Forsíða

Vælkomin á Wikipedia,

hina frælsu alfrøðina, sum ein og hvør kann rætta.

14.060 greinir á føroyskum

Mentan
Samfelag
Landalæra

Tøkni
Vísindi
Søga

Yvirlit · Rætting · Spurningar · Hjálp

Bólkar · Set ein spurning · Skriva mánaðargrein

Dagsins mynd

Gamli vitin í útróðrarbygdini Akranesi liggur vestast á Akranes-hálvoynni, Suðurnesi í Íslandi. Vitin, ið er ein av teimum elstu í Íslandi, ið eru gjørdir av betong, varð bygdur í 1918. Í 1947 varð hann tikin úr rakstri, í staðin varð ein størri viti tikin í brúk fáar metrar burturi.

Rætta •. Savn

Mánaðargreinin

Monmouth (Walisisk: Trefynwy = "býurin við Monnow") er ein býur í landssynningspartinum av Wales. Býurin liggur, har ið áirnar Monnow og Wye møtast, umleið tríggjar kilometrar frá markinum til Onglands. Býurin liggur 58 km í ein landnyrðing av Cardiff og 204 km vestan fyri London. Býurin liggur í Monmouthshire. Í 2001 búðu 8.877 fólk í Monmouth.

Í rómaratíðini lá ein borg her, sum nevndist Blestium. Eftir 1067 vaks býurin upp kring normannaraborgina, sum verður nevnd Monmouth Borgin (Monmouth Castle). Miðaldarbrúgvin á borgini, Monnow Brúgvin er tann einasta av sínum slag, ið er eftir í Stóra Bretlandi. Seinni kom borgin at hoyra til Lancaster ættina, og Henrik 5. av Onglandi bleiv føddur her í 1387. I 1536 gjørdist býurin høvuðssæti hjá fyrisitingini í Monmouthshire.

Seinni gjørdist býurin ein miðdepil fyri ferðavinnu í Wye Dalinum, og harumframt eisini til ein marknaðarbý.

Søga

Útgrevstur, sum Monmouth Archaeological Society hevur staðið fyri, fram við Monnow Street, hava avdúkað eitt ríkidømi av kunning um ta elstu søguna hjá býnum. Council for British Archaeology hevur útnevnt býin sum ein av topp 10 býum í Stóra Bretlandi, sum eru verdir at vitja tá talan er um fornaldarfrøði.

Rómaratíðin

Tað fyrsta niðursetustað, ið man kennir til í Monmouth, er rómverska borgin Blestium. Henda borg var forbundin við aðrar partar av Rómararíkinum við vegum, sum førdu til teir størri býirnar Glevum og Isca Augusta. Fornfrøðingar hava funnið pottaskar og myntir í miðbýnum. Í tí seinni rómaratíðini, frá 2. øld til 4. øld, sær tað út til at býurin hevur verið miðdepil fyri jarnsmíð.

Miðøld

Eftir at Rómaraveldið endaði í Bretlandi, var Monmouth økið í syðra endanum av walisiska kongadøminum Ergyng (5. - 7. øld). Tað einasta prógvið fyri at fólk framhaldandi hava búð í Monmouth alla hesa tíðina er ein tekstur um eina kirkju í økinum í 7. øld. Tað er óvist hvar ið kirkjan var, men hon var í býnum, og so var hon ognað walisiska halgimenninum Cadoc. Í 1056 var økið lagt í oyði av walisiska prinsinum Gruffydd ap Llywelyn, tá hann var á veg í hernað saman við einum heri av walisum, saxonarum og dønum fyri at niðurberja Ralph, jarlin av Hereford. Edvard 2. av Onglandi sat eitt styttri tíðarskeið í fongsli í Monmouth Borgini, eftir at kona hansara, Isabella, og elskari hennara, Roger Mortimer, høvdu sett hann frá trúnuni.

Les meir um Monmouth – Savn

Aktuellar hendingar

Tann 64 ára gamli norski høvundin Jon Fosse (myndin) fær heiðursløn Nobels í bókmentum fyri 2023.
Petteri Orpo er nýggjur forsætisráðharri í Finnlandi. Umframt Savningarflokkin eru tjóðskaparligi flokkurin Sannir Finnar eins og Svensk Folkeparti og Kristindemokratarnir við í stjórnarsamgonguni.
Hansina Iversen, listakvinna, fær Mentanarvirðisløn Landsins 2022 fyri sínar eyðsýndu listarligu gávur og tey mongu listaverkini, hon hevur evnað til hegnisliga.

Rætta • Aðrar aktuellar hendingar

Í dag

Hin 8. januar:

1811 - Trælauppreistur í New Orleans í Louisiana, USA.
1838 – Alfred Vail vísti fram ein telegraf, ið brúkti prikkar og strikur. Hetta var eitt týðandi stig móti morsikotuni.
1908 - Føroyski tjóðsangurin, Tú alfagra land mítt..., eftir Símun av Skarði, kemur á fyrsta sinni á prent.

Rætta • Allir dagar í mánaðinum

Visti tú...

Frá nýggjastu ella nýliga víðkaðu greinunum á Wikipedia…

...at Ruth Vang (Framsókn) var tann kvinnan, sum fekk flest persónligar atkvøður á løgtingsvalinum 2022?
...at Ítróttarfelagið Hvirlan varð stovnað í mars 2008 í Tórshavn. Felagið, sum íðka frælsar ítróttir, hevur regluliga venjing á Tórsbreyt.
...at gongustjørnan Venus (myndin) er tann sum er tattast jørðini, og at gomlu føroyingarnir róptu Venus Stakkalastjørnuna?
...at Tvøroyrar Bóltfelag er elsta bóltfelag í Føroyum. Felagið varð sett á stovn 13. mai 1892.
...at Rebekka Fuglø var fyrsta føroyska kvinna, sum hevur runnið 400 metrar undir ein minutt.
...at Suni úr Hørg úr Sumba yvirlivdi arbeiðsvanlukku, har hann datt 9,70 metrar niður á betong, og nú arbeiðir sum timburmaður, hóast hann er umleið 95% blindur?
...at Hargabrøðurnir úr Sumba róku írskar sjórænarar til rýmingar úr Hvalba og fingu í 1612 boðið Stóru Dímun afturfyri avriksverk teirra, og at teir søgdu nei takk?
...at elsti føroyingurin nakrantíð, Theodor Thomassen úr Sørvági (1908-2016), át nógva grind, ið granskarar annars siga vera so dálkaða, at hon er heilsuskaðilig?
...at føroyski trúboðarin Daniel Jacob Danielsen var við til at støðga ræðuleikum, ið vórðu framdar av belgiarum í Fólkaræðiliga Lýðveldinum Kongo fyrst í 20. øld?
...at mannakroppurin er samansettur av uml. 60 billiónum (60.000 milliardum) kyknum?

Rætta • Fleiri visti tú at...

Seinastu andlátini

7. januar - Franz Beckenbauer (myndin), týskur fótbóltsspælari og venjari (f. 1945).
8. desember - Frits Johannesen, føroyskur lærari og listamaður (f. 1944).
29. november - Henry Kissinger, amerikanskur politikari og fyrrverandi uttanríkisráðharri í USA (f. 1923).
13. oktober - Louise Glück, amerikanskur yrkjari og ritroyndarhøvundur (f. 1943).
3. september - Eyðun Johannessen, føroyskur sjónleikari og leikstjóri (f. 1938).

Rætta • Onnur andlát seinastu tíðina

Evnisyvirlit

Føroyar
	Føroyar · Bygdir í Føroyum · Festivalar · Fyritøkur · Søga · Føroyingar · Kommunur í Føroyum · Føroyskt mál · Oyggjar · Politikkur · Ríkisumboð · Tónleikur · Vøtn · Ítróttur · Bókmentir

Samfelagsvísindi og Mentan
	Bókmentir · Feløg · Filmur · Fløgg · Fólk · Heimspartar · Heimspeki · Landafrøði · List · Listafólk · Matur og drekka · Mál · Mátieindir · Mentan · Merkisdagar · Norrøn gudalæra · Politikkur · Samfelag · Sjónleikur · Spøl · Søga · Tjóðskapur · Tónleikur · Undirhald · Virðislønir · Vísindi

Ítróttur
	Borðspøl · Fótbóltur · Hondbóltur · Ítróttur · Kappróður · Oyggjaleikir · Rógving · Spøl · Svimjing · Frælsur ítróttur · Súkkling · Ítróttartiltøk

Ríkisstjórn
	Løgting · Heimspolitikkur · Mannarættindi · Fíggjarpolitikkur · Kommunisma · Lýðveldi · Løgloysi · Sameindu Tjóðir · Talufrælsi · Politikkur · Ríkisstjórn

Átrúnaður
	Átrúnaður · Ásatrúgv · Bahá'í Trúgvin · Buddhisma · Gudalæra · Hinduisma · Islam · Jehova Vitni · Jødadómur · Kristindómur · Norrøn gudalæra · Rómversk-katólska kirkjan · Sikhisma · Trúloysi

Náttúruvísindi
	Alisfrøði · Alisevnafrøði · Alisfrøðingar · Djórafrøði · Evnafrøði · Frumevni · Heilivágur · Jarðfrøði · Landafrøði · Lívevnafrøði · Lívfrøði · Lívrunnin evnafrøði · Læknafrøði · Mýlislívfrøði · Plantufrøði · Smáverulívfrøði · Stjørnufrøði

Støddfrøði
	Algebra · Grannfrøði · Hagfrøði · Rúmfrøði · Støddfrøði · Støddfrøðingar · Teldufrøði · Tøl

Ymiskt
	Brúkarakassar · Felagsskaps Portalur · Tilvildarlig síða · Wikipedia

Allir bólkar

Systirverkætlanir

Wikimedia Foundation hýsir eisini øðrum verkætlanum:

Wikiorðabók Ein orðabók á fleiri málum	Wikibooks Eitt savn av tekstbókum	Wikiquote Eitt savn av endurgevingum
Wikisource Eitt savn av opnum greinum/skjølum	Wikispecies Listi yvir djórasløg	Wikinews Opin tíðindi
Commons Felags miðlasavn	Meta-Wiki Samskipan av øllum verkætlanunum	Wikiversity Savn við lærutilfari og virksemi

Wikipedia á øðrum málum