Piruw

República del Perú
Piruw Ripuwlika

Unancha Wallqanqa
Llaqta qayanqillqa: "Firme y feliz por la unión" ("Sinchita kusilla huñunapaq")
Llaqta taki: "Somos libres, seámoslo siempre" ("Qispisqañam kachkanchik, ñawpaq kananchik wiñaypaq")
Uma Llaqta  • Runakuna  • Tinkurachina siwikuna	Limaq 7 819 436 12°02′ S 77°01′ O
Aswan hatun llaqta	Limaq
Tukri simi	Kastilla simi, Qhichwa simi, Aymara simi Huq piruwpa rimaykuna
Kamachiy	Ripuwlika
Pulitika
Umalliq Umalliq ranti Uma kamayuq Kurisun umalliq Kamay paqtachi atiy umalliq	Pedro Castillo Dina Boluarte Aníbal Torres Mariacarmen Alva Elvis Barrios
Paqarisqanpa watan  • Rimarisqa  • Sinchiyasqa  • Reconocida	Ispañamanta 28 ñiqin anta situwa killapi 1821 9 ñiqin qhapaq raymi killapi 1824 14 ñiqin chakra yapuy killapi 1879
Mama llaqtap hawan  • Llapan hallka k'iti k'anchar  • % yakukuna Saywakuna Chalakuna	Ñiqi: 20º 1 285 215,6 km² 0,4 % 5 536 km 3 080 km  Brasil  Kulumbya  Qullasuyu  Chili  Ikwadur
Runakuna  • Llapan  • T'iqisqa kay	Ñiqi: 44º 34 294 231 (2021) 23 (2021) hab./km²
Brutu ukhu hayt'uy (BUH) - Llaqta ukhu hayt'uy (LUH)  • Llapan (2020)  • BUH, llapan runap	Ñiqi: 47º   HAS$ 385 719 hunu HAS$ 11 516 (2020)
HDI -Runa kururay rikuchiq- (2019)	0,777 (79º) – Alto
Kañina	Sul (S/.) (PEN)
Runa llaqtap sutin	piruwpa piruwanu peruano
Pacha suyu  • Ruphay mit'a	UTC-5 UTC-5
Internet tuyru	.pe
Karu rimay tuyru	+51
Ankichiy tuyru	OAA-OCZ 4TA-4TZ
ISO tuyru	604 PER PE
Kaypi wankurisqa: Unasur, ONU, OEA, APEC, CAN, Mercosur, BID, FLAR, CAF

Piruw (kastilla simipi: Perú, aymara simipi: Piruw, inlish simi: Peru) nisqaqa shuk mamallaqtam Urin Awyalap intichinkayninpi. Wichay larumanta Ikwayur llaqtawan, Kulumbiya llaqtawan tinkuna, inti lluqsiy larumantataq Brasil llaqtawan Buliwya llaqtawan tinkuna, uray larumantataq Chili llaqtawan Buliwya llaqtawan Titiqaqa quchawan tinkuna, inti chinkay larumantataq Pasiphiku mama quchawan tinkushqa. Peru shuk achkaniray kawsayuq mamallaqtam habitatsniyuqmi kan, habitatsnintaq -Kuntipi, Pasiphiku chala suyupa purun pampapi; mamallaqtap wichayninmanta urayantinkama Anti wallap umanpi; antinpi, Amarumayupa quñi yunkanpi- mastarikunmi. Peruqa 34 hunu runakuna charin, umallaqtantaq hatunnin llaqtapas Limaqmi. 1.28 hunu km2 (0.5 hunu mi2) charispa, Peruqa Tiqsimuyupi chunqa isqunñiqin, Urin Awyalapi kimsañiqinpas hatunnin mamallaqtami kan

Piruwqa sapan llaqtam, umalliqniyuq, Qurinaka nisqa rimana huñunakuyniyuqpas. Suyu hina hatunkamachiyllana chawanasqa llaqtanchik, hallp'antaq 1 285 216 km² chhikanmi, Piruwpam 29 hunu tiyaqyuqmi; paykunaqa kastillanu, qhichwa, aymara rimaqkunam, chaymanta wah runakunaq rimayninkupis kallantaqmi.

Wiñay kawsay

Piruwpa umalliqnin

Allpa saywachi

Piruw llaqtaqa iskay chunka tawayuq Dipartamintuyuqmi Suyukuna, huk Pruwinsya Constitucionalwan kuska; hatun riqsisqa llaqtakunaqa kaykunan: Lima, Ariqipa, Truhillu, Chiklayu, Wankayu, Piwra, Qusqu chaymanta Chimputi llaqtawan.

Unay pacha conquistasqamanta Piruw llaqtaqa kimsa hatunsuyuman t`ipisqa kaqkasqa: Chala (Costa) nisqa Pasiphiku mama quchawan tinkusqa; chaymantataq Walla (Sierra) nisqa hanan pata llaqtakuna; chaymantataq Urqu (montaña) nisqa Amarumayu sach'a-sach'a suyu (Selva Amazónica) nisqa karqan. Kayhinaman t'ipisqaqa 1941 watakamallan kaq kasqa; imaraykuchus chhaqay III Asamblea General del Instituto Panamericano de Geografía e Historia nisqaqa pusaq regionman t`ipiytan apruwasqaku, chaymanta Geógrafo nisqa Javier Pulgar Vidal nisqa yuyasqa. Kay musuq t`ipiyqa Mapa Fisiográfico nisqatan rikhurichisqa, chaymi chiqan biogeografican; hinamantan kayhina suyukuna rikhurisqa:

Chala Yunka suyu Qhichwa suyu Suni suyu

Puna Hanka Rupa-Rupa Umawa

• Urqukuna: Shuyturahu - Awsanqati - Sallqantay - Saksarayuq - Shaprarahu - Waskaran - Yerupaja - - Wallakuna
• Ariqkuna: Ampay - Chhachani - Chupiqiña - Hamp'atu urqu - Misti urqu
• Quchakuna: Titiqaqa qucha - Chinchayqucha - Pallqaqucha - Aqupiya qucha Chuqllu qucha - Lankilayu - Parinaqucha - Pumaqanchi qucha - Qunuqucha - Salinas qucha - Siwinaqucha
• Mayukuna: Amarumayu - Apurimaq - Huchusuma mayu - Mantaru- Marañun - Mayutata - Pampas mayu - Putumayu - Rimaq mayu - Santa mayu - Tampu mayu - Tumpis mayu - Ukayali - Willkamayu
• Wat'akuna: Chincha wat'akunakuna - Ballestas wat'akuna - Yuraqwat'a - Titiqaqa wat'a - Amantani - Intika - Uru wat'akuna
• Amachasqa sallqa suyukuna: Abiseo mayu mamallaqta parki - Alto Purús mamallaqta parki - Bahuaja-Sonene mamallaqta parki - Cerros de Amotape mamallaqta parki - Cordillera Azul mamallaqta parki - Cutervo mamallaqta parki - Manu mamallaqta parki - Paraqas mamallaqta parki - Tinku Mariya mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Waskaran mamallaqta parki - Yanachaga-Chemillén mamallaqta parki

Chiriqunuy

Kichwa simipi Piruw saywitu

Kastilla simipi Piruw saywitu

• Tropikal chiriqunuy:

     Pluvisilva

     Paraymit'a

     Chirapakuna

     Altu pachakuna

     Transisiwnpa

• Qhichwa-qunuy chiriqunuy:

     Qhichwa

     Ch'in pacha

• Pampap chiriqunuy:

     Qullaw Urquwan

• Rit'ipa chiriqunuy:

     Altu Urqukuna

Yurakuna

• sara - papa

Uywakuna

• kuntur - tunki - wik'uña - chinchilla - charapa - tiwrun - khillaychuki challwa - chuqi challwa - samanna - pinwinu - quwi - añas - yukra - wisk'acha - mach'aqway - wakamayu - luru - puma - paqucha - wanaku - llama - suwaq'ara - uturunku

Llaqta pusanapaq rakiy

Piruw llaqtapiqa kanmi suyukuna, wamanikuna (194), k'itikunapas.

Piruwpi kanmi 24 suyu, 1 constitucional wamani, ima 1 Metropolitana Suyupas:

Piruwpi suyukuna

Suyukuna (Piruw) (2021)
	Suyu	Uma llaqta	Runakuna	Hallka k'iti kanchar (km2)	Runa ñit'inakuy (km2)
1	Amarumayu suyu	Chachapuyas	430.811	39.249	10,98
2	Anqash suyu	Waras	1.191.872	35.915	33,19
3	Apurimaq suyu	Awankay	433.494	20.896	20,75
4	Ariqipa suyu	Ariqipa	1.521.697	63.345	24,02
5	Ayakuchu suyu	Ayakuchu	673.487	43.815	15,37
6	Kashamarka suyu	Kashamarka	1.463.690	33.318	43,93
7	Qusqu suyu	Qusqu	1.372.205	71.987	19,06
8	Wankawillka suyu	Wankawillka	364.450	22.131	16,47
9	Wanuku suyu	Wanuku	764.202	36.849	20,74
10	Ika suyu	Ika	992.621	21.328	46,54
11	Sunin suyu	Wankayu	1.373.898	44.197	31,09
12	Qispi kay suyu	Truhillu	2.045.165	25.450	80,36
13	Lampalliqi suyu	Chiklayu	1.326.490	14.231	93,21
14	Lima suyu	Wachu llaqta	11.936.846	34.949	341,55
15	Luritu suyu	Ikitus	1.038.973	368.852	2,82
16	Mayutata suyu	Puerto Maldonado	177.856	85.301	2,09
17	Muqiwa suyu	Muqiwa	195.334	15.734	12,41
18	Pasqu suyu	Pasqu urqu	273.080	25.320	10,79
19	Piwra suyu	Piwra	2.075.301	35.892	57,82
20	Punu suyu	Punu	1.243.471	71.999	17,27
21	San Martín suyu	Muyupampa	911.816	51.253	17,79
22	Taqna suyu	Taqna	378.615	16.076	23,55
23	Tumpis suyu	Tumpis	255.193	4.669	54,66
24	Ukayali suyu	Pukallpa	599.345	102.411	5,85
*	Qallaw hatun kamachiy wamani	Qallaw	1.147.646	147	7.807,12
*	Lima llaqta suyu	Lima	9.821.976	2.672	3.675,89

Mama llaqta

Francisco Sagastim Piruwpa umalliqnin (2020-2021).

Pedro Pablo Kuczynskim Piruwpa umalliqnin (2016-2018).

Ollanta Humala Tassom Piruwpa umalliqnin (2011-2016).

• Kamay - Kamachi quq atiy - Ruraq atiy - Kamay paqtachi atiy - Hatun kamachi

• Dimukrasya
• Nisqalla Dimukratiya (Democracia nominal), 1824 – 1895
• Qullqisapallap Dimukratiyan (Democracia censataria), 1895 - 1930
• Qharikunap Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia masculina alfabeta), 1931 - 1955
• Chaqrusqa Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia mixta alfabeta), 1956 – 1978
• Sapsi Dimukratiya (Democracia Universal), 1979 watamanta kunankama

• Sananchakuna: Unancha - Wallqanqa - Llaqta taki - Huk sananchakuna:

• Piruwpa iskarapila
• Piruwpa llaqta qayanqillqanmi

• Suti
  • Suti: Virú ---> Pirú ---> Perú (kastilla simipi) ---> Piruw (qhichwa simipi)
  • Tukri sutin: República Peruana (Piruwki Sapan Llaqta) [1821 - 1950] ---> República del Perú (Piruw Sapan Llaqta Republikan) [1950 watamanta kunankama]

Runakuna

Runakuna (2007 watapi)

Piruw llaqtapiqa achka runa llaqtakuna indihina ayllu llaqtakunapas tiyankum, Qhichwa runa, Aymara runa, Awahun runa, Ashaninka runa, hukkunapas.

Rimaykuna

• Kastilla simi (tukri simi hina llamk'achisqa): 16 000 000 rimaq
• Qhichwa simi: 8 000 000 rimaq
• Aymara simi: 500 000 rimaq
• Awahun simi: 45 000 rimaq
• Ashaninka simi: 40 000 rimaq
• Machiqinqa simi: 10 000 rimaq
• Haqaru simi: 3 000 rimaq

Piruwpi simikuna (2007)
	Suyu	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Indihina simita rimaqkuna /1, /2	%
1	Amarumayu suyu	281.177	85,4	46,940	14.3
2	Anqash suyu	653,576	68.1	303,806	31.7
3	Apurimaq suyu	100,563	28.1	256,371	71.7
4	Ariqipa suyu	871,940	82.7	180,615	17.1
5	Ayakuchu suyu	194,216	35.7	348,720	64.1
6	Kashamarka suyu	1,225,311	99.2	6,792	0.5
7	Qusqu suyu	485,919	46.3	558,772	53.3
8	Wankawillka suyu	140,824	35.1	259,750	64.7
9	Wanuku suyu	475,899	70.6	196,855	29.2
10	Ika suyu	610,410	95.0	31,194	4.9
11	Sunin suyu	950,816	86.4	148,068	13.5
12	Qispi kay suyu	1,443,774	99.5	4,792	0.3
13	Lampalliqi suyu	978,150	97.5	23,323	2.3
14	Lima suyu	7,202,159	93.2	510,385	6.6
15	Luritu suyu	707,281	92.6	55,077	7.2
16	Mayutata suyu	76,689	79.2	19,771	20.4
17	Muqiwa suyu	116,807	78.8	31,294	21.1
18	Pasqu suyu	226,336	90.0	24,683	9.8
19	Piwra suyu	1,482,911	99.6	3,842	0.3
20	Punu suyu	387,191	33.8	757,685	66.1
21	San Martín suyu	631,401	98.0	11,599	1.8
22	Taqna suyu	211,526	80.1	52,318	19.8
23	Tumpis suyu	177,913	99.6	463	0.3
24	Ukayali suyu	330,112	87.7	45,527	12.1
*	Qallaw hatun kamachiy wamani	755,326	94.8	40,672	5.1
*	Lima llaqta suyu	-	-	-	-
*	Llapan	20,718,227	83.9	3,919,314	15.9

/1 rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)

(Pukyu: )

Iñiykuna

• Kristiyanu iñiy
• Tawantinsuyu iñiy, kathuliku kristiyanu iñiywan chaqrusqa

Hatun llaqtakuna

Lima, uma llaqta

• Lima 8 500 000 tiyaq
• Ariqipa 850 000 tiyaq
• Truhillu 790 000 tiyaq
• Piwra 315 000 tiyaq
• Qusqu 300 000 tiyaq
• Hullaqa 208 553 tiyaq

Musiku

• Kañinakuna: Sol de plata, Libra peruana, Sol de Oro, Inti, Nuevo Sol

Karu puriy

Turistiku llaqtaqa Qusqu, chay Qusqupiqa Machu Pikchu unay llaqta kan, hinaspa Willka Qhichwa kan. Mayutata suyupi tarikullantaq Manu mamallaqta parki. Punu suyupitaq Titiqaqa qucha, hinaspa Sillustanipi chullpakuna kan. Ariqipa suyupitaq Misti nina urqu, Qullqa qhichwa hinaspapis Nina Urqu Qhichwa (Valle de los volcanes) tarikullantaq. Ika suyupitaq Naska siq'ikuna hinaspapis Paraqas mamallaqta parki chaykuna kan. Anqash suyupitaq Waylas qhichwa hinaspa Waskaran (6,768 m) chaykuna kan. Ikitus llaqtapitaq llipin sach'akunayuq selva hinaspa Amarumayu hatun mayu ima kan; Tumpis suyupitaq ima munay playakuna kan. Lampalliqipitaq Valle de las Pirámides hinaspa Tesoros de Sipan nisqakuna kan. Kashamarka suyu Inka armakuna hinaspa sumaq campiñayuq. Qispi kay suyutaq unay pacha mawk'a Chan Chan llaqtayuq.

Yachay tarpuy

Qillqakuna - Qillqaqkuna

• (Apu) Ollantay (aranwa)
• Waman Puma de Ayala (* 1534 ? (1550 ?) - † c. 1615)
• Inka Garcilaso de la Vega (1539 – 1616)
• Flora Tristan (1803 - 1844)
• César Vallejo (1892 - 1938)
• José María Arguedas (1911 - 1969)
• Julio Ramón Ribeyro (1929 – 1994)
• Mario Vargas Llosa (* 1936)

Taki kapchiy

• Ima Sumaq, Juan Diego Flórez, Felipe Pinglo Alva, Chabuca Granda, Jesús Vásquez, Tania Libertad, Cecilia Barraza, Arturo Cavero, Eva Ayllón, Dina Páucar Valverde, Sonia Morales, Delfin Garay, Uchpa, Shapis, Grupo 5, Gian Marco, Susana Baca (takiq, Grammy 2002), Susan Ochoa.

Tusuy

• Carccacha, Vania Masías

Raymikuna

• Pachakamilla Kristu
• Quyllur Rit'i

Pachakamilla Kristu

P'unchaw	Suti
1 Qhulla puquy killa	Musuq wata
2 Hatun puquy killa	Mamacha Kanchi Raymi (Punu)
Iskay kaq Intichaw Hatun puquy killapi	Pisqu pusuqay p'unchaw
Pawkar waray killa - Ayriway killa	Willka Killa ñan
1 Aymuray killa	Llamk'ay p'unchaw
Inti raymi killa	Quyllur Rit'i (Qusqu Suyu)
29 Inti raymi killa	Hutsannaq Piru wan Hutsannaq Pawlu
6 Anta situwa killa	Yachachiq p'unchaw
7 Inti raymi killa	Unancha p'unchaw
Inti raymi killa	Antikunap takinan p'unchaw
24 Inti raymi killa	Chakraruna p'unchaw
28 Anta situwa killa	Yaya llaqta kusikuy
30 Chakra yapuy killa	Limaqmanta Hutsannaq Rusa
Kantaray killa	Illaqmiyuq Riqisqa nisqap killan
8 Kantarya killa	Anqamusta wamparpaq maqanakun
31 Kantarya killa	Wiraquchap takin p'unchaw
1 Ayamarka killa	Lliw Hutsannap p'unchawnin
8 Qhapaq raymi killa	Map'annaq kunsi p'unchaw
9 Qhapaq raymi killa	Ayakuchu maqay
25 Qhapaq raymi killa	Ancha Yurí

Rikchakuna

• 

  Piruw (NASA)

• 

  Machu Pikchu

• 

  Pachakamilla Kristu

• 

  Santa Rosa Limamanta

• 

  Kuntur, Qullqa qhichwa hawanpi phawaq

• 

  Tupaq Amaru iskay ñiqin

• 

  Mawk'a wasi pampa, Chan Chan

• 
• 

  Wantar Chawin

• 

  Quyllur rit'i

• 

  Marinera

• 

  Ceviche

• 

  Utkupampa mayu, Amarumayu suyu

• 

  Qullqa Qhichwa, (Ariqipa suyu

• 

  Ruru qhatuq warmi, Wamanqa llaqtapi Ayakuchu suyupi

• 

  Urarina shaman, 1988

• 

  Carlos Noriega

Apaykachana

• Panamirikana ñan
• Khillayñan: 3.462 km
• ñankuna: 72.900 km
• 254 antanka pampa

Kaypipas qhaway

• Lista: Yachay sunturkuna (Piruw)
• Awya Yala

Punku p'anqa: Piruw

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Piruw.
• www.congreso.gob.pe - Rimana Wasimanta
• www.congreso.gob.pe / Perú Suyu Hatun Kamay Pirwa 1993
• Peru: Huk Ñeqen Ekolohika kallpayoq Pacha
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (kastilla simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (qhichwa simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (aymara simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (ashaninka simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (awahun simipi widyum)
• PETROPERU (qhichwa simipi)
• PETROPERU (aymara simipi)

Qichwa Wikidiyaqa 2020 Qichwa Simi Aktiwismumanta Atipanakuypi, yupaychasqa suñaytam chaskikurqan ———— Qichwa Wikipidiya - kuskallapunim qispichikusun ———— "Wikipidia en quechua obtiene reconocimiento en 1er Concurso de Activismo Quechua"