Tayvan
Çin Cumhuriyeti | |
|---|---|
 Arma
| |
|
| |
.svg) Çin Cumhuriyeti konumu (yeşil) | |
| Başkent | Taipei |
| En büyük şehir | Yeni Taipei |
| Resmî diller | Standart Çince |
| Demonim | Çinli |
| Hükûmet | Üniter yarı başkanlık sistemli cumhuriyet |
| Tsai Ing-wen | |
| Lai Ching-te | |
• Başbakan | Chen Chien-jen |
| You Si-kun | |
| Chen Chu | |
| Hsu Tzong-li | |
| Huang Jong-tsun | |
| Tarihçe | |
| 10 Ekim 1911 | |
• Tayvan'ın kontrolü | 25 Ekim 1945 |
| 25 Aralık 1947 | |
| 20 Mayıs 1948 | |
| 7 Aralık 1949 | |
| 25 Ekim 1971 | |
• Boğazlar Yasası'nın yürürlüğe girmesi | 31 Temmuz 1992 |
| Yüzölçümü | |
• Toplam | 36.197 km2 (13.976 sq mi) (137.) |
• Su (%) | 10,34 |
| Nüfus | |
• 2021 tahminî | 23.451.837 |
• 2021 sayımı | 23.123.866[1] (56.) |
| GSYİH (SAGP) | 2021 tahminî |
• Toplam |
 $1,4 trilyon (19.) |
• Kişi başına |
$59.398 (13..) |
| GSYİH (nominal) | 2022 tahminî |
• Toplam |
$850,5 milyar[2] (20.) |
• Kişi başına |
$36,227 [2] (29.) |
| Gini (2017) |
34.1 orta |
| İGE (2019) |
0.916 çok yüksek · 23. |
| Para birimi | Yeni Tayvan doları (TWD) |
| Zaman dilimi | UTC+8 (CST) |
| Trafik akışı | sağ |
| Telefon kodu | +886 |
| İnternet alan adı | .tw |
Tayvan ya da resmî adıyla Çin Cumhuriyeti (Basitleştirilmiş Çince: 中华民国; Geleneksel Çince: 中華民國; pinyin: Zhōnghuá Mínguó), Tayvan Adası ile Penghu, Kinmen, Matsu ve bazı diğer adacıklarda yerleşik bir Doğu Asya ada ülkesi. Tayvan resmî olarak, Çin Halk Cumhuriyeti'ni yöneten Çin Komünist Partisi'ni Çin anakarasında işgalci güç olarak kabul eder. 1949 yılından günümüze kadar sık sık Çin Halk Cumhuriyeti ile olan rekabetiyle gündeme gelen Tayvan yönetimi, Çin anakarasında kontrol ve yönetim hakkı iddia ederek kendini gerçek Çin olarak tanımlar.
1912'de bugünkü Çin topraklarında "Çin Cumhuriyeti" ismiyle kurulan ve günümüzde Tayvan olarak bilinen ülke, Birleşmiş Milletler kurucu üyesiydi. Çin Cumhuriyeti, Tayvan adası da dahil olmak üzere çevre adaları II. Dünya Savaşı sonrasında sınırları içerisine dâhil etmişti. 1949 yılındaki Çin İç Savaşı'nı Çin Milliyetçi Partisi'nin (Kuomintang) kaybetmesi üzerine Çin toprakları Çin Komünist Partisi yönetimine girdi ve komünist parti tarafından Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Çin Milliyetçi Partisi lideri Çan Kay Şek Tayvan adasına kaçtı ve Çin Cumhuriyeti'nin burada devam ettiğini Dünya'ya ilan etti.
1949 yılındaki bu yeniden kuruluş başta Batılı ülkeler olmak üzere Dünya devletlerinin çoğunluğu tarafından kabul gördü. 1971 yılına gelindiğinde değişen Dünya dengeleri nedeniyle Çin Cumhuriyeti (Tayvan) Birleşmiş Milletler'den çıkarıldı ve yerine ÇHC dahil edildi. Günümüzde Çin Cumhuriyeti sadece 23 ülke tarafından tanınmaktadır; ancak birçok ülke gayriresmî olarak ekonomik ve kültürel ilişkilerde bulunur. Günümüzde Çin ifadesi genellikle Çin Halk Cumhuriyeti'ni ifade etmek için kullanılırken Çin Cumhuriyeti'ne ise Tayvan denmektedir. Bunun yanında Tayvan, uluslararası kuruluşlara Çin Taypesi (Chinese Taipei) adı ile üye olmuştur. Nüfusunun %90'ından fazlası Han Çinlisi olan bu ada Çin Halk Cumhuriyeti ile yoğun ticarî ilişkilerde bulunmakla birlikte kıta devleti ile karşılıklı silahlanma durumu da söz konusudur. Tayvan'ın en fazla mal ihraç ettiği ülke Çin Halk Cumhuriyeti olmasına rağmen uluslararası tanınma çabaları ile BM üyeliği istekleri Çin Halk Cumhuriyeti'nin veto ve tehditleri ile karşılaşmaktadır.[3]
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
| Çin tarihi | |||
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
| |||
Boxer Ayaklanması'nı takiben 1911'de Çing Hanedanlığı'nın devrilmesiyle Milliyetçi Parti lideri Sun Yat-sen'in çalışmalarıyla kurulmuş ve Çin'in 2000 yıllık imparatorluk yönetimini sona erdirmiştir. İlk başkanı Sun Yat-sen kısa süre sonra görevden çekilince yerine General Yuan Shikai geçmiş ve bir süre sonra diktatörlük eğilimleriyle ülkeyi yeniden zor bir sürece sokmuştur. 1916'da Yuan'ın ölmesiyle iyice gerilen atmosferde yabancı karşıtlığı artmış ve 4 Mayıs 1919'da öğrencilerin yabancı malları boykot ettiği bir ayaklanma patlak vermiştir.[4]
Çin Komünist Partisi'nin kurulması[değiştir | kaynağı değiştir]
Rusya'daki Bolşevik devrimin başarısından cesaret alan bir grup aydın 1921'de Çin Komünist Partisi'ni kurmuştur. Üyeleri arasında Zhou En Lai ve Mao Zedong gibi daha sonradan büyük önem kazanacak olan isimler bulunmaktadır. Çin Komünist Partisi ile Sun Yat-sen'in kurduğu Çin Milliyetçi Parti arasında ilişkiler başlarda iyi olsa da 1925'te Yat-sen'in ölmesiyle bu ilişkiler bozulmuştur. Sun Yat-sen'in yerine geçen Çan Kay Şek, Çin Komünist Partisi'nin aksine Batı'ya yaklaşmaktan yana olduğu için iki parti karşı karşıya gelmiştir. Bir komünist ihtilâlinden korkan Çan Kay Şek önce davranmış olmak için 1927'de birçok komünisti öldürtmüştür. Bu gerilim, ülkeyi milliyetçiler ve komünistler arasında uzun süren Çin İç Savaşı'na sürüklemiştir.[5]
1931 yılında komünistler, Jiangxi eyaletinin Ruijin kentinde bir Çin-Sovyet hükûmeti kurdu. Çan Kay Şek'in sürekli saldırılarına hedef olan eyalette eşit olmayan şartlarda gerçekleşen çatışmalarda 1934'te komünistler iyice zor duruma düştüler. Bu yenilgi durumu Mao'nun Çin'e uygun olmayan Sovyet yöntemleri bırakıp kendilerine özgü yöntemler meydana getirmesi gerektiği fikriyle ön plâna çıkmasını sağlamıştır. Mao, çoğunluğun köylü olduğu Çin'de kentlerden vazgeçip hareketi kırsal kesime taşımıştır. Kırsal gerilla taktikleri uygulamaya başlayan Mao 1934'te, 90.000-100.000 askerle uzun sürecek bir harekât başlatmış, bir yandan milliyetçilerle, bir yandan da yerel beylerle savaşarak 1936'da sadece birkaç bin askerle Yenan'a ulaşmıştır.[6]
Japon İşgali[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu arada İmparator Hirohito yönetiminde gittikçe güçlenen ve emperyalist hedefleri doğrultusunda Çin'in kuzey bölgesi Mançurya'yı ele geçirmek isteyen Japonya, 1931 yılında[7] Çin'i işgale başlar. Kısa sürede Mançurya'yı ele geçiren ve Mançukuo adıyla kendisine bağlı uydu bir devletçik kuran Japonlara karşı bir halk direnişi başlar. Bu bağımsızlık savaşını örgütleyen Mao Zedong önderliğindeki Çin Komünist Partisi, halk içerisinde taraftar toplar. 1941 yılında İngiltere ve Amerika savaşa Çin'in yanında girer. 1945 yılında Sovyetler Birliği'nin müdahalesi ve Hiroşima ve Nagasaki'ye atom bombası atılması sonucunda Japonlar geri çekilir. Japonların çekilmesiyle komünistler ve milliyetçiler arasındaki gerilim yeniden ortaya çıkar.
Çin-Japon Savaşı özellikle Çin Komünist Partisi'nin işine yaramıştır. Savaş boyunca günden güne halkın desteğini kazanan Çin Halk Cumhuriyeti, Japon askerlerinden kalan silahlar sayesinde düzenli bir ordu hâline gelen komünist kuvvetler, Sovyetler'in de Mançurya'ya yardıma gelmesiyle daha zengin eyaletlerde de etkilerini arttırmaya başlamışlardır. 1948'den itibaren Mao taktik değiştirir ve hem askerî gücüyle, hem de halkçı politikalarla kısa sürede ülkede kontrolü eline alır. 1949'da önce Pekin'i, daha sonra diğer birçok önemli şehri eline geçiren Mao, 1 Ekim 1949'da Çin Halk Cumhuriyeti'ni kurar.
Bağımsızlık savaşında komünistleri cephe gerisinden vurarak ülke savunmasında zayıflığa sebep olan milliyetçi yönetim, daha sonra arkasına ABD'yi alarak halkın tepkisini çekmeye devam eder. Halk desteğinin ÇHC'ya kaymasından dolayı otoritesini korumak için girişimlere yönelen Çan Kay Şek önderliğindeki parti yönetimi, 1949 yılında kesin yenilgiye uğrar. Formoza adasına (Tayvan) kaçan Çan Kay Şek ise burada 1928 Çin Cumhuriyeti'nin devamı olduğu iddiasıyla bir hükûmet kurar.
Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]
.svg)
Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]
| Tayvan büyük şehir ve merkezleri 2020 sayımı[8] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıra | Şehir ismi | İlçe | Nüfus | Sıra | Şehir ismi | İlçe | Nüfus | ||
.jpg) Yeni Taipei |
1 | Yeni Taipei | Yeni Taipei | 4,020,572 | 11 | Pingtung | Pingtung | 198,795 |  Kaohsiung |
| 2 | Tayçung | Tayçung | 2,815,704 | 12 | Zhubei | Hsinchu | 194,941 | ||
| 3 | Kaohsiung | Kaohsiung | 2,774,571 | 13 | Yuanlin | Changhua | 125,071 | ||
| 4 | Taipei | Taipei | 2,642,877 | 14 | Douliu | Yunlin | 108,634 | ||
| 5 | Taoyuan | Taoyuan | 2,250,954 | 15 | Taitung | Taitung | 105,138 | ||
| 6 | Tainan | Tainan | 1,880,216 | 16 | Toufen | Miaoli | 103,806 | ||
| 7 | Hsinchu | Hsinchu | 449,113 | 17 | Hualien | Hualien | 103,324 | ||
| 8 | Keelung | Keelung | 368,932 | 18 | Nantou | Nantou | 99,224 | ||
| 9 | Chiayi | Chiayi | 267,653 | 19 | Yilan | Yilan | 95,589 | ||
| 10 | Changhua | Changhua | 235,022 | 20 | Miaoli | Miaoli | 87,960 | ||
 | Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor. |
Uluslararası ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]
Günümüz itibarıyla aşağıdaki 15 ülke Çin Cumhuriyeti'ni tanımakta ve resmî diplomatik ilişkilerde bulunmaktadır. Tarihler, ilişkilerin başladığı veya sürekli olduğu dönemleri yıldız işaretiyle (*) Taipei'de büyükelçiliği olan ülkeleri belirtir:
|
Afrika (1 devlet)
|
Orta, Güney Amerika ve Karayipler (9 devlet)
|
Bunların hâricinde aralarında Birleşik Devletler, Avrupa Birliği üyesi ülkelerin çoğu ve 47 devlet Tayvan ile ekonomik ve kültürel ilişkiler kurmaya devam ederler. Bu ülkelerin pek çoğu Tayvan'da büyükelçilik benzeri, ekonomik ve kültürel ilişkilerin gerçekleştirildiği ofisler bulundururlar.
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Tayvan ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "General Statistical analysis report, Population and Housing Census" (PDF). National Statistics, ROC (Taiwan). 26 Aralık 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2016.
- ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;IMFWEOCNisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Taiwan country profile 21 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC News. Erişim: 12 Temmuz 2007
- ^ Mark Almond, Revolution:500 Years of Struggle for Change, Londra: De Agostini Editions, 1996, s. 147
- ^ a.g.e., s. 147
- ^ a.g.e., s. 148
- ^ "The Manchurian Incident". ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA. BRITANNICA. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
- ^ "人口統計資料". 中華民國內政部戶政司 (Çince). 1 Mayıs 2018. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2020.
Temsil Edilmeyen Milletler ve Halklar Organizasyonu (UNPO) üyeleri | |
|---|---|
| Afrika | |
| Asya |
|
| Avrupa | |
| Kuzey Amerika | |
| Güney Amerika | |
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Otorite kontrolü  |
|
|---|