Ànno
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
 A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
'N ànno o l'è o perîodo òrbitâle de 'n còrpo celèste cómme, prezénpio, a Tæra, ch'o se sposta lóngo a sò òrbita in gîo a-o Sô[1]. Aprêuvo a l'inclinaçión de l'àsce terèstre o pasâ de l'ànno o pòrta a-o pasâ de stagioîn ascì, pasàggio scandîo da-i cangiaménti do ténpo, de ôe de lûxe e, de consegoénsa, da vegetaçión e da fertilitæ do seu. Inte regioîn do móndo a clìmma tenperòu e subpolâre se pêuan generalménte riconósce quàttro stagioîn: a primavéia, l'estæ, l'ötùnno e l'invèrno. Pe cóntra inte regioîn tropicâli e subtropicâli gh'è vàrri lêughi che no prezentan stagioîn bén definîe méntre, a-i tròpichi stagionâli, a stagión ùmida e quélla sécca sòn riconoscìbili e monitoræ.
'N ànno solâre o l'è 'n'aproscimaçión do nùmero de giórni do perîodo òrbitâle terèstre, cómme contæ inte 'n çérto lunâio. O lunâio gregoriàn, ò sæ o lunâio ciù modèrno, o prezenta 'n ànno solâre ch'o pêu êse ségge de 365 giórni inte 'n ànno òrdenâio ò de 366 inte 'n ànno bizestîle, a-a mæxima manêa di lunâi giulién. Pe-o lunâio gregoriàn a longhéssa média de l'ànno solâre (l'ànno médio) inte tùtto o cîclo bizestîle de 400 ànni a l'è de 365,2425 giórni. Segóndo o standàrd ISO 80000-3, a l'Anésso C, o scìnbolo de l'ànno o l'è a (da-o latìn annus), pe raprezentâ ségge quélli da 365 ò da 366 giórni. Sòn ascì comuîn e abreviaçioîn y e yr, da l'ingléize year.
Inte l'astronomîa, l'ànno giuliàn o l'è 'n unitæ de ténpo definîa cómme 365,25 giórni ò, pe l'ezatéssa, 86.400 segóndi (unitæ de bâze do SI), pe 'n totâle de 31.557.600 segóndi inte 'n ànno giuliàn astronomìco[2].
A paròlla ànno a l'è dêuviâ ascì pe di perîodi asociæ, scibén che no seggiàn pægi, a-o lunâio ò a l'ànno astronomìco, cómme l'ànno stagionâle, l'ànno fiscâle, l'ànno académico, etc... A-o mæximo mòddo, ànno o pêu voéi indicâ o perîodo òrbitâle de 'n qualónque pianêta cómme, prezénpio, l'ànno marçiàn ò quéllo venusiàn. O tèrmine o pêu êse dêuviòu ànche pe 'n qualónque âtro perîodo ò cîclo relativaménte lóngo, cómme l'ànno platònico, ò "grànde ànno".
Etimologîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ingléize year (atravèrso o Sàsone Òcidentâle ġēar, pronónçia /jɛar/, in Anglicàn ġēr) o l'arîva da-o Proto-germànico *jǣran (*jē₁ran). Fórme vixìnn-e sòn ànche o tedésco Jahr, l'Antîgo Âto Tedésco jār, o Norén ár e o Gòtico jer, derivæ da-o sostantîvo Proto-indoeoropêo *yeh₁r-om "ànno, stagión". E âtre fórme derivan da-o mæximo sostantîvo proto-indoeoropêo (con variaçión inte l'ablaut do sufìsso) e sòn l'Avestìco yārǝ "ànno", o Grêgo ὥρα (hṓra) "ànno, stagión, perîodo de ténpo" (òrìgine da paròlla "ôa"), l'Antîgo Slâvo Eclesiàstico jarŭ e o Latìn hornus "de quést'ànno".
O Latìn annus (sostantîvo mascolìn de segónda declinaçión; annum o l'è l'acuzatîvo scingolâre; annī o l'è o genitîvo scingolâre e o nominatîvo plurâle e annō o l'è o datîvo e ablatîvo scingolâre) o l'è 'n sostantîvo ch'o vêgne da-o proto-indoeoropêo *h₂et-no-, ch'o l'à prodûto o Gòtico aþn "ànno" ascì (sôlo o datîvo plurâle aþnam o l'è atestòu).
Scibén che a ciù pàrte de léngoe a conscidera a paròlla cómme tematìca *yeh₁r-o-, gh'è de prêuve de 'na derivaçión òriginâle co-in sufìsso *-r/n, *yeh₁-ro-. Tùtte dôe e paròlle indoeoropêe pe ànno, *yeh₁-ro- and *h₂et-no-, saieivàn dónca de réixe verbâle che vêuan dî "andâ, mesciâse", rispetivaménte *h₁ey- e *h₂et- (paragonâ a-o sànscrito vedìco éti "va", atasi "vai, vâghi"). Però 'n çérto nùmero de paròlle inte léngoe germàniche, cómme in ingléize, vêgnan a ògni mòddo da-o latìn annus, cómme annual, annuity, anniversary, etc...; per annum o vêu dî "ògni ànno", annō Dominī "inte l'ànno do Segnô".
A paròlla Grêga pe "ànno", ò sæ ἔτος, a l'è vixìnn-a a-o Latìn vetus, "vêgio", e quæ vêgnan da-a paròlla *wetos-, "ànno", conservâ ànche inte quésto scignificâto into Sànscrito vat-sa-ras "ànno" e vat-sa-, "béstia pe 'n ànno (vitéllo)", quést'ùrtimo o se ritrêuva into Latìn vitulus "vitéllo" àsci in Ingléize wether, ò sæ montón crastón (in Ingléize Antîgo weðer, in Gòtico wiþrus, "pêgoa").
In çérte léngoe o l'è comùn contâ i ànni faxéndo riferiménto a 'na stagión, cómme in "estæ", "invèrni" ò "acugéite". Prezénpio a gh'è o Cinéize 年 "ànno", in òrìgine 秂, 'n conpòsto ideografìco de 'na persónn-a ch'a camala 'n fàscio de gràn e ch'o l'indica l'acugéita. O Slâvo óltre godŭ "perîodo de ténpo, ànno" o l'adêuvia lěto "estæ, ànno" ascì.
Intercalaçión[modìfica | modìfica wikitèsto]
I ànni astronomìchi no àn 'n nùmero intrêgo de giórni ò de méizi lunâri. Tùtti i lunâi che van aprêuvo a l'ànno astronomìco dêvan avéi 'n scistêma de intercalaçión cómme i ànni bizestîli.
Lunâio giuliàn[modìfica | modìfica wikitèsto]
Into lunâio giuliàn a duâta médua de 'n ànno a l'è de 365,25 giórni. Inte 'n ànno no bizestîle gh'è 365 giórni e 366 inte un di quélli bizestîli. 'N ànno intercalâ o sucêde ògni quàttro ànni, inte quéllo ch'o l'è dónca ciamòu ànno bizestîle, o quæ o l'à 'n giórno de ciù a-a fìn do méize de frevâ. Quésto giórno ch’o s’azónze o l'è dîto "giórno bizestîle".
O lunâio giuliàn revìsto, propòsto into 1923 e ancón dêuviòu da çèrtidùnn-e gêxe ortodòsse òrientâli o l'à 218 ànni bizestîli pe ògni 900 ànni, co-ina duâta média de 365,2422222 giórni, vixìnn-a a-a longhéssa de l'ànno tròpico médio, 365,24219 giórni (relatîvo erô de 9·10−8). Inte l'ànno 2800 d.C. o lunâio gregoriàn e lunâio giuliàn revìsto iniçiàn a diferî de 'n giórno de lunâio[3].
Lunâio gregoriàn[modìfica | modìfica wikitèsto]
O lunâio gregoriàn o fa càzze l'equinòçio de màrso a-i 21 de 'sto méize chi ò pöco prìmma, e dónca o va aprêuvo a-o coscì dîto ànno tròpico[4]. Zaché a gh'è 97 ànni bizestîli ògni 400, a longhéssa média de l'ànno solâre a l'è de 365,2425 giórni, co-în erô relatîvo inferiô de 'na ppm (8·10-7), relatîvo a-a duâta atoâle de l'ànno tròpico médio (365,24219 giórni) e ancón ciù vixìn a l'atoâle ànno tròpico, ch'o l'à l'òbietîvo d'egoaliâ, ch'o l'è d'ancheu de 365,242374 giórni. O l'è stimòu che inte l'ànno 4000 d.C. l'equinòçio de màrso o saiâ de 'n giórno ciù inderê into lunâio gregoriàn, no tànto pe quésta diferénsa ma ciufîto aprêuvo a-o ralentaménto da rotaçión terèstre e do relatîvo alongaménto do giórno.
Àtri lunâi[modìfica | modìfica wikitèsto]
Storicaménte, i lunâi lunisolâri intercalâvan di méizi intrêghi in sciâ bâze de çérte òservaçioîn. I lunâi lunisolâri sòn pi-â ciù pàrte chéiti in dizûzo con l'escluxón de quélli dêuviæ pe de raxoîn liturgiche, cómme o lunâio ebràico e vàrri lunâi indù.
'N modèrno adataménto do stòrico lunâio Jalali, conosciûo cómme lunâio solâre Hijri (do 1925), o l'è 'n lunâio puraménte solâre co-in schêma iregolâre de giórni bizestîli bazòu in sce l'òservaçión (ò càlcolo astronomìco), con l'òbietîvo de colocâ o nêuvo ànno (Nowruz) into giórno de l'equinòçio de primavéia a l'ôa do fûzo locâle de Teheran, a-o pòsto de dêuviâ 'n scistêma algoritmìco de ànni bizestîli.
Numeraçión di ànni[modìfica | modìfica wikitèsto]
'N'êra de lunâio a l'asegna 'n nùmero cardinâ a ògni ànno sequénsiâle, dêuviàndo 'n pónto de riferiménto into pasòu cómme l'inìçio de l'êra. O stàndard mondiâle o l'è l'Anno Domini, dîto ciù de recénte êra vorgâ ascì. O l'è stæto introdûto into VI sécolo de mòddo da contâ i ànni da-a nàscita de Crìsto[5].
L'êra de l'Anno Domini a pêu êse indicâ con l'abreviaçión latìnn-a AD (ch'a vêu dî Anno Domini, ò sæ "inte l'ànno do Segnô") ò alternativaménte CE, da l'ingléize Common Era, ò d.C. ("dòppo Crìsto"). I ànni prìmma do 1 d.C. sòn dónca indicæ con BC, da l'ingléize Before Christ, BCE, da Before the Common Era, òpû a.C., abreviaçión pe "avànti Crìsto". I nùmeri di ànni sòn bazæ in sciô "contézzo incluxîvo" e dónca o no l'exìste 'n ànno zêro. Into modèrno càlcolo alternatîvo da numeraçión di ànni astronomìchi, i nùmeri poxitîvi indican i ànni dòppo Crìsto, o zêro o l'indica l'1 a.C., o -1 o 2 a.C. e coscì vîa.
Ànni pragmatìchi[modìfica | modìfica wikitèsto]
I càlcoli finançiâi e scentìfichi dêuvian de spésso 'n lunâio de 365 giórni pe senplificâ e spéize giornaliêre.
Ànno fiscâle[modìfica | modìfica wikitèsto]
'N ànno fiscâle ò ànno finançiâio o l'è o perîodo de 12 méizi dêuviòu pe calcolâ i rendicónti finançiâi anoâli de inpréize e in âtre òrganizaçión. In tànte giurisdiçioîn i regolaménti in matêia de contabilitæ àn bezéugno de 'sti rapòrti chi 'na vòtta ògni dózze méizi, sénsa però che quésti forman 'n ànno solâre.
Prezénpio, in Canadà e in Ìndia l'ànno fiscâle o l'incomensa da-o 1° de arvî; into Régno Unîo da-o 1° de arvî pi-â tàscia in scê socjêtæ e di bilànci pùblichi ma da-o 6 de arvî pi-â tasciaçión personâ e do pagaménto di benefìççi do stâto, in Oustràlia o va da-o 1° de lùggio méntre inti Stâti Unîi l'ànno fiscâle do govèrno federâle o va da-o 1° de òtôbre.
Ànno académico[modìfica | modìfica wikitèsto]
'N ànno académico o l'è o perîodo anoâle into quæ 'n studénte o frequenta 'n institûto pi-â sò instruçión. L'ànno académico o pêu êse spartîo in di tèrmini académichi, prezénpio de sêi ò tréi méizi. L'ànno scolàstico in vàrri pàizi o l'incomensa a agósto ò a seténbre, terminàndo a màzzo, zùgno ò lùggio. In Israêle l'ànno académico o l'inìçia tra òtôbre ò novénbre, aliniòu co-o segóndo méize do lunâio ebràico.
De schêue into Régno Unîo, in Canadà e inti Stâti Unîi dividan l'ànno académico in tréi perîodi ciù ò mêno de pægia duâta (ciamæ trimesters ò quarters inti Stâti Unîi), i quæ coincìddan co-e stagioîn de l'ötùnno, de l'invèrno e da primavéia. In çérti institûti a gh'è ascì 'na cùrta sesción estîva che de vòtte a l'è consciderâ cómme pàrte do normâle ànno académico e ch'a l'è frequentâ da-i studénti in sce 'na bâze volontâia ò eletîva. Âtre schêue sudivìddan l'ànno in doî perîodi prinçipæ de sêi méizi: o prìmmo, ch'o va tipicaménte da agósto a dexénbre e o segóndo, ch'o va da zenâ a màzzo. Ciaschedùn de quésti perîodi prinçipæ o pêu êse spartîo a meitæ da-i ezàmmi d'intermêzo, con ògni meitæ ch'a l'è ciamâ quarter (ò term in âtri pàizi). A ghe poriéiva êse 'na sesción estîva volontâia e/ò 'na brêve sesción de zenâ ascì.
De âtre schêue, cómme çèrtidùnn-e di Stâti Unîi, àn quàttro perîodi de valutaçión. De schêue inti Stâti Unîi, in particolâ a Boston Latin School, pêuan divìdde l'ànno in çìnque o ciù perîodi de valutaçión. Segóndo di studiôzi che difendan quésto scistêma a gh'è saiéiva 'na corelaçión poxitîva tra-a frequénsa di reports e o rêo scolàstico.
A gh'è in génere 180 giórni de insegnaménto pe ògni ànno scolàstico inti Stâti Unîi, esclûzi i fìn da setemànn-a e e pöse, méntre a gh'è a-o mêno 190 giórni pe-i alùnni de schêue do stâto in Canadà, da Nêuva Zelànda e do Régno Unîo, e 200 giórni in Oustràlia. In Ìndia l'ànno académico o l'inìçia normalménte a-o 1° de zùgno e o finìsce a-i 31 de màzzo. Scibén che e schêue l'incomensiàn a serâ a-a meitæ de màrso, l'efetîva serâ académica a l'è a-i 31 de màzzo, pe cóntra in Nepal a l'incomensa a-i 15 de lùggio. Pe de ciù, e schêue e e universcitæ in Oustràlia de sòlito àn di ànni académichi che sòn alinie aproscimativaménte con l'ànno solâre, ò sæ a partî da frevâ ò da màrso e a finî tra òtôbre e dexénbre, dæto che inte l'emisfêro sùd e stagioîn sòn invertîe.
Ànni astronomìchi[modìfica | modìfica wikitèsto]
Ànno giuliàn[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno giuliàn, dêuviòu in astronomîa e in âtre scénse, a l'è l'unitæ de ténpo definîa ezataménte cómme 365,25 giórni. Quésto o l'è o scignificâto normâle de l'unitæ "ànno", dêuviâ in vàrri contèsti scentìfichi. O sécolo giuliàn, ch'o l'è formòu da 36.525 giórni, e o milénio giuliàn, ch'o l'è pægio a 365.250 giórni, sòn dêuviæ inti càlcoli astronomìchi. Fondamentalménte, esprìmme 'n intervàllo de ténpo in ànni giulién o l'è 'n mòddo pe specificâ con precixón quànte giórni (no quànte ànni "reæ"), pe lónghi intervàlli de ténpo, inti quæ afermâ o nùmero de giórni o saiéiva ingonbrànte e pöco intoîtîvo. Pe convençión, into càlcolo da distànsa percórsa da 'n ànno lûxe o l'è dêuviòu l'ànno giuliàn.
Inte l'Unified Code for Units of Measure, o scìnbolo a (sénsa pédice) o fa sénpre riferiménto a l'ànno giuliàn, aj, pægio ezataménte a 31.557.600 segóndi.
- 365.25 d × 86400 s = 1 a = 1 aj = 31.5576 Ms
I prefìsci di mùltipli do Scistêma Internaçionâle se pêuan aplicâ a a ascì, pe indicâ ka, Ma, etc...
Ànni sciderâli, tropicâli e anòmali[modìfica | modìfica wikitèsto]
Ciaschedùn de 'sti tréi ànni chi o l'è dîto in génere ànno astronomìco.
L'ànno sciderâle o l'è o ténpo inpiêgòu da Tæra pe conpletâ 'n gîo da sò òrbita, mezuòu rispètto a 'n scistêma de riferiménto fìsso (cómme e stélle fìsce, in Latìn sidera, a-o scingolâre sidus). A sò duâta média a l'è de 365,256363004 giórni, ò sæ 365 d 6 h 9 min 9,76 s, agiornâ a l'época J2000.0 (ò sæ a-o 1° de zenâ 2000, 12:00:00 TT)[6].
A-a giornâ d'ancheu l'ànno tròpico médio o l'è definîo cómme o perîodo de ténpo into quæ a longitùdine eclittìca média do Sô a l'aomenta de 360 gràddi[7]. Zaché a longitùdine eclittìca do Sô a l'è mezuâ rispètto a l'equinòçio, l'ànno tròpico o conprénde 'n cîclo conplêto de stagioîn e, aprêuvo a l'inportànsa biologìca e socio-economìca de 'ste chi, l'ànno tropicâle o l'è a bâze da ciù pàrte di lunâi. A modèrna definiçión de ànno tropicâle médio a l'è divèrsa da-o ténpo efetîvo tra-i pasàggi, prezénpio, de l'equinòçio nòrd pe vàrie racoîn spiegæ chi de sótta. Aprêuvo a-a precesción asciâle da Tæra, un de 'sti ànni chi o l'è de ciù ò mêno vìnti menûti ciù brêve de 'n ànno sciderâle. Dêuviàndo a definiçión modèrna, l'ànno tropicâle médio o l'è ciù ò mêno pægio a 365 d 5 h 48 min 45 s[8].
L'ànno anòmalo o l'è o ténpo inpiegòu da-a Tæra pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o sò àpside. L'òrbita da Tæra a l'è elittìca e i sò pónti estrêmi, e àpside, sòn o perihelion, dónde a Tæra a l'è ciù vixìnn-a a-o Sô (inte l'ànno 2020 a-i 5 de zenâ, 07:48 UT) e l'aphélion, dónde a Tæra a l'è ciù lónxi da-o Sô (a-i 4 de lùggio, 11:35 TU, into 2020). L'ànno anòmalo, ch'o l'è solitaménte definîo cómme o ténpo tra doî pasàggi a-o perihelion, o l'à 'na duâta média de 365,259636 giórni, ò 365 d 6 h 13 min 52,6 s, agiornòu a l'época J2011.0[9].
Ànno draconìco[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno draconìco, dîto ànno de l'eclìsci ò ànno de l'eclittìca ascì, o l'è o ténpo inpiêgòu da-o Sô, vìsto da-a Tæra, pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o mæximo gróppo lunâre, ò sæ un di doî pónti inti quæ l'òrbita da Lùnn-a a l'interseca l'eclittìca. 'Sto ànno chi o l'è asociòu a-e eclìsci: defæti quéste pêuan capitâ sôlo quànde ségge o Sô e a Lùnn-a se trêuvan vixìn a 'n di gróppi lunâri, sucedéndo éntro 'n méize da ògni meitæ de 'n ànno draconìco. A duâta média de l'ànno draconìco a l'è de:
- 346.620075883 giórni, ò sæ 346 d 14 h 52 min 54 s, a l'época J2000.0
Quésto tèrmine o l'è de vótte dêuviòu, in mòddo eròu, pe indicâ ànche o perîodo draconìco (ò nodâle) da precesción lunâre, ò sæ pe l'intervàllo de ténpo de 'na rivoluçión conplêta do gróppo ascendénte da Lùnn-a in gîo a l'eclittìca; perîodo de 18.612815932 ànni giulién (6798.331019 giórni a l'época J2000.0).
Cîclo lunâre conplêto[modìfica | modìfica wikitèsto]
O cîclo lunâre conplêto o l'è l'intervàllo de ténpo inpiegòu da-o Sô (vìsto da-a Tæra) pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o perigêo de l'òrbita da Lùnn-a. Quésto perîodo o l'è asociòu a-a dimensción aparénte da Lùnn-a pìnna e a-a duâta variàbile do méize sinodìco ascì. A duâta de 'n cîclo lunâre conplêto a l'è de:
- 411.78443029 giórni, ò sæ 411 d 18 h 49 min 35 s, a l'época J2000.0
Ànno lunâre[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno lunâre o l'è formòu da dózze cîclo conplêti de fâze lunâri, coscì cómme vìste da-a Tæra, e o l'à 'na duâta de 354,37 giórni. I mosulmén adêuvian quésto tîpo de ànno pe celebrâ l'Eid e l'inìçio do méize de zazùn dîto o Ramadan. 'N ànno solâre mosulmàn o l'è dónca bazòu in sciô cîclo lunâre. Ànche o lunâio ebràico o l'è de tîpo fondamentalménte lunâre, con l'eceçión che, ògni doî o tréi ànni, o vêgne azónto 'n méize lunâre intercalâ a-o fìn de mantegnî o lunâio ch'o ségge sincronizòu co-o cîclo solâre ascì. Dónca, 'n ànno lunâre do lunâio ebràico o l'è formòu da dózze ò trézze méizi lunâri.
Ànno vâgo[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno vâgo, da-o Latìn annus vagus e dîto ànno erànte ascì, o l'è 'n'aproscimaçión integrâle de l'ànno a 365 giórni, defæti vâga in relaçión a-i ànni ciù ezàtti. De sòlito l'ànno vâgo o l'è spartîo in 12 méize schemàtichi, ciaschedùn de 30 giórni, ciù 5 giórni d'intercalaçión. L'ànno vâgo o l'êa dêuviòu inti lunâi de l'Etiòpia, de l'Antîgo Egìtto, de l'Iràn, de l'Arménia e in Mesoamérica tra-i Aztechi e i Maya[10]. O l'è ancón dêuviòu da vàrie comunitæ de religión zoroastriànn-a.
Ànno elîaco[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno elîaco o l'è l'intervàllo tra dôe levæ elîache de 'na stélla. O l'è despægio da l'ànno sciderâle tra-e stélle ciù lónxi da l'eclittìca, aprêuvo prinçipalménte a-o fenòmeno da precesción di equinòççi.
Ànno sotîaco[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno sotîaco o l'è l'intervàllo tra doê levæ elîache da stélla Scìrio, a ciù luminôza de tùtte. Atoalménte a l'è inferiô a l'ànno sciderâle, co-a sò duâta ch'a l'è asæ vixìnn-a a quélla de l'ànno giuliàn, dónca a 365,25 giórni.
Ànno gaussiàn[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno gaussiàn o l'è l'ànno sciderâle pe 'n pianêta de màssa trascuràbile rispètto a-o Sô e no conturbòu da âtri còrpi celèsti, ch'o l'è governòu da-a costànte gravitaçionâle gaussiànn-a. 'N pianêta de 'sto tîpo chi o saiéiva legerménte ciù vixìn a-o Sô rispètto a-a distànsa média da Tæra. A duâta de 'n ànno gaussiàn a l'è de:
- 365.2568983 giórni, ò sæ 365 d 6 h 9 min 56 s
Ànno besseliàn[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'ànno besseliàn o l'è 'n ànno tropicâle ch'o l'inìçia quànde o fitìçio Sô médio o l'arîva a 'na longitùdine eclittìca de 280°, fæto ch'o l'avêgne d'ancheu vixìn a-o 1° de zenâ. Quésto intervàllo o pigia o sò nómme da l'astrònomo e matemàtico tedésco do XIX sécolo Friedrich Bessel. Chi de sótta a gh'è l'equaçión ch'a permétte de calcolâ l'atoâle época besseliànn-a in ànni:
- B = 1900,0 + (Dæta giuliànn-aTT − 2415020,31352) / 365,242198781
O pédice TT o l'indìca che inte 'sta fórmola chi, a dæta giuliànn-a a doviéiva dêuviâ cómme scâ quélla do Ténpo Terèstre òpû quélla do sò predecesô, o ténpo effemeride.
Cangiaménti de duâta[modìfica | modìfica wikitèsto]
A longhéssa ezàtta de 'n ànno astronomìco a càngio co-o pasâ do ténpo:
- E poxiçioîn di pónti de l'equinòçio e do solstìçio rispètto a-e àpside de l'òrbita terèste càngian: i equinòççi e i solstìççi, rispètto a-e stélle, se spòstan vèrso òvest aprêuvo a-o fenòmeno da precesción méntre e àpside se mêscian inte l'âtra direçión aprêuvo a-i efètti de lóngo tèrmine de l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da-i âtri pianêti. Zaché a velocitæ da Tæra a càngia in sciâ bâze da pròpia poxiçión inta sò òrbita, mezuâ da-o sò perihelion a velocitæ da Tæra inti pónti de equinòçio e de solstìçio a càngia ànche lê co-o ténpo: se 'sto pónto chi o se mêscia vèrso o perihelion l'intervàllo tra doî pasàggi consecutîvi o l'è ògni ànno 'n pö ciù brêve; se pe cóntra 'sto pónto chi o se mêscia vèrso l'aphélion o mæximo perîodo o vêgne ògni ànno 'n pö ciù lóngo. Dónca, 'n ànno tropicâle mezuòu da 'n pasàggio de l'equinòçio de primavéia a-o sucesîvo o càngia da quéllo mezuòu tra doî pasàggi de l'equinòçio d'ötùnno. A média de tùtta l'òrbita però a no càngia pe 'sta raxón chi e dónca a longhéssa totâle de 'n ànno tròpico a no càngia aprêuvo de quésto efètto de segóndo órdine.
- O moviménto de ògni còrpo celèste o pêu êse conturbòu da l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da tùtti i âtri pianêti. Quésto fæto o pòrta a di cangiaménti de brêve tèrmine da sò velocitæ e dònca do sò perîodo orbitâ da 'n ànno a l'âtro. Pe de ciù, o l'à di efètti de lóngo tèrmine inte òrbite di còrpi celèsti e dónca ànche di cangiaménti a lóngo tèrmine de 'sti perîodi chi.
- L'efètto de l'aceleraçión de marêa tra Tæra, Lùnn-a e Sô o l'aomenta a longhéssa do giórno e do méize, trasferéndo o moménto angolâ da rotaçión terèstre a-a rivoluçión lunâre, e, zaché o giórno solâre médio aparénte o l'è l'unitæ de mezûa co-a quæ indichémmo a longhéssa de l'ànno inta vìtta civîle, a longhéssa de l'ànno a pâ amermâ. A velocitæ de rotaçión da Tæra a l'è modificâ ànche da fatoî cómme o bótto pòst glaciâle e l'aoménto do livéllo do mâ.
- Valô numérico da variaçión anoâle
A duâta média de l'ànno dêuviâ in quésta seçión a l'è calcolâ pe-o 2000 e e diferénse inta duâta di ànni rispètto a quéllo de riferiménto sòn dæte pe-i ànni pasæ e futûri. Inte tabélle 'n giórno o l'è lóngo 86.400 segóndi do SI[11][12][13][14].
| Tîpo de ànno | Giórni | Ôe | Menûti | Segóndi |
|---|---|---|---|---|
| Tròpico | 365 | 5 | 48 | 45 |
| Sciderâle | 365 | 6 | 9 | 10 |
| Anòmalo | 365 | 6 | 13 | 53 |
| Draconìco | 346 | 14 | 52 | 55 |
| Ànno | Tròpico | Sciderâle | Anòmalo | Draconìco |
|---|---|---|---|---|
| −4000 | −8 | −45 | −15 | −174 |
| −2000 | 4 | −19 | −11 | −116 |
| 0 | 7 | −4 | −5 | −57 |
| 2000 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 4000 | −14 | −3 | 5 | 54 |
| 6000 | −35 | −12 | 10 | 104 |
Somâio[modìfica | modìfica wikitèsto]
| Giórni | Tîpo de ànno |
|---|---|
| 346,62 | Draconìco |
| 354,37 | Lunâre |
| 365 | Vâgo, ànche ànno comùn i vàrri lunâi solâri. |
| 365,24219 | Tropicâle, dîto solâre ascì, in média e ariondòu a l'época J2000.0. |
| 365,2425 | Gregoriàn, in média. |
| 365,25 | Giuliàn. |
| 365,25636 | Sciderâle, a l'época J2000.0. |
| 365,259636 | Anòmalo, in média e ariondòu a l'época J2011.0. |
| 366 | Ànno intercalâ in numerôzi lunâi solâri. |
'N ànno Gregoriàn médio o l'è de 365,2425 giórni (ò sæ de 52,1775 setemànn-e, 8765,82 ôe, 525949.2 mênuti ò 31556952 segóndi). Pe 'sto lunâio chi, 'n ànno comùn o l'è de 365 giórni (ò sæ de 8760 ôe, 525600 mênuti ò 31536000 segóndi) méntre o bizestîle o l'è de 366 giórni (8784 ôe, 527040 mênuti ò 31622400 segóndi). O cîclo de 400 ànni do lunâio gregoriàn o l'à 146097 giórni e dónca, ezataménte, de 20871 setemànn-e.
Ànni "gréndi"[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Cîclo equinòçiâle
O Grànde Ànno, ò cîclo equinòçiâle ascì, o corispónde a 'na rivoluçión conpleta di equinòççi in gîo a l'eclittìca. A sò longhéssa a l'è de ciù ò mêno 25.700 ànni.
- Cîclo galatìco
L'Ànno Galatìco o l'è o ténpo inpiegòu da-o Scistêma Solâre pe conpletâ tùtta 'na rivoluçión d'in gîo a-o Céntro Galatìco. O dûa ciù ò mêno 230 milioîn de ànni terèstri.
Ànno stagionâle[modìfica | modìfica wikitèsto]
'N ànno stagionâle o l'è o ténpo ch'o pasa tra dôe sucesîve ricorénse de 'n evénto stagionâle cómme, prezénpio, l'ezondaçión de 'n sciùmme, a migraçión de 'na spêce d'öxéllo, a fioritûa de 'n spêce de ciànta, o prìmmo zêo o a prìmma partîa in progràmma de 'n çérta spòrt. A ògni mòddo, tùtti 'sti evénti chi pêuan avéi de ànpie variaçioîn de ciù de un méize da 'n ànno a quéllo dòppo.
Scìnboli[modìfica | modìfica wikitèsto]
O scìnbolo comùn pe l'ànno cómme unitæ de ténpo o l'è a, pigiòu da-a paròlla latìnn-a annus. Da l'ingléize sòn comuîn ànche e abreviaçioîn y ò yr, ciù de spésso comuneménte dêuviæ inta letiatûa no scentìfica in geologîa e in paleontologîa, dónde abreviaçioîn cómme e kyr, myr, byr e âtre scìmili sòn dêuviæ pe indicâ di intervàlli de ténpo lónxi da-o prezénte[15][16].
Scìnbolo[modìfica | modìfica wikitèsto]
NIST SP811 o supòrta o scìnbolo a cómme unitæ de ténpo pe 'n ànno. In ingléize sòn dêuviæ e abreviaçioîn y e yr ascì.
L'Unified Code for Units of Measure o dizanbigoa e vàrrie scinbologîe de ISO 1000, ISO 2955 e ANSI X3.50, dêuviàndo:
- at = 365.24219 giórni pe l'ànno tropicâle médio.
- aj = 365.25 giórni pe l'ànno Giuliàn médio.
- ag = 365.2425 giórni pe l'ànno Gregoriàn médio.
Dónde:
- a, sénsa nisciùn pédice = 1 aj
L'Unión internaçionâle de chìmica pûa e aplicâ (IUPAC) e l'Unión internaçionâle de scénse geologìche àn racomandòu conzontaménte de definî "annus", co-o scìnbolo a, cómme a longhéssa de l'ànno tropicâle inte l'ànno 2000.
- a = 31556925,445 segóndi, ciù o mêno 365,24219265 giórni effemeridi
Quésta definiçión a l'è despægia da quélla precedénte de 365,25 giórni de ciù ò mêno 20 pàrte pe milión. O papê sórvia minsonòu o l'aferma che definiçioîn cómme l'ànno giuliàn "portan 'n'obsolescénsa drénto de lô preprogramâ aprêuvo a-a variànsa do moviménto orbitâle da Tæra", scibén che a-a fìn o ségge propòsto de dêuviâ a longhéssa de l'ànno tròpico a partî da-o 2000 d.C. (specificâ a-o millisegóndo), ch'a l'è afètta da-o mæximo problêma, dæto che l'ànno tròpico o càngia co-o ténpo de ciù d'un menûto[17][18].
Quésta notaçión a s'è rivelâ controvèrsa dæto ch'a l'è in conflìtto co-ina ciù vêgia convençión tra-i geoscensiæ, ò sæ quélla de dêuviâ a pe indicâ 'n çérto nùmero de ànni fa e y ò yr pe 'n perîodo de 'n ànno[18].
Prefìsci di mùltipli SI[modìfica | modìfica wikitèsto]
I esponénti e e notaçioîn esponençiâli sòn tipicaménte dêuviæ pe calcolâ e vizoalizâ i cónti, óltre che pe risparmiâ spàçio, cómme inte tabélle di dæti.
- ka (pe chìloanno): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n migiâ, ò 103, de ànni, ò 1 E3 yr, comuneménte conosciûa cómme 'n milénio in antropologîa e pe-i ûzi inti lunâi. O prefìsso moltiplicatô "ka" o l'è tipicaménte dêuviòu in geologîa, paleontologîa e archiologîa pe-i perîodi de l'Olocene e do Pleistocene, inti câxi de utilìzzo de 'na técnica de dataçión sénsa l'ûzo do radiocarbònio cómme, prezénpio, a dataçión de caròtte de giàssa, a dendrocronologîa, a dataçión a l'urànio-töio ò l'anàlixi de vàrve. O l'è dêuviòu ascì cómme método de dataçión prinçipâ pi-â determinaçión de l'etæ. Se l'etæ a l'è determinâ sorviatùtto co-o scistêma da dataçión a-o radiocarbònio, alôa o saiéiva ciù corètto esprìmme o valô trovòu in ànni radiocarbonìchi ò de lunâio calibròu inti ànni Before Present.
- Ma (pe mêganno): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n milión, ò 106, de ànni, ò 1 E6 yr. O sufìsso "Ma" o l'è comuneménte dêuviòu inte matêie scentìfiche cómme geologîa, paleontologîa e mecànica celèste pe dinotâ perîodi de ténpo asæ lónghi ségge into futûro che into pasòu. Prezénpio, a spêce de dinosàoro Tyrannosaurus rex a l'êa anpiaménte difûza ciù ò mêno 66 Ma (66 milioîn de ànni) fa. O tèrmine de duâta "fa" o pêu no êse sénpre indicòu: se a l'è indicâ a quantitæ de 'na duâta sénsa minsonâ in mòddo esplìcito o tèrmine pròpio da duâta quést'ùrtimo o se pêu prezùmme che o "fa" o ségge sotintéizo; pe cóntra l'unitæ alternatîva "mya" a inclùdde o "fa" esplicitaménte. Inti papê d'ûzo ciù generâle o pêu êse scrîto cómme "milioîn de ànni" (fa). Inte aplicaçioîn astronomìche, l'ànno dêuviòu o l'è quéllo giuliàn, pægio a 365,25 giórni precîzi. In âtre disciplìnn-e, cómme in geologîa ò paleontologîa, l'ànno o no l'è coscì precîzo e o pêu cangiâ in sciâ bâze de l'outô.
- Ga (pe gîgaanno): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo, ò 109, de ànni, ò 1 E9 yr. "Ga" o l'è comuneménte dêuviòu in de disciplìnn-e cómme a cosmologîa e a geologîa pe indicâ di perîodi de ténpo estremaménte lónxi e inderê into pasòu. Prezénpio, a formaçión da Tæra a l'è avegnûa aproscimativaménte 4,54 Ga (4,54 miliàrdi d'ànni) fa, méntre l'etæ de l'univèrso a l'è ciù ò mêno de 13.8 Ga.
- Ta (pe têraanno): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a mìlle miliàrdi, ò 1012, de ànni, ò 1 E12 yr. 'N "Ta" o l'è 'n unitæ de ténpo estremaménte lónga, ciù ò mêno 70 vòtte l'etæ de l'univèrso. O l'è o mæximo órdine de grandéssa da duâta prevìsta de 'n cîclo de vìtta de 'na picìnn-a nâna ròssa.
- Pa (pe pêtaanno): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n milión de miliàrdi, ò 1015, de ànni, ò 1 E15 yr. L'emivìtta do nùclide de càdmio-113 a l'è ciù ò mêno de 8 Pa. Quésto scìnbolo o coincìdde con quéllo do pascal sénsa 'n prefìsso moltiplicatô; scibén che séggian tùtte dôe de variàbile dêuviæ de ræo, co-o contèsto ch'o doviéiva êse suficenteménte ciæo pe distìngoe i valoî de ténpo da quélli de presción.
- Ea (pe esaanno): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo de miliàrdi, ò 1018, de ànni, ò 1 E18 yr. L'emivìtta do tungstén-180 a l'è ciù ò mêno de 1.8 Ea.
Abreviaçioîn yr e ya[modìfica | modìfica wikitèsto]
In astronomîa, geologîa e paleontologîa, l'abreviaçión yr pe ànni (da l'ingléize years) e ya pe "ànni fa" (da l'ingléize years ago) a l'è de vótte dêuviâ, conbinâ co-i prefìsci pe-e migiæe, i milioîn e i miliàrdi[15][16]. Quéste no sòn de unitæ contenplæ into SI, dæto che vêgnan da l'abreviaçión ingléize pe ànno, year, y, ma, andàndo aprêuvo a de dùbie racomandaçioîn internaçionâli, dêuviàndo e iniçiâli di nómmi ingléizi se pêuan creâ tùtti i mùltipli ascì (ò sæ t, m e b), ma ànche co-i prefìsci metrìchi (k, M e G) ò de variaçioîn de 'sti chi (k, m, g). In archiologîa, dæto che i intervàlli interesæ sòn ciù brêvi, de dæte esprèsse in mòddo normâle, prezénpio "22.000 ànni fa", pêuan êse dêuviæ cómme 'n equivalénte ciù acescìbile de 'na dæta Before Present ("BP").
Quéste abreviaçioîn includdan:
| Abreviaçioîn no SI | Abreviaçión de... | Prefìsso SI equivalénte | Comments and examples |
|---|---|---|---|
| kyr | kilo years | ka |
|
| myrMyr | million yearsMega years | Ma |
|
| byr | billion years | Ga |
|
| kya | kilo years ago | ka ago |
|
| myaMya | million years agoMega years ago | Ma ago |
|
| byaGya | billion years agogiga years ago | Ga ago |
L'ûzo de mya e bya o l'è deprecòu inta geofìxica modèrna e a-o sò pósto o l'è consegiòu quéllo de Ma e Ga pe-e dæte Before Present, ma "m.y." pi-â duâta de époche[15][16]. Quésta distinçión ad hoc tra-o ténpo "asolûto" e i sò intervàlli a l'è asæ controvèrsa tra-i ménbri da Geological Society of America[20].
Da notâ cómme, in scî gràfichi, dêuviàndo e unitæ ya in sce l'àsce òrizóntale o ténpo o se sposta da drîta vèrso scinìstra, fæto ch'o pêu pài controintoîtîvo. Se e unitæ ya se trêuvan in sce l'àsce verticâle o ténpo o se mescia da l'âto vèrso o bàsso, segóndo 'n schêma ciù sénplice da capî rispètto a-a notaçión convençionâle.
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ (IT) anno - Vocabolario on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 5 seténbre 2021.
- ↑ (EN) SI Units, UAI. URL consultòu o 5 seténbre 2021. (védde a tabélla 5 e a seçión 5.15), ristànpa da (EN) George A. Wilkins, The IAU Style Manual (PDF), IAU Transactions.
- ↑ (EN) Miriam Nancy Shields, The new calendar of the eastern churches (abstract), in Popular Astronomy, vol. 32, 1924, pp. 407-410.
- ↑ (EN) A. Ziggelaar, G.V. Coyne, M.A. Hoskin, O. Pedersen, The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar, in Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary, Çitæ do Vaticàn, Pontifical Academy of Sciences, p. 223.
- ↑ (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., pp. 585, 590, ISBN 978-1-891389-85-6.
- ↑ (EN) Useful Constants, International Earth Rotation and Reference System Service. URL consultòu o 9 seténbre 2021.
- ↑ (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., p. 586, ISBN 978-1-891389-85-6.
- ↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, p. M18.
- ↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. A1, C2.
- ↑ (EN) The Mayan Calendar - Calendar Description and Coordination, Maya World Studies Center, Mérida. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
- ↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. C2, L8.
- ↑ (EN) J. L. Simon, P. Bretagnon, J. Chapront, M. Chapront-Touze, G. Francou, J. Laskar, Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets (abstract), in Astronomy and Astrophysics, vol. 282, frevâ 1994, p. 663.
- ↑ (EN) Laurence G. Taff, Celestial Mechanics: A Computational Guide for the Practitioner, Wiley, 1985, ISBN 0-471-89316-1. I valoî inte tabélle chi de sótta sòn do tùtto pægi a l'ànno 2000, arivàndo però a 'na diferénsa de squæxi 44 segóndi pe-i ànni ciù lónxi ségge vèrso o pasòu che vèrso o futûro; e esprescioîn dêuviæ sòn ciù sénplici de quélle consegiæ into ''Astronomical Almanac for the Year 2011''.
- ↑ (EN) United States Naval Observatory - Nautical Almanac Office e Great Britain - Nautical Almanac Office, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, University Science Books, 2006, ISBN 1-891-38945-9. O tabola a longhéssa de l'ànno tropicâle da -500 a 2000 in intervàlli de 500 ànni dêuviàndo 'na fórmola de Laskar do 1986. I rizultâti sòn pægi a quélli in 'sta seçión chi vixìn a-o 2000, co-in descostaménto de 6 segóndi a -500.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 (EN) AGU publications: Grammar and Style Guide, American Geophysical Union. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 18 seténbre 2019).
- ↑ 16,0 16,1 16,2 (EN) North American Commission on Stratigraphic Nomenclature, North American Stratigraphic Code, in The American Association of Petroleum Geologists Bulletin, vol. 89, n. 11, pp. 1547-1591.
- ↑ (EN) Norman E. Holden, Mauro L. Bonardi, Paul De Bièvre, Paul R. Renne e Igor M. Villa, IUPAC-IUGS common definition and convention on the use of the year as a derived unit of time (IUPAC Recommendations 2011) (PDF), in Pure and Applied Chemistry, vol. 83, n. 5, 2011, p. 1159-1162.
- ↑ 18,0 18,1 (EN) Celeste Biever, Push to define year sparks time war, in sce newscientist.com, 27 arvî 2011. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
- ↑ (EN) Bradford M. Clement, Dependence of the duration of geomagnetic polarity reversals on site latitude (abstract), in Nature, vol. 428, n. 6983, 8 arvî 2004, pp. 637-640.
- ↑ (EN) Discussion of GSA Time Unit Conventions, Geological Society of America. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 16 zùgno 2016).
Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (EN) Julius Thomas Fraser, Time, the Familiar Stranger, Tempus Books of Microsoft Press, 1988, ISBN 1-556-15171-3.
- (EN) G. J. Whitrow e Marlene P. Soulsby, What is Time?, Oxford University Press, 2003, ISBN 0-198-60781-4.
Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di inmàgine ò di âtri files in sce ànno
Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (EN) Year - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
- (IT) anno - Treccani, in sce treccani.it. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
| Contròllo de outoritæ | LCCN (EN) sh85149056 · GND (DE) 4382925-9 · BNF (FR) cb11959557d (data) |
|---|