Binabago: Ika-10 dantaon

{{Centurybox|10}}
[[Image:East-Hem 900ad.jpg|thumb|300px|Ang Silanganing Emisperyo noong simula ng ika-10 siglo]]

Ang '''ika-10 siglo''' (taon: AD 901 – 1000), ay ang panahon mula [[901]] hanggang [[1000]] sang-ayon sa [[kalendaryong Huliyano]], at ang huling [[siglo]] ng [[unang milenyo]].

Sa panahong ito sa [[Tsina]], naitatag ang [[dinastiyang Song]]. Nakaranas ang mundong [[Muslim]] ng isang pangkalinangang taluktok, lalo na sa [[al-Andalus]] sa ilalim ng Kalipato ng Córdoba at sa [[Imperyong Samanid] sa ilalim ng [[Ismail Samani]]. Karagdagan dito, nagkaroon ng ng pangkalinangang pagyabong ng [[Imperyong Bisantino]] ang ng Unang Imperyong Bulagaryo.

Sinabi ng medibiyalista at dalubhasa sa kasaysayan ng teknolohiya na si Lynn White na "sa makabagong mata, ito ang halos na pinakamadilim sa Panahong Madilim," ngunit nagkaroon ng konklusyon na ". . . kung naging madilim ito, nasa sinapupunan ang kadiliman."<ref>Quoted in ''The Tenth Century: How Dark the Dark Ages?'', pinatnugot ni Robert Sabatino Lopez. Holt, Rinehart at Winston: 1959 (sa Ingles).</ref> Sa kaparehong opinyon, sinulat ni Helen Waddell na ang ikasampung siglo ay na kung saan "nasa pagtatalo ng aklat-aralin kasama ang [[ika-7 dantaon|ikapito]] sa masamang karangalan, ang pinakamababang lugar ng talino ng tao."<ref>''The Wandering Scholars''. Constable and Co: London, 1927. (sa Ingles)</ref> Noong [[ika-15 dantaon]], isinalarawan ni Lorenzo Valla ang ika-11 siglo bilang ang '''Dantaon ng Tingga at Bakal''' at sa kalaunan, sinabi ni Kardinal Baronius]] ito bilang ang '''Tininggang Siglo''' o '''Bakal na Siglo'''.

== Mga kaganapan ==
[[Talaksan:Yogini_Goddess_from_Tamil_Nadu.jpg|right|thumb|287x287px|Ang bantayog na ito ng isang diyosang [[Yoga|yogini]] ay nilikha sa Kaveripakkam sa [[Tamil Nadu]], [[India|Indya]], noong ika-10 siglo.]]

* Ang simula ng [[Mainit-init na Panahong Medyebal]]
* Natamo ng [[Silangang Imperyong Romano|Imperyong Bisantino]] ang kataasan ng militar at ekonomiyang kalakasan nito

=== Aprika ===

* t. [[909]]: Bumangon ang Kalipatong Fatimid sa Kabylie, Kutama na Tribo
* t. [[948]]: Nagsimula ang Kahariang Nri sa lugar na tinatawag ngayong Timog-silangang [[Nigeria]].
* t. [[980]]: Naitatag ang Pamantasang Al-Azhar sa [[Cairo]] ng dinastiyang Fatimid.
* Naabot ng kahariang Kristiyano na Nubiyano ang rurok ng kaunlaran at kapangyarihang militar

=== Mga Amerika ===

* Pagbagsak ng gitnang kapatagan ng [[kabihasnang Maya]]. Nagsimula ang posklasikong Maya. Naging isang pang-rehiyon na kabisera ang Chichen Itza sa Tangway ng Yucatán.
* Pag-angat ng mga Toltec sa [[Mexico|Mehiko]]
* Ginintuang panahon ng mga Ninunong Taga-Pueblo (Panahong Pueblo II)
* Nagsimula ang kalinangang Mississippiyano sa Katimugang Estados Unidos
* Noong 987, pinag-isa ni Ah Mekat Tutul Xiu ang Uxmal, Mayapan, at Chichen Itza na tinatatag Ang Liga ng Mayapan.

=== Eurasya ===

* Inatake ang kahariang Khazar at tinalo ng Kievan Rus ([[965]])

==== Asya ====
[[Talaksan:Five_Dynasties_Ten_Kingdoms_923_CE.png|thumb|200x200px|Nahating Tsina, 923]]

* Nagsimula ang konstruksyon ng templong [[Buddhist|Budista]] sa [[Bagan]], [[Burma]]
* Noong [[907]], ipinatapon ni [[Zhu Quanzhong]] si [[Emperor Ai of Tang|Emperador Ai of Tang]] at itinatag ang bagong Kinamamayaang Dinastiyang Liang.
* Noong [[907]], pumutok ang [[Mount Sumbing|bulkang Sumbing]], sang-ayon sa inskripsyon sa Rukam.
* Noong [[907]], nilikha ni Haring [[Balitung]] ang i[[Mantyasih inscription|inskripsyong Mantyasih]] na naglalaman ng tala ng mga haring [[Medang Kingdom|Medang]], at nilipat niya ang kabisera mula Mamrati tungong Poh Pitu, at pinalawak ang templo ng Prambanan.
* Noong [[910]], pinaalis ni [[Parantaka I]] ng [[Chola Dynasty|Dinastiyang Chola]] ang [[Pandyan Kingdom|Pandyan]] mla sa katimugang [[India|Indya]] tungo sa Lanka ([[Sri Lanka]] ngayon), na sinakop din niya sa kalaunan.
* Noong [[914]], namuno ang [[Warmadewa dynasty|dinastiyang Warmadeway]] sa [[Bali]].<ref name="Soekmono, R 1973, p.52">Soekmono, R, Drs., Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed. Penerbit Kanisius, Yogyakarta, 1973, 5th reprint edition in 1988 p.52</ref> (to 1080)
* Noong [[919]], nangyari ang unang paggamit ng [[Gunpowder|pulbura]] sa labanan, ang [[Battle of Langshan Jiang|Labanan ng Langshan Jiang]] sa Tsina, kung saan tinalo ng armadang pandagat ng [[Wuyue]] sa ilalim ni [[Qian Yuanguan]] ang armadang [[Wu (Ten Kingdoms)|Wu]]. Ginamit ni Qian ang mga sandatang bumubuga ng apoy (''flamethrower'') na sumiklab sa pamamagitan ng pulbura na minimitsa ang armadang Wu.
* Noong [[928]], naitatag ang [[Ziyarid dynasty|dinastiyang Ziyarid]] sa Hilagang [[Iran]].
* Noong [[928]], sa paghahari ni [[Wawa of Mataram|Haring Wawa]], nawasak ang kabisera ng [[Medang Kingdom|Kahariang Medang]] sa [[Kewu Plain|Mataram]], marahil sa pamamagitan ng pagsabog ng  [[Mount Merapi|Bundok Merapi]].
* Noong [[929]], nilipat ni [[Mpu Sindok]] ang luklukan ng kapangyarihan ng [[Medang Kingdom|Kaharian ng Medang]] mula [[Kewu Plain|Mataram]] sa [[Gitnang Java]] tungong Tamwlang sa [[East Java|Silangang Java]] at itinatag ang [[Isyana Dynasty|Dinastiyang Isyana]]. marahil ang paglipat ay dulot ng pagputok ng [[Mount Merapi|Bundok Merapi]] at/o pagsalakay ng [[Srivijaya]].<ref name="survey">{{Cite book|last=Spuler|first=Bertold|author2=F.R.C Bagley|title=The Muslim world : a historical survey, Part 4|publisher=Brill Archive|pages=252|url=https://books.google.com/books?id=VNgUAAAAIAAJ|isbn=978-90-04-06196-5}}</ref>
* Noong dekada 930, itinatatag at kinontrol ng [[Persia|Persiyanong]] [[Shia]] na [[Buyid dynasty|dinastiyang Buyid]] ang gitna at kanluraning bahagi ng [[Iran]] gayon din ang karamihan ng [[Iraq]].
* Noong [[936]], ipinag-isa ng [[Goryeo Dynasty|Dinastiyang Goryeo]] ang [[Later Three Kingdoms of Korea|Kinamamayaang Tatlong Kaharian ng Korea]].
* Noong [[937]], inilipat muli ni [[Mpu Sindok]] ang kabisera mula Tamwlang tungong Watugaluh, parehong malapit sa pampang ng  [[Brantas River|Ilog Brantas]] sa makabagong [[Jombang Regency|Jombang]] sa [[East Java|Silangang Java]].
* Noong [[960]], itinatatag ni [[Zhao Kuangyin]] ang [[Song dynasty|dinastiyang Song]].
* Noong [[960]], nagpalit ng pananampalataya ang mga [[Dinastiyang Selyusida|Seljuk]] tungong [[Islam]].
* Noong [[975]], naitatag ang dinastiyang [[Ghaznavid]], bilang ang unag Turkong [[Sultanate|Sultanato]], sa [[Central Asia|Gitnang Asya]].
* Noong [[979]], napag-isa ng dinastiyang Song ang [[China|Tsina]].
* Noong dekada 980, naganap ang dinastikong kasal sa pagitan nina prinsesa [[Mahendradatta]] ng Habanes na [[Isyana Dynasty|Isyanas]] at haring [[Udayana Warmadewa|Udayana]] ng Balines na [[Warmadewa Dynasty|Warmadewas]].
* Ang mga baybaying lungsod sa [[Tangway ng Malaya]] ay ang punla para sa unang nakatalang [[Monarkiya|kahariang]] [[Mga Malay|Malaya]],
* Noong [[990]], nagbunsad ang Haring [[Dharmawangsa]] ng kaharian ng Medang ng pandagat na pagsalakay sa [[Palembang]] sa isang hindi matagumpay na pagsakop sa Srivijaya. (hanggang 1006)
* Noong [[990]], Si [[Airlangga]], anak nina Haring Udayana at Reyna Mahendradatta ay ipinanganak sa Bali.
* Noong [[996]], kinomisyon ni Dharmawangsa ang pagsalin ng [[Mahabharata]] sa [[Wikang Habanes|Lumang Habanes]].<ref>Soekmono, R, Drs., Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed. Penerbit Kanisius, Yogyakarta, 1973, 5th reprint edition in 1988 p.51</ref>
* Noong 999, natalo at nasakop ang [[Samanid dynasty|dinastiyang Samanid]] ng mga [[Ghaznavid]].

==== Europa ====
[[Talaksan:Skylitzes_Simeon_at_Anchialos_917.jpg|link=https://tl.wikipedia.org/wiki/Talaksan:Skylitzes_Simeon_at_Anchialos_917.jpg|right|thumb|200x200px|The{{Dead link|date=Enero 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Bulgarian victory at [[Battle of Acheloos|Anchialos]].]]

* Nanarihan ang mga pangkat ng [[Viking]] sa Hilagang [[France|Pransya]]
* 907: Pininsala ng mga Loire Viking ang [[Brittany|Bretanya]]; umalis ang korteng Breton sa [[England|Inglatera]] ni Edward ang matanda.
* Naging mga Norman ang mga Norse
* Winasak ng Unggarong hukbo ang Bavariyanong puwersa sa ilalim ni Liutpold at haring Louis ang Bata sa Labanan ng Pressburg. Nalipol lahat ang puwersang Aleman.
* 911: Ginawad sa Viking na si [[Rollo]] ang Kondehan ng Rouen ng Pransya: ang opisyal na pundasyon ng [[Normandy|Normandiya]].
* Pagkakatatag ng Cluny, unang nakapederasyong monastikong orden
* Pinatatag ni Emperador Simeon ang Dakila ang Unang Imperyong Bulgaro bilang isa sa pinakamalakas na estado sa Europa
* Noong [[917]] (20 Agosto 917), winasak ng mga Bulgaro ang hukbong Bisantino sa Labanan ng Anchialus, isa sa mga madugong labanan sa Gitnang Panahon
* [[927]]: opisyal na pagkilala ng unang malayang pambansang Simbahan ng Europa, ang Bulgarong Patriyarkado
* 927: Naging pinag-isang estado ang [[Kaharian ng Inglatera]].
* t. 936: Si Gorm ang Matanda ay ang unang nakilalang hari ng [[Denmark|Dinmarka]], at sa gayon naitatag ang Monarkiyang Danes.
* 936: Sinimulan ni Alan II, na may suporta mula Æthelstan, ang muling pagsakop ng [[Brittany|Bretanya]].
* 955: Nakita ng Labanan ng Lechfeld (10 Agosto 955) ang tiyak na tagumpay para kay Otto I ang Dakila, Hari ng mga Aleman, mula sa Ungarong harka Bulcsú at ang mga pinuno ng Lél (Lehel) at Súr.
* 968: Ang Labanan ng Silistra sa pagitan ng mga Ruso at Bulgaro
* Paglusob ng kawaleryang Magyar (Ungaro) sa buong Kanlurang Europa (47 ekspedisyon sa [[Germany|Alemanya]], [[Italy|Italya]] at [[France|Pransya]], [[899]]–[[970]])
* Si Mieszko I, unang duke ng [[Poland|Polonya]], ay biniyagan bilang isang Kristiyano noong [[966]]
* Pagbagsak ng Dakilang Moravia
* 985-986: Nagsimula ang mga Norse na si Erik ang Pula ng kolonisasyon ng [[Greenland]].
* Naging pinag-isang kaharian ang medyebal na estadong Croatia sa ilalim ni Haring Tomislav
* Lumawak ang impluwensyang Suweko hanggang [[Dagat Itim]]
* Bininyagan si Volodymyr I, Prinsipe ng Kievan Rus', bilang isang Kristiyano noong [[988]]
* Nalipol na ang mga [[Reindeer|karibu]] at oso sa [[Great Britain|Britanya]]
* Nalipol na ang mga leon sa Europa at sa petsang ito, namatay ang huling espesye sa [[Caucasus]].
* Ikalawang bahagi ng ika-10 siglo – Nagawa mula sa  Paris Psalter ang pahina kasama si David ang Salmista. Nasa pangangalaga na ito ng  Bibliothéque Nationale, [[Paris]].
* Huling ika-10 o maagang ika-11 siglo – nagawa ang ikonong Arkanghell Michail. Nasa pangangalaga na ito ng Tesorerya ng Katedral ng San Marcos, [[Venice|Benisiya]]
* Mga 1000: Ang pagkakatatag ng Silangang Panirahan at Kanlurang Panirahan sa [[Greenland]].

=== '''Oseanya''' ===

* Pagbuo ng Imperyong Tu'i Tonga at ng dinastiyang Tuʻi Tonga sa [[Tonga]]

==Mga sanggunian==
{{reflist}}
[[Kategorya:Unang milenyo]]
[[Kategorya:Ika-10 siglo]]