Fransa
.svg)
Ła Fransa (in fransexe, France), ufisialmente Repùblica françexe (in fransexe République française) ła xe un stato de l'Eoropa oçidentałe.
Ła confina a nordest co el Belzo, el Lusenburgo e ła Xermania, a est co ła Svisera, a sudest co ła Itàlia e co Mònaco, a sudovest co Andora e ła Spagna.
Zeografia[canbia | canbia el còdaxe]
El teritorio fransexe el ga na superfisie de 547 030 km²[30].
Morfołoxìa[canbia | canbia el còdaxe]
A nord e a ovest, onde che ła Fransa ła xe bagnada dal Mar del Nord, ła Manèga e l'Oseano Atlàntico, se cata de łe łe pianure costiere.
In mezo se cata altre rejon ełevae, cofà el Masicio Sentrałe o łe montagne dei Vosgi, e vasti bazini fluviałi cofà qûełi de ła Łoira, del Ròdano, de ła Garona e de ła Sena.
A sud ła Fransa ła xe bagnada dal Mediteràneo.
Se cata łe caene montagnoze dei Pirenei a sudovest e de łe Alpi a sudest.
Inte ła caena de łe Alpi se cata el Mont Bianco (4 810 m), che el sconfina anca in teritorio tałian: el xe ła sima pi alta de łe Alpi e una de łe pi alte de Eoropa [31].
Anbienti naturałi[canbia | canbia el còdaxe]
Ła Fransa ła ga na anpia varietà de paesagi: ła va co ła banda nord-osidentałe rento a l'àrea eoropea-atlàntica invesse a sud del masicio sentrałe e a oest de łe Alpi el prexenta un paesagio tipicamente mediteràneo.
Storia[canbia | canbia el còdaxe]
Antighità[canbia | canbia el còdaxe]
I confini de ła Fransa moderna i coinside tanto co cûełi de l'antigo teritorio de ła Gałia, abitada dai Gałi, na popołasion seltega. I Gałi i xe stai sotomesi inte el I secoło AC dai Romani, co i cuałi i se ga fondesto adotando lenguajo e cultura. Anca el Cristianesimo el ga tacà łe so raìxe, inte el II e III secoło DC.
Łe frontiere orientałi de ła Gałia, łongo el Reno, łe xe stae invadeste da łe tribù xermaneghe inte el IV secoło, prinsipalmente dai Franchi, dai cuałi el riva l'antico nome de Francie[32].
Anca se ła monarchìa fransexe ła vien tante volte datada al V secoło, l'existensa continua de ła Fransa cofà entità a sé stante ła scumissia col IX secoło e ła divixion de l'Inpero Franco de Carlomagno inte na banda orientałe e una osidentałe: ła banda orientałe ła połe èsar vista cofà el scumisio de qûeła-ła che uncuò ła xe ła Xermania, qûeła-ła osidentałe cofà ła Fransa.
I disendenti de Carlomagno i ga goernà ła Fransa fin al 987, quando Ugo Capeto, duca de Fransa e conte de Parigi, el xe stà incoronà re de Fransa. I so disendenti i ga scumissià ła dinastìa dei Capetinji, che i ga goernà ła Fransa fin al 1792.
Modernità[canbia | canbia el còdaxe]
Inte el 1789, co ła Revołusion Fransexe, el xe scumisià un perìodo de canbiamenti senpre pi radicałi che ga portà a ła fondasion de na repùblica.
Napoleone Bonaparte [33] el ga ciapà el controlo de la Republica inte el 1799, autoproclamandose Inperador inte el 1804. Le so armade le se ga inpegnà in diverse guere in tuta Europa, le ga conquistà tante nasion e fondà regni novi, guidài dai familiari de Napoleon.
A sèvito de la so sconfita inte el 1815, in Fransa i ga restaurà la monarchia, pi tardi abolìa lejislativamente e sostituìa da la Seconda Republica francese.
La Seconda Republica la xe finìa quando so neódo del primo Inperador, Luigi Napoleon Bonaparte, el xe sta eleto Presidente e el ga proclamà un Secondo Inpero. Manco anbizioso de so zio, el secondo Napoleon el xe stà anca lu spodestà, e la Republica la xe tornà par la tersa olta.
Anca se la venzùo inte la Prima e inte la Seconda guera mondial, la Fransa la ga patìo gravi perdite in termini de vite, inpero, benèssere, forsa laoro e grado de nasion dominante.
Dal 1958, la ga costruìo na democrassia presidensial [34] che no ga cedesto a le instabilità sperimentàe inte i presedenti regimi parlamentari.
Nei ultimi deceni, la riconciliasion e la cooperasion de la Fransa co la Xermania la se ga rivelà sentrale par l'integrasion econòmega de l'Europa.
Sudivision storeghe[canbia | canbia el còdaxe]
|
Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Provinçe storiche de ła Francia. |
Ordenamento del stao[canbia | canbia el còdaxe]
Sudivision ministrative[canbia | canbia el còdaxe]
La Franza la xe divisa in 13 rejon regioni (in francese région).
|
|
Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Rejon de ła Fransa. |
Le rejon le xe divise uncora in 100 departementi (in francese départements), de questi 4 i xe de oltramar.
I "departementi d'oltremar" i xe ex-cołonie che dese i gode de un status simiłe a qûeło de ła Fransa Eoropea o "metropułitana". I xe considerai na part de ła Fransa [35] pitosto che teritori indipandenti.
I departementi i xe numarai [36] e i numari i vien doparai par esenpio par i codeghi postai o le targhe de le machine.
I departementi i xe ulteriormente sudivisi in 342 zone (in francese arrondissements).
Teritori de oltramar[canbia | canbia el còdaxe]
I "paexi e teritori d'oltramar" i fa part de ła Repùblica fransexe, ma no i xe part del teritorio eoropeo de ła Repùblica o de l'àrea fiscałe de l'UE. I continua a uxar el Franco fransexe del pacifico (CFP) cofà vałuta, che no'l xe stà influensà da ła sostitusion del Franco co l'euro intel 2002.
Łe "cołetività teritoriałi" łe ga un status a metà intra i departementi d'oltramar e i teritori d'oltramar.
Ła Fransa inoltre, ła mantien el controło su numaroxe ìzołete de l'Osèano Pasìfego e de l'Osèano Indian[37], conprexe Bassas da India, Ìxoła Clipperton, Ìxoła Eoropa, Ìxołe Glorioxo, Ìxoła Juan de Nova, Ìxoła Tromelin.
Partecipasion a organixasion sovrastatatałi[canbia | canbia el còdaxe]
Ła Fransa la xe uno dei sinque menbri permanenti del Consejo de Sicuressa de le Nasion Unìe.
El xe uno dei menbri fondatori de l'Union Eoropea (UE).
Ła Fransa ła xe menbro anca de: Consejo d'Eoropa, Banca eoropea par ła recostrusion e el sviłupo (EBRD), NATO, Organixasion par ła Cooperasion e el Sviłupo Econòmego (OCDE), OSCE.
Sità prinsipai[canbia | canbia el còdaxe]
Le principai cità de la Franza le xe: Aix-en-Provence, Ajacio, Albi, Amiens, Angers, Angouleme, Bastia, Belfort, Besanzon, Bordeaux, Brest, Caen, Calais, Cannes, Carcassonne, Charleville-Mézières, Clermont-Ferrand, Colmar, Dijon, Dunkerque, Evreux, Grenoble, La Rochelle, Le Havre, Le Mans, Lille, Łimoges, Lion, Marseja, Metz, Montpellier, Mulhouse, Nancy, Nantes, Nizza, Nîmes, Orléans, Pariji, Perpignan, Poitiers, Quimper, Reims, Rennes, Roubaix, Rovan, Saint-Étienne, Saint-Nazaire, Strasburgo, Tarbes, Tołon, Tołoxa, Tourcoing, Tours e Valence.
Popołasion[canbia | canbia el còdaxe]
Etnie[canbia | canbia el còdaxe]
La mazor parte de la popolasion francese la xe costituia da fransexi, ma ghe xe anca numarose minoranze etneghe: i provenzai, inte el sud-est del paese (la Provenza), i catelani inte el Rossegion, i baschi in Vascogna, i bretoni inte la penìzoła de ła Bretagna e i corsi, inte l'ìzoła de la Còrsega.
Rełijon[canbia | canbia el còdaxe]
El goerno fransexe no'l mantien statistiche su ła rełijon.
El CIA World Factbook del 2003[38] l'ełenca łe rełijoni in Fransa cofà:
- Catòlisi Romani 83-88%
- Musulmani 5-10%
- Protestanti 2%
- Ebrei 1%
- no afiłiai 4%.
Comunque, inte un sondaggio del 2003 Archivià il 4 de marso 2007 in Internet Archive.
el 41% dixe che l'existensa de Dio ła xe "escluxa" o "inprobabiłe". El 33% el diciara che el tèrmine "àteo" li descrive bastansa o puito, invesse el 51% el se diciara "Cristian".
Quando interogai su ła so rełijon, el 62% el ga rispondesto Catòłego Roman, el 6% Musulman, el 2% Protestante, l'1% ebràego, el 2% "altre rełijon" [39], el 26% "nisuna rełijon" e l'1% el se ga rifiutà de rispondar.
Ła discrepansa intra el nùmaro de "àtei" (41%) e el nùmaro de "nisuna rełijon" (26%) el połe èsar atribuìo a persone che łe se sente culturalmente vissine a na rełijon, i va drio ai so vałori morałi e łe so tradision, ma difisilmente łe crede in Dio.
In Fransa ła existe na forte distinsion intra rełijon e vita siviłe. La rełijon ła xe considerà fà un fato privà. I fransexi in xenerałe i se opone al poder clericałe e a ła so influensa inte-ła połìtica. El fondamentałismo islamego el xe considerà na reałe menaza par ła coexion de ła società fransexe, onde che el comunitarismo no'l xe acetà[40].
A sèvito de ła "Dichiarasion dei diriti de l'omo e del sitadin" del 1789, ła Fransa ła garantise ła łibartà de rełijon cofà dirito costitussionałe.
Na łeje del 1905, el Concordat, ła istituise ła separasion de Ceza e Stato e ła proibise al goerno de riconòsar, stipendiar o susidiar ogni rełijon. Inte-ła situasion presedente, stabiłìa inte-l'1801-1808, el Stato el sostegnéa ła Ceza catòłica, ła Ceza łuterana, ła Ceza calvinista e ła Rełijon ebràega e ła fornìa l'insegnamento scołastego de łe sudìte [41].
Lengue[canbia | canbia el còdaxe]
|
|
Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Łéngue rejonałi de ła Fransa. |
La lengua uficial la xe el francese.
Le lengue rejonai le vien indesso insignae in algune scołe, anca se el francese el resta l'unega łengua ufisial in doparamento dal goerno, local o nazional.
Existe difarenti łengue łocai (basco, breton, catelan, corso, fiamingo, alsazian, ocitan), ma el goerno francese e el sistema scolastego i ghe ne ga descorazà el doparamento fin a poco tenpo fa.
Altri ìndexi[canbia | canbia el còdaxe]
- Ìndexe de sviłupo ùman (2005): 16a su 177 nassion.
- ìndexe de ła łibartà de stanpa Archivià il 5 de disenbre 2003 in Internet Archive.
- 11a su 139 nassion.
Economia[canbia | canbia el còdaxe]
In tel xenaro 1999 ghe xe stada l'introdusion de l'Euro, sevia inte el 2002 dal ritiro da ła sircołasion del Franco. Ancuò, la Fransa ła xe in prima fiła tra i Stati eoropei che serca de sfrutar el slancio dato da l'union monetaria par portar vanti la creasion de un aparato polìtego, de difesa e de sicuressa europeo piassè unificà e eficace.
I "paexi e teritori d'oltramar" i continua a uxar el Franco fransexe del pacifico (CFP) cofà vałuta.
Ła Fransa ła xe menbro del G8.
Cultura[canbia | canbia el còdaxe]
I Cóvołi de Lascaux e Monte San Michełe łi xe patrimoni mondiałi de ła umanità.
Feste[canbia | canbia el còdaxe]
| Data | Nome vèneto | Nome locałe |
|---|---|---|
| 1 de xenaro | Capodano | Jour de l'An |
| - | Pascua | Pâques[42] |
| - | Luni de Pasqua | Lundi de Pâques[43] |
| 1° de majo | Festa del laoro | Fête du Travail |
| 8 de majo | Dì de ła Vitòria | Victoire 1945[44] |
| - | Asension | Ascension[45] |
| - | Pentecoste | Pentecôte[46] |
| - | Luni de Pentecoste | Lundi de Pentecôte[47] |
| 14 de lujo | Festa nasionałe | Fête Nationale[48] |
| 15 de agosto | Asunsion de Maria | Assomption |
| 1° de novenbre | Tuti i santi | Toussaint |
| 11 de novenbre | Dì dei veterani Dì de l'armistìsio Dì del ricordo |
Armistice 1918 |
| 25 de diçenbre | Nadałe | Noël |
Notasion[canbia | canbia el còdaxe]
- ↑ Declarà da: article 2 of the French Constitution of the Fifth Republic. Citasion: La devise de la République est « Liberté, Égalité, Fraternité »..
- ↑ Declarà da: article 2 of the French Constitution of the Fifth Republic. Citasion: La langue de la République est le français..
- ↑ URL de refarensa: http://en.worldstat.info/World/List_of_countries_by_Water_surface_(percentage_of_total_area). Data de consultasion: 2 de agosto del 2016.
- ↑ URL de refarensa: https://www.state.gov/independent-states-in-the-world/.
- ↑ URL de refarensa: http://eatc-mil.com/8/About-us. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.modernisation.gouv.fr/laction-publique-se-transforme/en-ouvrant-les-donnees-publiques/france-rejoint-open-governement-partnership-ogp.
- ↑ URL de refarensa: http://mtcr.info/partners/. Data de consultasion: 4 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.interpol.int/Member-countries/World. Editor: Interpol. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1. Editor: Grupo de Fornidori Nucleari. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/. Editor: Organizasion par ła Proibision de łe Arme Chìmeghe. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://mcce-mil.com/wp-content/uploads/glance/MCCE-AT-A-Glance-September-2017.pdf. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.occar.int/185. Editor: Organizasion Unia de Cooperasion in Matèria de Armamenti. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.iho.int/srv1/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=452&lang=en. Editor: Organizasion Idrogràfega Internasionałe. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.iea.org/countries/membercountries/. Editor: Ajensia Internasionałe de l'Enerzia. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp.
- ↑ URL de refarensa: http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: https://www.touteleurope.eu/les-pays-membres-de-l-espace-schengen.html.
- ↑ URL de refarensa: https://www.dhs.gov/visa-waiver-program-requirements. Data de consultasion: 7 de marso del 2020.
- ↑ URL de refarensa: http://icdo.org/who-we-are/members/observer-states.html. Data de consultasion: 11 de majo del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://public.wmo.int/en/members/france. Data de consultasion: 26 de majo del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/. Data de consultasion: 21 de lujo del 2020.
- ↑ 23,0 23,1 Programa de l'ONU par el Desviłupo (curà da), Programa de l'ONU par el Desviłupo, http://hdr.undp.org/en/data.
- ↑ URL de refarensa: https://www-cairn-info.wikipedialibrary.idm.oclc.org/le-budget-de-l-etat--9782348043642-page-62.htm.
- ↑ URL de refarensa: http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
- ↑ itu.int, http://www.itu.int/net/itu-t/inrdb/e129_important_numbers.aspx. entrada il 3 de lujo del 2016.
- ↑ 27,0 27,1 27,2 itu.int, http://www.itu.int/net/itu-t/inrdb/e129_important_numbers.aspx. entrada l'8 de lujo del 2016.
- ↑ iec.ch, http://www.iec.ch/worldplugs/list_bylocation.htm. entrada il 10 de zugno del 2016.
- ↑ iec.ch, http://www.iec.ch/worldplugs/list_bylocation.htm. entrada il 10 de zugno del 2016.
- ↑ el xe el pi vasto d'Eoropa dopo qûełi ruso e ucraino
- ↑ anca se ła montagna pi alta d'Eoropa ła xe el mont Elbrus (5 642 m), in Rusia, inte-ła caena del Càucaxo
- ↑ el nome moderno, "Fransa" el riva dal nome del dominio feudałe dei re Capetinji de Fransa, ła Île-de-France
- ↑ al secolo Buonaparte
- ↑ nota come Quinta Republica
- ↑ e de l'Union Eoropea
- ↑ soratuto in ordene alfabetego
- ↑ Isole sparse nell'Oceano Indiano
- ↑ No'l xe ciaro da onde che le provegne ste sifre.
- ↑ eccetto par Ortodosi o Budisti, che i gavea parsentuałi trascurabiłi
- ↑ Questo el xe xà capità co i Catòłisi prima de ła Revołusion Fransexe del 1789.
- ↑ par raxon storiche, sta situasion ła vixe incora inte-l'Alsazia
- ↑ Doménega, data variàbiłe (non ła xe na festa pùblica)
- ↑ el luni drio Pasqua
- ↑ fin de ła seconda guera mondiałe
- ↑ dioba, 40 dì drio Pasqua
- ↑ sètima doménega drio Pasqua (no ła xe na festa pùblica)
- ↑ el luni drio Pentecoste (no ła xe pi na festa pùblica)
- ↑ Ciapada de ła Bastiłia
- ↑ Fin de ła prima guera mondiałe
Altri projeti[canbia | canbia el còdaxe]
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Fransa
el detien schemi gràfeghi so
Linganbi foresti[canbia | canbia el còdaxe]
|
Francia su DMoz (Segnala su DMoz un collegamento pertinente all'argomento Francia) |
- (FR) Sito uficial del servisio pubbico francese - Contien tanti link a diverse istitusion e 'ministrassion
- (FR) Sito uficial de l'uficio del Presidente francese - El Palasso de l'Eliseo
- (FR) Sito uficial del Goerno
- (FR) El senado francese
- (FR) Assemblée Nationale - L'assenblea nassional francese
- (IT) Scheda de la Fransa dal sito Viaggiare Sicuri - Sito curà dal Ministero dei Esteri e da l'ACI
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
|
Stati par indice de svilupo uman |
||
| Cuel prima | Cuel daspò | |
| Danimarca | 16° posto | Italia |
| Controło de autorità | VIAF (EN) 264091107 · LCCN (EN) n79006404 · GND (DE) 4018145-5 · BNF (FR) cb152383070 (data) · NLA (EN) 35098056 · NDL (EN, JA) 00563689 · WorldCat Identities (EN) n79-006404 |
|---|
