A triloxía dos gatos (1) Orixes

A triloxía dos gatos (1) Orixes

Este é Canela, que xoga un papel moi importante nesta historia. Se pensades que a historia vai de durmir e tirar ao chan obxectos decorativos seguramente tamén, pero para o que nos ocupa, Canela é un pioneiro científico. Foi o suxeito escollido para comezar o Proxecto Xenoma Gatuno. Como o seu correlato humano, este proxecto, que comezou en 2007, tiña por obxecto decodificar e estudar todo o ADN deste animal, unha das dúas especies que acompaña ao ser humano dende a máis remota Antigüidade. Os michos teñen 38 cromosomas en lugar dos 46 humanos, pero iso non lles quita un ápice de complexidade. Os gatos domésticos descenden dos gatos africanos, pero este estudo demostrou que o primeiro contacto tivo lugar hai entre 13.000 e 10.000 anos en Oriente Medio. Logrouse pescudar o rastro xenético ata cinco femias que se asociaron cos humanos que comezaban daquela a cultivar cereais, nunha simbiose na que elas atopaban roedores arredor do gran almacenado polos humanos. A partir de aquí, emprenderon unha meteórica carreira ata establecerse por dereito propio como deuses de Exipto, status que actualmente conservan en cada unha das nosas casas e en internet.

Vassil, CC0, via Wikimedia Commons
Felix Silvestris Lybica, o antergo máis próximo do gato doméstico común

Curiosamente, déronse moi poucos cambios no xenoma felino coa domesticación. Ao contrario que os cans, que sufriron importantes cambios morfolóxicos diferenciándose dos lobos, os gatos permanecen fisicamente moi semellantes ao seu antergo o gato salvaxe africano. O que desvelou a decodificación do seu ADN é que a maior parte dos cambios producíronse a nivel cerebral, para permitirlles interaccionar con nós: son cambios que os fixeron máis amigables, máis confiados coas persoas e menos temerosos. Tamén serven para recoñecer as nosas crías e non atacalas e incluso para desenvolver condutas de apego e coidado. O resto da súa conduta mantense practicamente igual e de feito os gatos sen dono apáñanse bastante ben porque conservan o instinto e a capacidade de cazar. Parece que o can pagou moita máis peaxe evolutiva nesta simbiose, pero o gato salvaxe cumpría perfectamente o seu papel de exterminador de pragas, bóla adorable de veludo e divo máximo en xeral.

Lily, amiga da famila, diva máxima. Se tes sorte, hónrate coa súa presenza.

Do mesmo xeito, as diferenzas entre as razas gatunas son sorprendentemente modernas, e ata a Idade Media todos os gatos tiñan o pelo curto e atigrado do Felix Lybica. Así que se nos cae outro mito, o da bruxa medieval co gato negro. Para ter gatos negros tiñan que ser bruxas modernas. As outras variedades son aínda máis próximas no tempo, como por exemplo o persa, que aparece no século XVII e o gato sen pelo ou Esfinxe, creado nos anos 60 mediante selección artificial en (decepción) Canadá.

Nos últimos anos tamén caeu o mito de que os gatos son animais independentes e non senten apego polos seus compañeiros humanos. Diversos estudos amosan que os gatos experimentan tanto afecto polos seus humanos como lles acontece aos cans cos seus. Simplemente exprésano de xeito diferente. Tamén se descubriu que, en contra do que poida parecer, os gatos comprenden perfectamente o seu propio nome e outras palabras e ordes. Cando parece que non obedecen porque non lles dá a gana, efectivamente: entenden perfectamente pero non lles dá a gana.

Bibliografía

Pontius JU, Mullikin JC, Smith DR; Agencourt Sequencing Team, Lindblad-Toh K, Gnerre S, Clamp M, Chang J, Stephens R, Neelam B, Volfovsky N, Schäffer AA, Agarwala R, Narfström K, Murphy WJ, Giger U, Roca AL, Antunes A, Menotti-Raymond M, Yuhki N, Pecon-Slattery J, Johnson WE, Bourque G, Tesler G; NISC Comparative Sequencing Program, O’Brien SJ. Initial sequence and comparative analysis of the cat genome. Genome Res. 2007 Nov;17(11):1675-89.

Vitale KR, Behnke AC, Udell MAR. Attachment bonds between domestic cats and humans. Curr Biol. 2019 Sep 23;29(18)


Saito A, Shinozuka K, Ito Y, Hasegawa T. Domestic cats (Felis catus) discriminate their names from other words. Sci Rep. 2019 Apr 4;9(1):5394. doi: 10.1038/s41598-019-40616-4. Erratum in: Sci Rep. 2019 Sep 10;9(1):13265.

Epixenética: cargando xogo

Epixenética: cargando xogo

Na batalla final entre Darwin e Lamarck, claramente venceu Darwin. De feito, venceu tan completamente que dicir que alguén é “lamarckiano” equivale a dicir que non entendeu correctamente como funciona a evolución. A diferenza básica é o concepto de selección natural darwiniana: a idea de que os exemplares mellor adaptados a certas condicións ambientais sobreviven e reprodúcense máis. Lamarck, pola contra pensaba que o ambiente alteraba directamente as características dos diferentes individuos ao longo da súa vida. O pescozo alongado da xirafa sería produto dos continuos alongamentos das xirafas para chegar á comida, e este alongamento sería herdado polos seus fillos. Sería como pensar que os fillos dun culturista nacerían con hipertrofia muscular ou os dunha persoa amputada, sen un membro. Tal e como entendía Darwin a evolución, os cambios acontecidos no organismo dun individuo durante a súa vida non serán herdados polos seus fillos, porque non son cambios codificados xeneticamente.

Pero como nos filmes de terror, cando o malo parece que morreu pero xusto na última escena vemos que en realidade non é así, listo para a secuela, Lamarck tiña unha última carta na manga. Resulta que si hai cambios ambientais que afectan ao xenoma e que poden, polo tanto herdarse. Trátase sobre todo de cambios bioquímicos chamados metilación, que actúan modificando a expresión de certos xenes. As metilacións poden “apagar” ou “acender” os xenes, ou regular a intensidade coa que se expresan.

Esta idea da herdanza a través do ADN, aínda que na realidade implica cambios moi sutís e moitas veces perceptibles só a nivel estatístico, resulta tremendamente suxestiva. Utilizouse en numerosas pseudociencias que afirman que os traumas e as memorias familiares afectan aos fillos, e polos partidarios de todas as formas de reencarnación. Pero como onde mellor quedan este tipo de cousas é na ficción, onde mellor se plasma esta idea, levada ao seu máximo expoñente, é na trama do videoxogo Assassin’s Creed. Nel, unha misteriosa organización crea unha máquina, o Animus (plural, Animi) que “activa” as memorias e capacidades dos antergos do usuario que a emprega, supostamente arquivadas no seu código xenético. Os personaxes do videoxogo viaxan deste xeito ao pasado, “habitando” o corpo do seu antepasado e posuíndo os seus recordos e habilidades, pero mantendo os seus coñecementos do tempo presente. Ademais, é posible cargar arquivos externos na máquina que nos fornezan coñecementos e habilidades extra, un pouco ao xeito da saga Matrix. A miña volta de parafuso favorita é aquela na que unha das personaxes é quen de acceder ás vivencias da súa sogra, pertencente a unha organización secreta nazi da II Guerra Mundial, a partir do ADN do seu fillo. Por que non?

O Animus. Comodísimo.

O único pequeno problema do Animus é que a exposición prolongada parece activar restos de ADN inactivos dos teus antergos, cando te atopas fóra do dispositivos, o que ocasiona alucinacións visuais das vivencias do pasado, recordos alleos que se confunden cos propios e outros desaxustes semellantes ao estrés postraumático.

Dende logo, non parece que a epixenética actúe como no videoxogo, e unha cousa son os procesos de metilación e outra moi diferente procesos neurobiolóxicos como a memoria, que se codifican nas redes neuronais e non no ADN. Aínda así, o espírito do Animus implica unha intuición xenial de que non todo é como pensabamos na evolución, e que certas vivencias dos nosos pais si poden afectarnos, de xeito subtil, a través de complexos mecanismos bioquímicos que alteran o ADN.

Rosas para Heliogábalo

Rosas para Heliogábalo

Escoitar aínda en pleno 2020 que a diversidade sexual é “unha moda” ou “unha pose” podería parecer simplemente absurdo e desfasado, pero por desgraza é unha idea que aínda persiste. Parece que as persoas LGBTI empezaron a existir ao mesmo tempo que os pantalóns de campá, e están fastidiosamente empeñadas en non pasar de moda. Hoxe quero falar da historia da primeira persoa transexual da que temos noticia, só pola casualidade de que foi un emperador romano.

Cando escribes Heliogábalo nun buscador de internet, comezan a aparecer asociadas palabras como “depravación”, “obscenidade”, “decadencia”… Lendo sobre el, eu só vexo un choque cultural e relixioso, un adolescente cunha sexualidade non binaria e moito drama.

Heliogábalo naceu en Siria no ano 203, e non se chamaba Heliogábalo. O seu nome real era Vario Avito Basiano, e era familiar do emperador Carcalla. De todos xeitos, o parentesco e sobre todo a xuventude de Vario deixábao bastante lonxe da liña sucesoria imperial, pero o que si que lle correspondía por herdanza era o cargo de sumo sacerdote do deus solar El-Gabal, do que finalmente tomaría o seu nome, latinizado como Heliogábalo. Os cultos orientais frecuentemente implicaban prácticas sexuais, e pode que Vario fose unha sorte de prostituto sagrado ao servizo do deus. Esta asociación entre o sexo e a relixión pode ser moi chocante para a nosa visión xudeo-cristiá, fondamente reaccionaria ante todo o sensorial ou pracenteiro, pero tamén na cultura romana existían tradicións que combinaban ambas cousas, como a das bacantes. Os romanos non eran sexófobos nin homófobos, pero si fondamente misóxinos. Calquera práctica sexual podía ser aceptada sempre que se mantivesen os roles de xénero que subordinaban ás mulleres a un papel pasivo. Así que o feito de prostituírse sendo home era cando menos chocante para os romanos. En Siria, porén, Vario cumpría sen ningún tipo de problema co seu papel de sumo sacerdote-efebo do deus solar, cando se viu envolto nunha desas conspiracións tan frecuentes na política imperial: a avoa, nai e tía do rapaz urden unha trama para derrocar ao sucesor de Caracalla, Macrino, e elevar ao poder a Heliogábalo, claramente un monicreque a través do que gobernaban estas mulleres da dinastía dos Severos. As auténticas emperatrices sirias precisaban alguén cun cromosoma Y para gobernar, un calquera que pasase por alí, e tocoulle a Vario.

Así que Vario trasládase a Roma coas conspiradoras, e leva con el o culto a El-Gabal materializado na pedra meteorítica que se adoraba en Siria como símbolo do deus. En Roma non se escandalizan por un deus máis, pero a cousa comeza a torcerse cando Vario, agora xa coñecido como Heliogábalo, trata de instaurar unha sorte de henoteísmo, con El-Gabal como deus supremo en lugar de… Xúpiter! Entre isto e que os ritos do deus eran un pouco de máis para os senadores, o novo emperador empezaba a resultar antipático, pero o colmo xa foi cando decidiu casar cunha vestal, unha das sacerdotisas virxes da deusa Vesta, un dos colexios sacerdotais máis importantes da relixión romana.

Ata o momento, só vemos un choque relixioso entre os cultos romanos, que daban unha importancia fulcral á decencia pública e á castidade feminina, e unha visión moito máis laxa do tema dos cultos orientais. Posteriormente, viría o choque pola identidade sexual do emperador. Tras divorciarse sucesivamente de cinco esposas, Heliogábalo contrae matrimonio cun escravo masculino, pero adoptando nesta parella un rol claramente feminino, referíndose a si mesmo como esposa. Aínda que as relacións homosexuais estaban perfectamente integradas no mundo clásico, calquera actitude que puidese considerarse feminina era obxecto de forte repudio social. A visión das mulleres como seres claramente inferiores facía que un home “afeminado” resultase indigno e inhábil para a política ou a vida pública. Os historiadores recollen tamén o desexo do emperador de someterse a cirurxía de reasignación para que lle proporcionaran unha vaxina, todo isto en modo século III, no que a xente morría dun flegmón ou por tragar unha espiña, así que hai que recoñecerlle polo menos o valor.

Heliogábalo caeu vítima da mesma conspiración que o elevara ao poder, ao ser evidente a súa mala fama e as altas probabilidades de que o destronasen. A súa avoa promoveu unha nova revolta militar que asasinou ao emperador e á súa nai, poñendo no trono, no seu lugar, ao seu curmán.

Ata aquí, todo normal na política imperial. Sendo emperador, a morte natural era o menos natural, case máis raro que unha familia unida. Onde eu quería poñer o foco é na fama posterior de Heliogábalo, que a pesar de non ser en absoluto un psicópata asasino como outros predecesores no cargo, pasou á historia como o exemplo de degradación moral e perversidade do imperio tardío. A historia, e non falo só dos seus contemporáneos, senón de visións máis actuais, parecen aceptar mellor o xenocidio, desculpándoo como o signo dos tempos, que a diversidade sexual. Se esta diversidade, ademais, pon en dúbida os estereotipos de xénero, semella que vestirse de muller, querer ser muller ou ser muller trans (porque non coñecemos a historia por boca do adolescente Vario, e non podemos saber como se pensaba a si mesmo ou a si mesma) é un crime peor que sementar campos de cadáveres crucificados.

Lendo sobre Heliogábalo, é incrible a misoxinia, a xenofobia e a transfobia que destilan as visións actuais. Os cultos relixiosos orientais son descritos como excesivos, histéricos e dalgún xeito perversos, como se a púrpura romana fose un prodixio de contención e mesura. Das mulleres sirias, verdadeiras políticas da época e emperatrices de facto tras Heliogábalo e despois tras Alexandre, destácase a crueldade e a conspiración, como se no resto da aristocracia a conduta inatacable e a empatía cos seus semellantes fose a norma. De Vario, os crimes son ter un aspecto que aos romanos lles resultaba chocante por proceder doutra cultura, manter relacións homosexuais publicamente e non en secreto, como o resto de senadores, e adoptar un aspecto tradicionalmente asociado co feminino. O resto semellan unha serie de acusacións máis ou menos disparatadas ou banais que se lles achacaban a todos os caídos en desgraza: comer bebés (un clásico), os sacrificios humanos e ser tan excesivo co luxo e a decoración que chegou a afogar aos convidados aos banquetes con pétalos de rosa, como reflectiu Lawrence Alma-Tadema na imaxe que ilustra este post. O mesmo que se lles achacou aos cristiáns, por exemplo, outro culto orientalizante que non caía demasiado ben en Roma.

Curiosamente, as acusacións de histriónicas, excesivas, decadentes e moralmente reprobables seguen a caer sobre as persoas LGBTI, especialmente se non responden ao rol de xénero aceptado socialmente. A primeira persoa trans da que temos noticia xa foi vítima deste tipo de prexuízos, que parecen persistir, 2000 anos despois, en case idéntica forma. Menos o de comer bebés. Ou si.

Mary a Tifoidea

Mary a Tifoidea

Se credes que o estades a pasar mal co do confinamento, é o momento de lembrar a arrepiante historia de Mary Mallon, alias Mary a Tifoidea.

A febre tifoidea é unha enfermidade coa que xa ningún de nós estamos familiarizados, grazas ás medidas hixiénicas e de saneamento de augas. Isto sucede porque se trata dunha enfermidade que se transmite cando os produtos fecais entran en contacto coa comida ou a auga que inxerimos, e isto pode darse de diversos xeitos: porque as augas non estean correctamente tratadas e as residuais se mesturen coas de bebida, por unha escasa hixiene na preparación e manipulación de alimentos, ou por medio de moscas e outros insectos que transmitan a bacteria entre as feces e a comida. Superagradable todo, seino. Pero se pensades nun escenario de calquera barrio pobre do século XIX, xa non digamos actualmente en moitas área do planeta, veredes que calquera desas opcións era a cotiandade máis inmediata. A febre tifoidea é a principal sospeitosa de causar a grande epidemia de Atenas do 430 a.e.c., na que faleceu Pericles, e que se considera a fin da época clásica.

Na Europa e nos Estados Unidos do século XIX era unha epidemia en toda regra. Sen antibióticos, sen vacina e cunhas medidas de hixiene máis que cuestionables, un foco podía matar a moitas persoas se non se controlaba a tempo. Sabíase que a bacteria que a ocasionaba era a salmonella typhi, e que as persoas infectadas podían contaxiala, polo que un dos poucos medios para evitar que se estendera era o illamento dos pacientes.

Bacteria Salmonella Typhi

Mary Mallon era unha cociñeira norirlandesa que emigrou a Norteamérica e traballou en casas particulares na primeira década do século XX. Aínda que Mary non presentaba síntomas, cada unha das familias para as que traballou padeceron casos de febre tifoidea. Mary foi cambiando de emprego, sempre como cociñeira, ata que unha das familias contratou un investigador privado para descubrir quen podía ser o vector. Este primitivo epidemiólogo logrou localizar a Mallon, supoñemos que seguindo o rastro de morte e enfermidade que esta deixaba. O concepto de portadora asintomática aínda non se coñecía e realmente é bastante sorprendente: a bacteria podía persistir no seu organismo, burlando o sistema inmunitario, pero ao mesmo tempo non provocarlle a enfermidade.

Mary no seu confinamento

Quen realmente estaba detrás desta investigación era a médica Sarah Baker, especializada no que hoxe chamariamos saúde pública, que dedicou a súa carreira a mellorar as condicións hixiénicas nos barrios máis pobres e a promover medidas hixiénicas e de saúde entre os nenos. Foi a primeira muller en obter un título en saúde pública, e foi incluída como profesora na Escola de Medicina de Nova York só porque os responsables non atoparon un home co mesmo currículo. Participou tamén na Primeira Guerra Mundial, pero o recoñecemento profesional e a sona chegáronlle polo caso de Mary a Tifoidea.

A doutora Sarah Baker. Epidemióloga, heroína, icona de estilo, diva LGBTI.

Mary foi illada nun hospital, pero emprendeu unha batalla legal para que se lle levantase o confinamento, alegando que non cometera ningún delito. Obviamente, Mary non era responsable de ser portadora nin podía tampouco ofrecérselle ningún tratamento erradicador. Finalmente, gañou o caso e foi posta en liberdade a condición de cambiar de ocupación.

Se ben durante uns anos traballou nunha lavandería, posteriormente cambiou de nome para volver traballar como cociñeira, desencadeando un novo ciclo de enfermidades. Isto pode parecernos unha completa irresponsabilidade pola súa parte, pero non convén perder de vista as tremendamente precarias condicións ás que se enfrontaba a clase traballadora, con salarios en moitas ocasións de miseria. Sexa como for, Mary foi localizada de novo e posta en illamento en North Brother Island, onde permaneceu durante 29 anos, ata o día da súa morte. Así que se a corentena se vos fai longa, pensade en Mary.

Mitocondrias

Mitocondrias

Nesta tempada de retracción social obrigada aproveitei para ler a triloxía de Octavia Butler Xenoxénese, que vos recomendo encarecidamente. Nela, os humanos enfróntase ao contacto cunha especie extraterrestre, os oankali, unha raza de comerciantes de xenes capaces de mesturar os seus códigos xenéticos cos das especies coas que entran en contacto

Non quero facervos spoiler da trama xeral do libro, só dicir que a autora ten unha visión sorprendentemente aguda para facer especulación científica con base na bioloxía e non nos aspectos tecnolóxicos, como é o habitual na ciencia ficción.

O que me deixou completamente fascinada foi a descrición do xeito no que os extraterrestres manipulan (ou comercian) co ADN doutras especies: posúen un órgano especifico para esta finalidade, situado entre os dous (!) corazóns e chamado yashi. Ademais, en cada unha das súas células, unha organela específica ten a capacidade de mutar e infectar outras formas de vida ao ser liberada no medio. Estas organelas foran células independentes ao principio da súa evolución, e quedaran inseridas nas células oankali facéndose simbiontes con elas.

Isto non só é posible bioloxicamente falando, senón que no caso dos organismos terrestres aconteceu un fenómeno parecido, no que seguramente se inspira Butler: as mitocondrias. Seguramente vós, igual ca min, estudastes as mitocondrias nalgún momento da educación primaria, co aburridísimo cometido de levar a cabo a respiración celular, como se fose un mini-pulmón. E tan axiña como o aprendestes, esquecéstelo, porque ninguén vos contou a trepidante historia das mitocondrias e para todo o que valen. Para resolver crimes, por exemplo.

As mitocondrias eran orixinalmente, hai 2000 millóns de anos, organismos unicelulares libres. Por motivos que aínda non están claros, foron incluídas no citoplasmas doutras células e esta unión conferiu a ambos organismos unha avantaxe evolutiva. Pode ser que a capacidade da mitocondria de metabolizar o osíxeno fose un xeito eficiente de subministrar enerxía á célula anfitrioa, e que esta lle ofrecera certa protección do medio. Tamén é posible que en principio as mitocondrias fosen seres parasitos, que só posteriormente evoluíron para beneficiar ás células que ocupaban.

Unha mitocondria doing the damn work

Unha característica interesante das mitocondrias é que posúen ADN propio, diferente do ADN nuclear da célula, polo que sabemos que foron organismos independentes no seu día. Este ADN só se herda por vía materna e non se mestura co do pai, así que as vosas mitocondrias son basicamente clons das da vosa nai. Ademais, é un código xenético particularmente resistente, polo que en ocasións non é posible recuperar ADN nuclear, pero si ADN mitocondrial, o cal ten importancia en labores forenses. Coa limitación, iso si, de que nunca podería saberse, de achar ADN mitocondrial na escena dun crime, se o asasino es ti ou túa nai. Pero seguramente es ti, que túa nai é unha santa.

Imaxe: By Kelvinsong – Own work, CC0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=22952603

Organismos no límite da vida

Organismos no límite da vida

A versión reducida deste artigo foi publicada na miña columna Po de Estrelas, no diario Nós. Podes lela aquí.

Cando era estudante de medicina sucedeu a famosa crise das vacas tolas e os prións entraron nas nosas vidas. Ata o momento, as enfermidades priónicas só ocupaban unha nota ao pé no capítulo de enfermidades infecciosas, e só se daban nalgunhas tribos raras e pouco civilizadas que tiñan o curioso costume de honrar os seus defuntos coméndolles o cerebro. Lembro que ese ano houbo incluso unha palestra especial porque os mestres entenderon que as nosas familias ían preguntarnos e nós non tiñamos nin a máis remota idea de que ía aquilo. E así era.

Se os virus seguen a ser un enigma biolóxico, os prións son xa o seguinte nivel de dificultade conceptual. Os virus foron descubertos en 1884 polo biólogo ruso Dmitri Ivanovski, que estudou o virus do mosaico do tabaco. O seu descubrimento obrigou a reformular o concepto de ser vivo, porque estamos ante organismos acelulares, é dicir, que non posúen as estruturas propias dunha célula. Están formados unicamente por un recubrimento ou cápside que contén material xenético, ADN ou ARN. Isto fai que non teñan capacidade de reprodución autónoma e teñan que parasitar unha célula para replicar o seu ADN e crear novos individuos. Polo tanto, se un ser vivo é aquel que é quen de reproducirse, un virus é un ser vivo? Semella unha cuestión puramente conceptual, pero como veremos máis adiante, as implicacións son bastante prácticas.

Os virus son un misterio en todos os aspectos. Non queda claro tampouco se proceden de células que perderon progresivamente a maior parte das súas estruturas ata quedar reducidas aos mínimos compoñentes da vida (o material xenético), se evoluíron a partir de fragmentos de ADN “libres”, non confinados ao núcleo celular, ou ben se coevolucionaron ao mesmo tempo que as propias células. A idea dunha célula simplificándose ao máximo semella contraintuitiva porque tendemos a pensar que a evolución xera estruturas progresivamente máis complexas, pero non ten que ser necesariamente así. A selección natural favorece aos individuos mellor adaptados, con máis éxito reprodutivo, e a complexidade pode ser un arma de dobre fío. Que llo digan, se non, aos complexísmos e maxestosos dinosauros, que palmaron mentres sobrevivían as comparativamente simples pero indestructibles cascudas.

Se os virus son células reducidas á súa mínima expresión, é dicir, só material xenético, os prións son o summun daquela premisa da moda, o “menos é mais”. Son simplemente unha proteína, pero con capacidade para replicarse facendo que outras proteínas normais do organismo infectado adopten a súa mesma forma, converténdose así en novos prións. Dalgún xeito, crea proteínas zombies por simple contacto con elas. Os prións son os responsables da encefalopatía esponxiforme bovina e da enfermidade de Creutzfeldt-Jakob, a súa forma en humanos. Tamén do kuru, unha entidade moi semellante que se describiu nos nativos de Nova Guiné que comen os cerebros dos defuntos como parte do rito funerario. Para contraer a forma infecciosa das enfermidades priónicas (tamén hai unha forma xenética por mutación espontánea ou por herdanza) é necesario inxerir partes do sistema nervioso central do afectado, xa que é alí onde se localizan as proteínas priónicas. Daí aquel despropósito en plena emerxencias sanitaria das vacas tolas sobre non comer ósos longos. Alguén cunha carteira ministerial confundiu medula ósea con medula espinal, cando é esta última a que forma parte do sistema nervioso e pode conter prións.

Tanto os virus como os prións son sempre, na nosa mente, os malos da película, aínda que hai moitos virus que infectan células sen causar ningún trastorno ou enfermidade. A súa sinxeleza fai que sexan moi difíciles de eliminar, porque a nosa estratexia pasa case sempre por atacar algún orgánulo celular, dos cales estes organismos carecen. Contra os virus, o método máis eficaz é a vacinación, ou en todo caso os antirretovirais, medicamentos que impiden que o virus logre replicar o seu material xenético. Contra os prións, polo momento, non existe tratamento algún, aínda que a investigación parece pasar tamén por fármacos que impidan que as proteínas priónicas “zombifiquen” proteínas normais.

Porén, estas estruturas aparentemente malignas tamén teñen as súas avantaxes e podemos aprender moito delas. Por exemplo, empregando a cápside dos virus para introducir outro tipo de cousas nas células. Poden ser medicamentos ou outro material xenético que nós escollamos e que modifique o ADN celular, se este padece algún defecto que poida producir unha enfermidade. Por outra banda, parece que os xenes que codifican as proteínas priónicas das formas non infecciosas están presentes en organismos sans sen crear ningunha alteración. A idea dunha proteína que poida alterar outras tamén semella prometedora a nivel terapéutico.

A natureza non é boa nin mala, aínda que ás veces poida parecernos innecesariamente retorcida e cruel. Simplemente é. Correspóndenos aos seres humanos observala, estudala e, chegado o caso, modificala no noso propio beneficio sen perder de vista que tamén formamos parte dela. Como dicía Carl Sagan, somos o xeito que ten o cosmos de entenderse a si mesmo.

Zombieland

Zombieland

Disfrazáchedesvos este Samaín? Se non se dispón de moito tempo ou de moito presuposto, o disfrace de zombi é un dos máis acaidos, cun par de prendas vellas e maquillaxe para parecer desmellorado (á fin e ao cabo suponse que estamos mortos) pode ser abondo. Claro que tamén nos podemos currar unha caracterización de morto vivinte que nin The Walking Dead, dependendo de canto esforzo esteamos dispostas a dedicarlle.

Hai xa anos que os zombis están omnipresentes na cultura popular, en diferentes versións, tipoloxías e velocidades: o zombi clásico camiña lento, pero os novos zombis ás veces son inquietantemente veloces, fríos (como os camiñantes brancos) ou non queda de todo claro que estean mortos, e non sexan persoas vivas afectadas por estrañas enfermidades.

E a ciencia que di de todo isto? Dende que a cultura occidental tomou contacto coas relixións e culturas africanas, e posteriormente afrocaribeñas, existiu unha certa fascinación e desexo de explicar racionalmente o fenómeno zombi. Nestas culturas, trátase dunha sorte de maldición sobrenatural, segundo a cal unha persoa, tras serlle administrado un bebedizo, falece aparentemente, para despois retornar convertido nun ser sen vontade propia, que actúa como escravo de quen o enfeitizou. Pero podería haber unha base real detrás do mito? Aquí van algunhas posibles explicacións:

1. A hipótese da neurotoxina: como orixinalmente un volvíase zombi tras beber algún tipo de apócema, houbo quen tratou de identificar se podería existir algunha substancia que anulase a vontade de xeito semellante ao descrito no mito do zombi. O antropólogo Wade Davis propuxo a tetrodotoxina, un veleno moi potente contido no peixe globo, como posible axente zombificante. A súa pescuda foi incluso levada ao cinema no filme A serpe e o arco da vella, título tomado do seu libro homónimo. Esta teoría ten o inconveniente de que semella bastante complicado sobrevivir, xa non digamos traballar como escravo, tras a administración de tetradotoxina, tal e como se recolle no mito

2. A hipótese da depresión: nalgúns casos de depresións extremadamente graves, as persoas que as padecen poden chegar a crer que están a piques de morrer, ou incluso que xa están mortos ou que os seus órganos internos non funcionan. Isto, sumado a que tamén poden aparecer trastornos do movemento e da marcha, podería producir un cadro semellante ao zombi clásico. O problema é que falta aquí o factor morte/resurrección, aínda no caso de que se sobreentenda que este estado foi causado por algún produto administrado ás agachadas do doente.

3. A hipótese da esquizofrenia: certos síntomas presentes na esquizofrenia, como a catatonía ou a diminución da capacidade volitiva, poderían ser semellantes aos do fenómeno zombi. Unha vez máis, semella difícil que unha persoa tan sumamente afectada pola enfermidade sexa quen de traballar como escravo de ninguén.

4. A hipótese infecciosa: os zombis ficcionais moitas veces adquiren a súa condición por algún tipo de epidemia que no peor dos casos provoca un apocalipse zombi, no que case non quedan persoas libres da enfermidade e estas teñen que sobrevivir nun mundo cheo de devoradores de cerebros. Aínda que certos parasitos parecen alterar o estado mental, por exemplo, das formigas, pero non hai ningunha enfermidade infecciosa coñecida que produza os efectos que vemos na ficción.

5. A hipótese metafórica: a crenza nestes tipos de mortos viventes dáse sobre todo das persoas de orixe africana que foron sometidas á escravitude nas illas do Caribe, e especialmente en Haití. Poderíamos pensar que o zombi non é máis que un reflexo da súa propia existencia como escravos, alleados non só do seu lugar de orixe senón da súa propia identidade. Neste sentido, o secuestro do que son obxecto sería unha morte simbólica tras a cal converteríanse en “mortos viventes” obrigados a traballar para os patróns brancos.

Camiñantes brancos, mortos vivintes, escravos sen vontade ou infectados, o que está claro é que o mito do zombi toca con algo que nos produce moito medo, e que seguramente teña que ver coa perda do eu, con deixar de ser quen somos, ou con perder aquilo que nos convirte en xenuinamente humanos.

Para ler con vagar:

Waking the undead: bringing zombie epidemiology to life. Conall H. Watson et. al. Lancet, oct 2014

Farmacoloxía tradicional

Farmacoloxía tradicional

“Se as portas da percepción permanecesen abertas, todo aparecería tal e como é: infinito”

William Blake

Unha vila de centroeuropa padece un estraño brote de loucura colectiva. Un poeta lánguido experimenta cunha nova droga alucinóxena no seu gabinete. Unha muller leva centeo ao muíño nunha aldea galega. Que teñen en común estas tres escenas?

Esta cita dá título á obra de Aldous Huxley “As portas da Percepción”, unha viaxe psicotrópica que describe o consumo da droga LSD, siglas da dietilamida de ácido lisérxico. Aínda que temos asociado o LSD á cultura hippie dos 70 e a experiencias alucinóxenas de poetas e músicos, na cultura galega coñecíase e empregábase o vexetal do que se extrae o LSD para múltiples usos.

O cornecho ou dentón é un fungo que medra nos grans de centeo, un cereal do que se facía pan en Galiza con maior frecuencia que de trigo ata datas recentes. Contén múltiples substancias tóxicas e alucinóxenas, feito coñecido dende a Idade Media, cando se rexistran epidemias de ergotismo, como se lle chama ao envelenamento por cornecho do centeo. Ao moer o cereal, o cornecho mesturábase coa fariña e contaminaba o pan, o cal podía producir síntomas como alucinacións, convulsións e contracción dos vasos sanguíneos, que podía causar un intenso ardor (o nome popular do ergotismo era “lume de San Antón”) e finalmente gangrena e a morte.

Pero como a dose fai a cura ou o veleno, que diría Hipócrates, tamén se coñecen usos medicinais deste fungo. Na medicina popular era frecuente empregalo como abortivo, para inducir o parto ou para cortar as hemorraxias despois deste, polas súas propiedades vasoconstritoras e oxitócicas (semellantes ás da hormona oxitocina, responsable das contraccións do parto). Deste xeito a tradición de curandeiras populares, parteiras e incluso meigas e bruxas que provocan loucura e o aborto dos animais e as persoas entretécense arredor das propiedades case máxicas deste fungo diminuto.

Coa chegada da síntese farmacéutica, investígase o cornecho e as súas propiedades, illando diversas substancias con utilidade. A máis famosa é o LSD, que durante un tempo foi unha esperanza falida para o tratamento das enfermidades mentais, pero tamén o seu uso no campo da obstetricia atraía o interese da incipiente industria farmacéutica. Nos anos 30 do século XX, as mesmas mulleres galegas que coñecían os usos e os perigos do cornecho, que recollían o centeo e facían o pan, convertéronse en traficantes de dentón, de súpeto moi ben pagado para extraer del fármacos ergóticos.

A idea de que o natural e o artificial ou sintético son categorías opostas pode estar nas nosas mentes, pero non existe na natureza, como demostra a droga “sintética” LSD, que tamén está presente de xeito natural no cornecho. Tampouco os conceptos de fármaco, veleno e droga están separados no mundo material, senón que dependen unicamente do uso que lle deamos a cada substancia bioloxicamente activa. Tampouco os de médica, curandeira, parteira e… bruxa?

Para saber máis… podes ler o artigo de Praza Pública sobre o dentón e o nacemento da industria farmacéutica galega

Imaxe propiedade de Illa Bufarda, obtida na Facultade de Farmacia da USC. Aquí tedes a ligazón ao seu traballo en torno ao dentón do centeo: https://www.odenton.eu/

O saber popular e o nome dos astros

O saber popular e o nome dos astros

Hai moito tempo, houbo un mundo no que os animais podían falar, as persoas podían transformarse en animais ou deuses, e os bosques estaban poboados polos seres máis estraños que puideramos imaxinar. Ese remoto mundo é o mundo das lendas e mitos tradicionais que formaron, e forman parte, das diversas culturas que, consecuencia da nosa progresiva adaptación aos diferentes hábitats deste planeta, fomos conformando ao longo de séculos.

Moitas lendas consérvanse gracias aos contadores de contos, homes e mulleres que, despois de recoller as historias dos seus antergos, transmitíanas ás xeracións seguintes. Nalgunhas culturas, particularmente nas que carecían de escritura, o papel destas persoas resultou fundamental para conservar eses contos. E eses contos desempeñan unha función social ao reflectir unha forma particular de entender o mundo próximo a cada pobo e a súa relación coa Natureza máis inmediata. Ás veces explicaban fenómenos que acontecían de súpeto, outras a propia orixe do pobo ou, incluso, do Universo, pero en moitos casos transmitían, de forma alegórica, costumes dese pobo ou pautas de comportamento para as persoas. Moitas desas historias líanse directamente no ceo.

Mensaxes diferentes, claro está, segundo os ollos de quen ollara. Así, sen remontarnos moito no tempo e no espazo, na zona de Bergantiños, a tres estrelas moi semellantes e próximas entre si déuselles o nome das Tres Leiteiras, pola relación entre a súa posición no ceo nocturno e a época de abundante leite nas vacas. Noutros tempos ou noutros lugares, esas tres estrelas formaban parte do cinto dun cazador xigante, Orión, ou eran o corpo dunha bolboreta.

Agrupamos as estrelas en constelacións, pero iso non significa, como sabemos hoxe en día, que teñan que gardar algunha relación entre si, puidendo estar moi lonxe unas das outras. Agrupámolas para contar historias ou, entre outras cousas, para poder orientarnos mellor no ceo. Esas agrupacións ou constelacións receben, por iso, nomes de animais, de heroes das diferentes mitoloxías ou de obxectos evocados por unha determinada distribución desas estrelas. Como exemplo, vexamos a distribución das sete estrelas que xunto con outras moitas forman unha constelación moi coñecida, a da Osa Maior. Dende a Idade Media, e procedente da Europa Central, o conxunto desas 7 estrelas coñecémolo co nome do Carro; sen embargo, en Francia chámanlle a Cacerola, en Inglaterra, o Arado, e en Norteamérica, recebe o nome do Gran Cullerón.

As estrelas máis coñecidas son: o Luceiro, o Sete Estrelo, a Vía Láctea e a Estrela do Norte. O Luceiro era a estrela coñecida polos madrugadores, que eran moitos, principalmente arrieiros e canteiros que tiñan que andar camiño. O luceiro da tarde chámase a “estrela da fartura”. A saída lo luceiro considérase o remate do día.

Pero imos coa Osa Maior. Para todo o mundo é O Carro, outra denominación moi frecuente. Pero ninguén soubo explicarme a orixe do nome ata que un pastor contoume que lle chaman o carro pero que en realidade son os sete bois que tiran do carro. E nese punto é doado lembrar os Septem Triones das Xeórxicas de Virxilio e da lenda que relaciona eses bois coa Osa Maior. ¿Como é posible que despois de 1000 anos se manteña esa tradición? Así como todo o mundo recoñece a Osa Maior como O carro das estrelas, ninguén da nome á Osa Menor. Iso si, a xente distingue facilmente a Estrela do Norte, outro nome da estrela Polar.

Respecto aos luceiros ou planetas, coma os romanos, os nosos campesiños e mariñeiros nunca están seguros de que o luceiro da mañá ou do alba e o luceiro da tarde sexan o mesmo astro (o planeta Venus), aínda que en ámbolos dous casos lle dan moita importancia. Iso si o diferencian ben do luceiro da noite, que é case sempre o planeta Xúpiter.

Non se pode dedicar tempo ningún a contar estrelas porque saen verrugas, tantas como estrelas se contaron. Con todo, fálase de contar estrelas e contalas en cantidade, soamente que, recolléndoas no sombreiro. Tendo en conta que nun ceo escuro o ollo humano pode chegar a contar entre 2500 e 3000 estrelas, andaban ben atinados os nosos antergos. As estrelas fugaces, na miña terra, chámanlle as Carreiras de San Lourenzo, por verse moito nos comezos do mes de agosto (As Perseidas, popularmente coñecidas tamén como bágoas de San Lourenzo).

Dende a época das peregrinacións a Compostela coñécese a Vía Láctea co nome de Camiño de Santiago. Na Galiza do sur, concretamente na Terra de Cotobade, chámase Camiño de Santo André. O sol, a lúa e as estrelas seguen sendo na vida conselleiros de traballos, de viaxes …

A sabedoría popular é un xeito de coñecemento que deriva da experiencia, a veces unha experiencia de séculos, e hoxe en día, por milleiros de razóns comprensibles, este tipo de sabedoría consérvase mellor no campo que na cidade, onde a modernidade é xa o único que ten cabida. Compréndese mellor que sexa no campo, e especialmente a onde non ten chegado a contaminación luminosa, onde as persoas non afeccionadas á astronomía conservan unha mellor memoria dos nomes das estrelas e os asterismos máis significativos.

Emilio Castro

Para saber máis:

  • Antonio Fraguas. “Do tempo e dos astros”. Biblioteca Antonio Fraguas. Editorial Galaxia, Vigo, 2019.
  • Ramón Vilalta López. “Astronomía práctica e outras cousas”. Colección Ensino. Editorial Toxosoutos, Noia, 1999.
  • José Luis Comellas. “La sabiduría popular y el nombre de las estrellas”. Tribuna de Astronomía y Universo. Revista de Astronomía, Astrofísica y Ciencias del Espacio. II Época – Nº 11. Equipo Sirius, Madrid, mayo 2000.
A lúa das mulleres

A lúa das mulleres

Inflúe a lúa nos nacementos? Mesmo o persoal sanitario, tamén o encargado de obstetricia, respondería categoricamente SI a esta pregunta. É un dos mitos máis difundidos e máis firmemente mantidos arredor da lúa, incluso con variantes que asocian cada fase lunar a un tipo de parto (máis complicacións nunha ou outra fase, máis partos de nádegas…). Unha busca en internet coas palabras “parto” e “lúa” dan lugar a centos de resultados que referendan esta relación, algúns deles asinados por profesionais sanitarios. Que hai de real nesta crenza?

En primeiro lugar, de onde se orixina? O cerebro humano, como sempre digo, evoluíu para buscar correlacións, e este é o noso grade éxito como especie. Relacionar feitos en forma de causa-efecto permítenos formular hipóteses sobre o mundo que nos rodea, e aumentar o noso coñecemento. Pero o que de entrada pode parecernos a todas luces unha relación causal, non ten por que selo en realidade. A coincidencia na duración entre os ciclos lunares e os ciclos menstruais humanos é demasiado gorentosa como para non pensar que é a lúa a que crea o ciclo menstrual, e polo tanto goberna tamén a reprodución humana. Así, en moitas culturas precientíficas, a lúa pasou a ser o símbolo do feminino, e establecíase unha comparación entre as mulleres e os cambios no seu organismo e o aspecto do satélite. A deusa grega da caza e a lúa, Ártemis, tamén presidía os partos.

Curiosamente, calquera persoa que menstrúe sabe que as fases lunares non teñen que ver co momento da menstruación, que cada persoa ten o seu propio ciclo, de maior ou menor duración, e que o momento da menstruación non coincide cunha fase determinada. Ademais, hai outros factores moito menos cósmicos que poden modificala, como a ansiedade, as viaxes ou outros cambios nas nosas rutinas. Por outra banda, esta aparente coincidencia non é tal xa que a lúa posúe ciclos de 29 días, e non de 28, como se asocia ao ciclo menstrual feminino (de media). Outras especies animais posúen ciclos menstruais de moi diferente duración (as chimpancés, por falar de parentes próximas, menstrúan cada 37 días) o cal non tería sentido se fose a influencia lunar a responsable da duración dos ciclos.

Seguindo con esta premisa, supoñer que a lúa inflúe no momento do parto parece unha consecuencia lóxica, sostida por xeracións e xeracións de matronas e xinecólogas. Pero realmente a lúa chea fai que os partos se multipliquen? Unha vez máis, a simple observación non é suficiente, e precisamos o método científico para responder esta pregunta. En 2003, un grupo de matemáticos galegos estudou os datos de 45.000 nacementos producidos nos hospitais públicos, sen atopar unha maior proporción en ningunha das fases da lúa. A fortaleza deste estudo é a descomunal potencia estatística (moitísimos partos ao longo de anos) polo que a posibilidade de que os datos se distribúan así “por casualidade” é baixísima. A súa debilidade, como os propios autores sinalan, é que non diferenza partos inducidos dos naturais, nos que sería de esperar que o influxo lunar fose maior. Os problemas da ciencia, amigas, soluciónanse con máis ciencia, e tamén existen estudos que observan só os partos sen indución, e incluso que realizan a mesma observación e lugares como Namibia, no que o 95% dos partos se realizan sen intervención médica. Unha vez máis a relación entra maior número de partos e as fases lunares segue a ser nula.

Daquela, por que o propio persoal sanitario que atende partos repite unha e outra vez esta crenza falsa? É un erro cognitivo moi frecuente chamado nesgo de confirmación: se xa escoitamos esta lenda sanitaria (e seguro que o persoal máis veterano o comentará cos novos fichaxes o día 0 de traballo) tendemos a atender máis aos sucesos que a confirmen, creando unha falsa sensación de irrefutabilidade porque nós mesmas estabamos alí para comprobalo.

(1) Strolego, F., Gigli, C., Bugalho, A., 1991. Influenza delle fasi lunari sulla frequenza dei parti.Minerva Ginecologica 43, 359–363