Romo
| Romo | ||
| itale Roma | ||
| urbo | ||
 | ||
|
||
| Oficiala nomo: Roma | ||
| Moto: SPQR | ||
| Kromnomo: Eterna urbo | ||
| Ŝtato |  Italio
| |
|---|---|---|
| Duoninsulo | Apenino | |
| Regiono | Latio | |
| Provinco | Provinco de Romo | |
| Historiaj regionoj | Romio, Itala reĝlando | |
| Situas en Romo | Vatikanurbo | |
| Sep montetoj | 7
| |
| Kelkaj memorindaĵoj | 8
| |
| Rivero | Tibero | |
| Situo | Romo | |
| - alteco | 20 m s. m. | |
| - koordinatoj | 41° 54′ 00″ N 12° 30′ 00″ O / 41.90000 °N, 12.50000 °O (mapo) | |
| Plej alta punkto | ||
| - situo | Eskvilino | |
| - alteco | 64 m s. m. | |
| Areo | 1 285,31 km² (128 531 ha) | |
| Loĝantaro | 2 731 996 (2009) | |
| Denseco | 2 125,55 loĝ./km² | |
| Fondo | 21-a de aprilo 753 a.K. | |
| Urbestro | Virginia Raggi | |
| Horzono | MET (UTC+1) | |
| - somera tempo | MET (UTC+2) | |
| Poŝtkodo | 00121 – 00199 | |
| Telefona antaŭkodo | 06 | |
| ISTAT | 058091 | |
| Loko de Monda heredaĵo de UNESCO | ||
| Nomo | Historic Centre of Rome, the Properties of the Holy See in that City Enjoying Extraterritorial Rights and San Paolo Fuori le Mura | |
| Tipo de heredaĵo | kultura heredaĵo | |
| Jaro | 1980 (#4) | |
| Numero | 91 | |
| Regiono | Eŭropo | |
| Kriterioj | i, ii, iii, iv, vi | |
| Patronoj | Sankta Petro, Sankta Paŭlo | |
| Festa tago | 29-a de junio | |
  Situo de Romo enkadre de Italio
| ||
 Kvartaloj en Romo
| ||
 Situo enkadre de Eŭropo
| ||
 Vikimedia Komunejo: Rome
| ||
| Retpaĝo: www.comune.roma.it | ||
Demonimo : Romani
| ||
Romo (itale Roma) estas la ĉefurbo de Italio kaj antikvece de Romio. Ene de Romo situas la ŝtateto Vatikano, kie loĝas la papo kaj kie lokiĝas la centra administrejo de la Roma Katolika Eklezio. La mitaj fondintoj de la urbo estas la ĝemeloj Romulo kaj Remo. Romo estas la "Eterna Urbo" kaj ankaŭ la "urbo de sep montetoj". Ĝi estas la plej granda urbo en Italio. SPQR = Senatus Populusque Romanus = Senato Kaj Popolo Roma estas la devizo de la urbo.
De 150 a.K. ĝis 400 p.K., ĉirkaŭ, Romo estis la plej potenca regno de la Mediteraneo, konkerinte grandan, ĉirkaŭmaran imperion, la romia imperio.
De 500 p.K. ĝis 1500, Romo estis la metropolo de la Okcidento: ĝiaj latina lingvo, latina skribo, juro, religio katolikismo, julia kalendaro, romia mezuro, ktp, fariĝis la normo en la Okcidento dum tiu tempo. Post 1500, la Okcidento fariĝis naciisma kaj naciaj normoj emis renversi la antikvajn normojn de Romo.
Etimologio[redakti | redakti fonton]
La etimologio de la vorto Roma ne estas klara, kaj ekde la antikvo ekzistas pri ĝi la plej diversaj teorioj. Neprobabla ŝajnas la deveno de la greka Ρώμη (Romē), kiu signifas kuraĝo, braveco. Pliverŝajne estas rilato al la radiko *rum-, mamo, kun eventuala indiko al la lupino, kiu mamnutrintus la ĝemelojn. Eblas ankaŭ, ke la nomo Roma devenas de etruska familio, la Rumina.
Historio[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de Romo.Fondiĝo[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Fondo de Romo.
Laŭ la roma mitologio Romo fondiĝis la 21-an de aprilo 753 a.K. fare de Romulo. Romulo poste mortigis sian ĝemelan fraton Remo, kiam tiu mokis la de Romulo starigitan urbomuron. La ĝemeloj estis laŭlegende la gefiloj de la dio Marso kaj de la vestalo Rhea Silvia. Ili estus mamnutritaj de lupino, kaj poste trovitaj de la ŝafisto Faustulus ĉe la Velabrum sub la Palatino kaj edukitaj de li.
La tradicia fondiĝdato de Romo estas la komenco de la temposkalo de la romia kalendaro, latine ab urbe condita, mallongigite a.u.c., esperante "depost la fondiĝo de la urbo (Romo)". Elfosadoj sur la Palatino montris setlejajn restaĵojn el la epoko de 1000 a.K., verŝajne iuj latinaj kaj sabinaj vilaĝoj estis ĉirkaŭ 800 a.K. unuigitaj al urbo, eble fare de etruskoj.
Reĝeco kaj respubliko[redakti | redakti fonton]
La kuniĝo de unuopaj setlejoj al urbo laŭ historiistoj eble okazis ĉirkaŭ la legenda fondiĝdato. La proverbaj sep montetoj de Romo estas:
- Aventino, 47 m
- Kapitolo, 50 m
- Kaelio, 50 m
- Palatino, 51 m
- Viminalo, 60 m
- Kvirinalo, 61 m
- Eskvilino, 64 m
Nuntempe la urbo entenas ankaŭ la montetojn Gianicolo, Vaticano kaj Pincio.
Komence de sia historio Romo estis reĝlando. La unua de la legendaj posteuloj de Romulo nomiĝis Numa Pompilius laŭ Tito Livio. Post forpelo de la lasta etruska reĝo Tarquinius Superbus – laŭdire en la jaro 509 a.K. – Romo iĝis respubliko – kvankam tio verŝajne okazis nur ĉirkaŭ 475 a.K.. Post tio estiĝis internaj bataloj inter la senrajtaj kvankam liberaj plebanoj kaj la nobelaj patricioj. Romo grandiĝis kaj kuniĝis kun ĉirkaŭaj teritorioj.
Kvankam Romo apenaŭ povis kontraŭstari invadon de la keltoj en 390 a.K. la urbo daŭre pligrandiĝis. Kiel protekto kontraŭ aliaj atakoj estis starigita la serviana muro. En 312 a.K. estis konstruita la unua akvedukto kaj la Via Appia. Ankaŭ la sukcesaj Punikaj Militoj (264–146 a.K.) kontraŭ la nordafrika Kartago grandigis la influon de Romio en la tuta okcidenta Mediteraneo.
Post kiam estis murditaj la gefratoj Tiberius kaj Gaius Sempronius Gracchus, kiuj provis kiel popoltribunoj starigi grundreformojn, estiĝis epoko de nestabileco, kiu kulminis per la romiaj civitanaj militoj. La Interaliancana milito romia (latine: Bellum Marsicum) inter 90-88 a.K. gravis ĉar post ĝi la nacioj de Italujo kunfandiĝis en la Latianoj. En 91 tribuno M. Livius Drusus renovigis la ideon de Gaius Sempronius Gracchus koncesii al ĉiuj italaj aliancanoj la ŝtatanecon romian. Post kiam la Romia senato malakceptis tiun peton kaj Drusus estis murdita, multaj italaj komunumoj ribelis. Estinte trompitaj jam plurfoje ili intencis formi novan federacian ŝtaton. En la ĉefurbo Korfinio - kiu nomiĝis tiam Italica - kunsidadis konsilantaro de 500 viroj el ĉiuj ribelantaj komunumoj. La milito eksplodis en 91 en Asculum kaj estis ĝis 90 malavantaĝa por la Romianoj. Kondiĉo por romia civitaneco estis ke oni registriĝus en 60 tagoj ĉe la pretoro. Sekve la milito finitis en 89 ĉefe de Gnaeus Pompeius Strabo (patro de Pompeo) kaj de Lucio Kornelio Sulao. Sed la Samnitoj venkitis nur en la jaro 82-a ĉe batalo antaŭ la pordegoj de Romo.
Julio Cezaro faris kelkajn reformojn kiel roma diktatoro, sed estis murdita en la jaro 44 a.K.. Tiam la konstruaĵdenseco de la Roma Forumo estis jam tiel granda, ke necesis pligrandigi la areon. Tial Cezaro komencis la konstruon de la Julia Forumo.
Imperio[redakti | redakti fonton]
En la 1-a jarcento a.K. Romo estis jam urbo kun miliono da loĝantoj kaj samtempe la geografia kaj la politika centro de la Romia Imperio. Ĝi havis funkciantan freŝakvan kaj akvoforportan sistemon, stratoreton kaj funkciantajn popolprotektajn grupojn (Vigiles), kiu similis al fajrobrigadistoj kun policaj rajtoj. Malgraŭ tio la konstruado de Romo, kiun antaŭenigis ĉefe la posteulo de Cezaro, Aŭgusto Cezaro, estis portempe bremsita de la granda incendio de Romo sub Nero en la jaro 64.
Sub la rego de la flavia dinastio (69–96) komenciĝis vastaj konstrulaboroj. Iuj el tiuj konstruaĵoj, kiel la Koloseo kaj parto de la Imperiestraj Forumoj estas nuntempe inter la plej famaj monumentoj de Romo. Tiun epokon oni konsideras ofte kiel la kulminon de la romia imperio. Grandaj termoj kiel tiuj de Karakalo kaj Diokleciano, kiuj entenis eĉ bibliotekojn, iĝis ĉiutaga parto de la roma vivo. La imperiestroj konstruis pli kaj pli grandajn konstruaĵojn kiel la baziliko de Maksentio.
Krome estis starigita en la 3-a jarcento la Aŭrelia Murego, ĉar la urbo jam kreskas trans la servianan muron.
Malfrua antikvo kaj deklino[redakti | redakti fonton]
Komence de la malfrua antikvo Romo verŝajne atingis sian plej grandan nombron de loĝantoj. Plej ofte oni taksas la loĝantojn je ĉirkaŭ 1,5 milionoj.[1] Sed la urbo baldaŭ perdis sian politikan signifon, ĉar la imperiestroj preferis aliajn loĝlokojn, interalie Konstantinopolo, Milano, Treviro, Tesaloniko aŭ Split. En la 5-a kaj 6-a jarcentoj okazis katastrofoj, kiuj signis la finon de la antikva beleco de la urbo. Eĉ la aŭreliana muro konstruita en la 3-a jarcento ne malhelpis, ke dum la popolmigradoj Romo estis elrabita de la okcidentaj Gotoj en 410 kaj de la Vandaloj en 455.
Post la oficiala neniigo de la Okcident-Romia Imperio en la jaro 476 daŭre funkciis konataj urboj instalaĵoj kiel la termoj de Diokleciano. Malgraŭ malaltiĝantaj nombroj de loĝantoj daŭre ekzistis la antikva vivmaniero. Prokopios menciis, ke la urbaj monumentoj estis prizorgataj dum la regno de la orientaj Gotoj. Ĉirkaŭ la jaro 530 vivis ankoraŭ ĉirkaŭ 100.000 homoj en Romo. La civiliza katastrofo okazis nur per la gota milito. La militagadoj detruis preskaŭ ĉiujn romajn akveduktojn ĝis 537.
La lasta malfruantikva monumento de la urbo estas la kolono de Fokas starigita en 608. La urbo apenaŭ eskapis kompletan detruiĝon. Ekde 554 Romo ja oficiale denove apartenis al la orientromia imperio, estis tamen ordigita en tiu epoko pli kaj pli de la papeco. Inter la 8-a kaj 11-a jarcento sekvis aliaj sieĝoj, atakoj kaj priraboj fare de Langobardoj, Saracenoj kaj Normandoj, tiel ke portempe la priloĝata urboareo eĉ ne transiris la riverbordojn de la Tibero.
Vidu ankaŭ pri historio[redakti | redakti fonton]
Monumentoj de Romo[redakti | redakti fonton]
Antikvaj[redakti | redakti fonton]
- la koloseo
- la forumo
- Banejoj de Karakalo
- la akveduktoj. Entute 11 akveduktoj transportis akvon al Romo. La plej longa estas la akvedukto Aqua Marcia kun longeco de 91,2 km. 80 km estas subteraj, 800m sur la tero kaj 10,4 km estas pontoj. Imponaj restoj de la akveduktoj Aqua Claudia kaj Aqua Anio Novus, unu super la alia, estas videblaj ĉe la Porta Maggiore.
- Ara Pacis
- Cloaca Maxima, La plej konata subtera kanalo por forigi akvon (de pluvo, fekaĵoj, kuirejoj ktp.). Entute estis tre multaj.
- Testaccio estas monteto arte konstruita el amforoj ujintaj la imposton annona el olivoleo inter la 1-a kaj la 3-a jarcentoj.
- Tarpeja roko
- Ponto Nomentano
Modernaj[redakti | redakti fonton]
- Placo Sankta Petro
- Baziliko de Sankta Petro de Romo
- Fontano Trevi
- Fontano de la Barĝo
- Placo Navona
- Placo Popolo
- Placo de Hispanio
- Campo de' Fiori
- San Pietro in Montorio
- Santa Maria della Pace
- Santa Maria del Popolo
- Preĝejo Trinità dei Monti
- Kastelo de Sankta Anĝelo
- Tombejo malkatolika
- Statuo Paskvino
- Parolantaj statuoj de Romo
Nuntempaj[redakti | redakti fonton]
- Skribmaŝino, Tajpilo aŭ Vittoriano.
Servoj[redakti | redakti fonton]
- Istituto Centrale per il Catalogo Unico
- Libera Universitato Maria SS. Assunta
- Sapienza Universitato de Romo
Administracio[redakti | redakti fonton]
Romo estas dividitaj en kvartaloj. Ostio estas kvartalo por la historia haveno de Romo, nome Ostia.
Famuloj[redakti | redakti fonton]
- Vincenzo Albrici, (1631) muzikisto.
- Klára Ambrus, hungara kuracisto.
- Giulio Andreotti, (1919-2013) politikisto.
- Marko Aŭrelio, (121-180) imperiestro.
- Boecio, (480-525) filozofo.
- Camillo Boito, arĥitekto kaj verkisto
- Arnaldo Fusinato (1817-1888), poeto
- Angela Campanella, (1963) aktorino.
- Julio Cezaro, (100 a.K.-44 a.K.) imperiestro.
- Franca Falcucci, (1926-2014) politikistino, la unua itala virino kiu fariĝis Ministro pri Edukado.
- Milena Miconi, (1971) aktorino.
- Federico Moccia, (1963) verkisto.
- Alberto Moravia, (1907-1990) verkisto.
- Ennio Morricone, (1928) komponisto.
- Luciano Onder, (1943) ĵurnalisto kaj televida moderigisto.
- Pier Paolo Pasolini, (1922-1975) kinisto kaj verkisto.
- Pio la 12-a, (1876-1958) la lasta papo denaska en Romo.
- Alberto Rabagliati, (1906-1974) kantisto
- Alberto Sordi, (1920-2003) aktoro
- Brigitta Boccoli, (1972) aktorino
- Anna Favella, (1986) aktorino
- En Romo mortis: belga kuracisto kaj farmakologo Paul Janssen (en 2003), hungardevena skulptisto Amerigo Tot, (1909-1984), Imre Várady (literaturhistoriisto), hungara-germana-itala baletisto Aurél Milloss, hungardevena aktoro Erzsi Paál, hungardevena dancisto Nándor Gallai, hungarlandanaj pentristoj Adolf Hirémy-Hirschl, János Hajnal kaj Ferenc Szoldatits, hungara reĝisoro Pál Gábor, hungara skulptisto János Götz, hungara violonisto Ferenc Vecsey.
Esperanto en Romo[redakti | redakti fonton]
La unua Esperanto-grupo en Romo estis fondita en 1905 de Luigi Giambene. Ekde 1908 aperis gazeto Roma Esperantisto.
Hodiaŭ la klubo aliĝinta al IEF/UEA nomiĝas Roma Esperanto-Centro "Luigi Minnaja" kaj renkontiĝas kutime lunde.[2][3]
En Romo estas ankaŭ la oficiala sidejo de IKUE, kvankam ĝiaj aktivuloj en Romo ne estas loka grupo en tiu tempo (2019).
Esperanto-kongresoj en Romo[redakti | redakti fonton]
En 1913 la 4-a internacia katolika Esperanto-kongreso okazis en Romo; pluaj kongresoj de IKUE okazis en Romo en la jaroj 1927, 1935, 1950, 1962, 1975, 1983, 1997, 2000 (kelkfoje kune kun aliaj lokoj).
En aŭgusto 1935 okazis en Romo la 27-a Universala Kongreso de Esperanto.
Famaj esperantistoj en Romo[redakti | redakti fonton]
En Romo naskiĝis Hjalmar Johannes Runeberg, Primo Dottarelli, Francesco Barbèri, kaj Maŭro La Torre, loĝis kaj movadis Stefano la Colla kaj Ranieri Clerici, kaj studis Théophile Cart.
Romo kaj Esperanto[redakti | redakti fonton]
En la kvina kanto de la verko de Abel Montagut nome Poemo de Utnoa okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikuraĝigu la malfortigitan Utnoan (nome la ĉefrolulo Noa) pere de la drogo anoŭdo. Inna malsupreniras kaj liveras ĝin al Noa. Je ties efiko aperas antaŭ li la poeto Valmikio kiu montras al li la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ĝin, nome, en Azio, el Ĉina Murego al insulo Srilanko. Poste aperas la japana pentristo Hokusajo kiu siavice montras aliajn mirindaĵon el Azio. Kaj poste venas la vico de Fidiaso, kiu montras mirindaĵojn el Eŭropo. Jen kiel oni prezentas Romon:
- Ambaŭ vojaĝas plue al Roma urbo riĉlaŭra:
- -Jen l'alta Koloseo kun marmorŝtono polura,
- la Konstantena arko kaj statuego de Febo,
- nobela Panteono kaj civitana Forumo.
- Tie la Katedralo de Sankta Petro videblas
- kun la skulptaĵo fajna de l'Pietato Sidanta
- kaj freskoj surplafonaj en la Finjuĝa Kapelo.[4]
Bildoj[redakti | redakti fonton]
Koloseo en Romo
Koloseo nokte
Vidu ankaŭ[redakti | redakti fonton]
Notoj[redakti | redakti fonton]
- ↑ La taksoj varias inter 450.000 kaj tri milionoj kaj duono.
- ↑ Itala Esperantista Federacio (FEI). Grupoj kaj kursoj. Alirita 2019-12-22.
- ↑ Paĝo de la Roma Esperanto-Centro en Fejsbuko
- ↑ Abel Montagut, Poemo de Utnoa. Pro Esperanto. Vieno, 1993. ISBN 3-85182-007-X. 225 p., p. 118.
Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]
- Cent jaroj da Esperanto en Romo (itale kaj esperante)
- Fotoj de monumentoj en Romo
- Roma Forumo[rompita ligilo] ~ Imperiestraj Forumoj
- http://www.comune.roma.it
- http://www.compart-multimedia.com/virtuale
- http://www.comune.roma.it/cultura
| ||||||
