Дзюдо

Иероглифашца язйина дзюдон цӀе

Дзюдо кхоссар (тати вадза)

Дзюдо́ (яп. 柔道 дзю: до:, ма-дарра — «КӀеда некъ»; Россиехь иштта олу «Сетта некъ») — Японин латаран говзалла, XIX бӀешарахь японин латаран говзанчас Дзигоро Канос (1860—1938) кхоьллина спортан герз доцуш латар. Иштта Дзигоро Канос кхоьллира коьрта бакъонаш а, Ӏаморан бух а, къовсаран бакъонаш а.

Дзюдо кхоьллин де лоруш ду Канос хьалхара дзюдо школа Кодокан кхоьллин де 1882 шарахь.

Дзюдохь магийна ю кхоссараш а, лазаран приёмаш а, сацораш а, садукъаран приёмаш а лаьтташ а, партерехь а. Тохараш а, лазоран кхераме приёмаш а ката санна бен ца Ӏамайо. Кхоьчу тайпан латарашца (грекийн-риман латар, паргӀата кепар латар) башхал ю магийтина приёмаш алсам хилар.

Дзюдон коьрта ши принцип ю «Кхиаман тӀекхачархьам вовшен гӀодар а, вовшех кхетар а», «Тоьллачу кепар дегӀах а, синах а пайда эцар». Дзюдо Ӏамочун Ӏалашо хила еза гӀора сов даккхар а, латаран кечвалар а, шен дог-ойла таяр а. И деш оьшу низам а, чӀогӀамалла а, гӀиллакх а, кхиаман тӀекхача оьшуш болу къинхьегам а.

Дзюдо ю Олимпан ловзарашан юкъайогӀуш. Дзюдон техниках бух хилла дукха таханлера латаран тайпанашан. Царна юккъехь самбо, Бразилин джиу-джитсу, Каваиси Рю дзюдзюцу, Косэн дзюдо. Дзюдо Ӏамийна Морихэй Уэсиба (айкидон кхоллархо), Мицуё Маэда (джиу-джитсун кхоллархо), Василий Ощепков (самбо кхоьллинчарех цхьаъ), Годзо Сиода (Ёсинкан тайпан айкидо).

Истори

Дзюдо кхоллархо Дзигоро Кано

Дзюдо дӀахӀоттар нисделира 1880-гӀа шерашна тӀе. Иза яра хала зама. Цу хенахь Японийн куьйгалхойн юкъахь яржина яра малхбузера культура схьаэцарана политика. Цундела ламастан тӀеман говзалаш лоруш яцара. Говзанчаш шайн хьехар сацадора, цхьабераш къоьлахь лоьра.

Дзигоро Кано жима волучу хенахь дуьйна вара дзюдзюцу (джиу-джитсу) Ӏамош. Цо Ӏаминера Тэндзин Синъё Рю а, Кито Рю а школашкахь хьоьху дзюдзюцу. Оцу бух тӀехь цо кхоьллира керла латаран тайп. Цунна цо Кодокан дзюдо цӀе тиллира.

Дзюдо цӀе японийн латаран говзаллашкахь лелош яра дзюдзюцу шозлугӀа цӀе санна, амма Дзигоро Канос диллира оцу дешанчу керла маьӀана. Цо элира дзюдохь коьртаниг техника яц, ша шен кхачаме валор (до) ду аьлла. Иштта и цӀе хержина Кано гайта гӀертар дзюдон гуманизман хьажам. Цу хенахь дзюдзюцу дукха наха лоруш дара шога гӀуллакх, нах хӀаллак бан кхоьллина, оьзда стагехь товш доцу хӀума.

Канос дзюдохь магийтина приёмаш юкъа ца яхийтира цхьайолу дзюдзюцун уггара кхераме приёмаш яхьаллонаш кхерамаза бан хьам. Амма уьш Ӏамо йиш ю ката санна.

Хьалхара Кодокан школан майда 22 м² бен яцара. Амма Дзигоро Кано корматаллаш бахьнехь дзюдо сиха яржира. И яржарна гӀо дора ТӀеман дикалла дендаран ассоциацис (Дай Ниппон Бутокукай) йола йина будо карлаяккхарна болам а, дзюдоисташ дакъа лоцу Коьрта полицин урхаллас 1885—1888 шерашкахь яш йолу кхоьчу дзюдзюцу школашкаца хилла яхьаллонаш а. Оцу яхьаллоний декъашхох цхьаъ вара «дзюдон похӀма» цӀе йолу Сайго Сиро.

Дзигоро Кано (аьтту агӀор), цуьнан дешархо Кюдзо Мифунэ (аьрру агӀор)

1887 шарахь Кано куьйгалхоца кхоьллинера Кодокан стилин техникан бух. 1900 шарахь кхоьллинера яхьаллин бакъонаш.

1888 шо дуьйна, Ясиро Рокуро бахьнехь, дзюдо Ӏамо болабелира ХӀордан тӀеман училищан курсанташ.

1907 шарахь дзюдо юкъаяхийтира юккъера школан программан юкъа. И бахьнехь дзюдо Ӏамошбераш сов а белира, юкъараллин тидам дзюдон а тӀебирзира.

1909 шарахь Дзигоро Кано массарелла евзуш Японин спортан организацин куьйгалхо ву аьлла хаьржира Халкъашна юккъера олимпиадан комитетан декъашхо. 1911 шарахь цо кхоьллира Японин спортан ассоциаци. Иза хаьржира оцу ассоциацин президент. 1922 шарахь Кано хаьржира Японин парламентан лакхара палате. 1926 шарахь Кодоканехь хьайиллира зударашна дзюдо Ӏамо секци.

1938 шарахь ша валлалц Дзигоро Канос къахьоьгар дзюдо Японехь а, дуьненахь а даржийтархьам. Дзигоро Кано цхьаа дан яцар. Цо кхоьллинера дзюдо, цундела цо ша лора данаш дзюдоисташан.

Дзюдо даржаран гӀо динера Цунэо Томитас арахецна роман «Сугата Сансиро». Оцу романаца Куросавас яккхира иштта цӀе йолу фильм (иштта евзуш ю «Дзюдон похӀма» цӀарца).

ШозлугӀа дуьненан тӀом чекхбелира Япони эшош. АЦШ тӀеман говзаллаш хьехара ца могуьйтура. И бахьнехь Японехь дзюдо кхиар сецира. 1948 шарахь тӀеман говзаллаш юха а магийтинчултӀехь, дзюдо юха а школашкахь хьеха болабелира.

1982 шарахь (Кодокан кхолларан 100 шо кхачаран) дзюдо кхоссаран техника та а йинера, шор а йинера. 1997 шарахь Кодокан дзюдон кхиъ ши кхоссар тӀетуьхуьра. 1997 шо дуьйна Японехь йолаелира ката яхьаллаш.

Дзюдо кхоьчу пачхьалкхашахь кхиар

Мицуё Маэда, Дзигоро Кано дешархо

1887 шарахь Кодоканехь Ӏама болабелира хьалхара кхоьчу пачхьалкхар дешархой — Истлэйк вежари. XX бӀешо долалучу хенахь дзюдо клубаш юкъаелира АЦШ, Францехь, Йоккха Британехь. 1903 шарахь Ёсиаки Ямасита цӀе йолу Японийн дзюдоистас дзюдо приёмаш гайтира АЦШ президентан Теодор Рузвельтан. Цул тӀаьхьа цо шина шарахь хьийхира дзюдо АЦШ тӀеман хӀордан академехь.

1904 шарахь Канос хьажийра АЦШ дзюдо кхиийта шен ши дешархо — Цунэдзиро Томита а, Мицуё Маэда а. Цара гайтира дзюдо Вест-пойнт цӀе йолу АЦШ тӀеман академехь а, КӀайн цӀан чохь а. Цул тӀаьхьа Мицуё Маэда ша вахара Америкехула турне. Цо дакъа лоцура тайп-тайпана яхьаллонашкахь кхоьчу тайпана латархойшаца. ТӀаьххьаре иза Бразилехь сецира. Цигахь цо Бразилин джиу-джитсун бух биллира.

1910 шо дуьйна Лондонехь Ӏаш вара Гундзи Коидзуми. 1918 шаран 26 январехь цо хьайиллира цигахь тӀеман говзаллаш Ӏамош организаци «Будоквай» (Budokwai).

1929 шарахь, Кодокане веана Рабиндранат Тагоран дехар бахьнехь, Канос дзюдо хьехархо вахийтира Бомбее, ХӀинди.

1929 шарахь Германехь хилира хьалхара халкъашна юккъера дзюдон яхьаллонаш Лондонера «Будоквай» клубан а, Висбаденан а, Майн-тӀера-Франкфуртан а клубашан а. И вовшахкхетараш клубашна юккъера яхьаллонаш санн йолаеллехь а, 1932 шарахь царех юззина халкъашна юккъера яхьаллонаш хилира.

1932 шарахь Дзигоро Кано Х Олимпиада хилале Къилбера Калифорнин университетан (Лос-Анджелес, АЦШ) студенташна хьалха вистхилира дешарехь дзюдос лоцу меттиг юцуш. 1932 шаран 10 августехь Олимпиадехь Дзигоро Кано а, дзюдо Ӏамош болу 200 студент а дзюдо приёмаш гайтира.

1930-гӀа шераш долалуш хенахь Гундзи Коидзуми шен доттагӀашка хьахийра Европан дзюдон союз кхоллар, амма ШозлугӀа дуьненан тӀом бахьнехь цунах гӀуллакх ца хилира.

1948 шаран 24 июлехь Лондонехь кхоьллинера Британин дзюдон ассоциаци. Кхиъ ши де даьлча Йоккха Британис а, Италиc а, Голландис а, Швейцарис а кхоьллира Европан дзюдон союз (European Judo Union, EJU). 1951 шарахь цу бертан юккъе яхара Австри а, Франци а.

1951 шарахь кхоьллира Халкъашна юккъера дзюдон федераци (IJF).

1952 шарахь кхоьллира АЦШ дзюдон марзбелларчера Федераци (US Amateur Judo Association, AJA). 1953 шарахь Сан-Хосехь (Калифорни) хилира хьалхара АЦШ дзюдон чемпионат. 1955 шарахь AJA шен цӀе хийцира. Керла цӀе яра Дзюдон Ӏаьржа доьхкийн федераци (Judo Black Belt Federation, JBBF). Кхиъ 12 шо даьлча цара юха а шайн цӀе хицира: хӀинца цера цӀе яра АЦШ дзюдон Федераци (US Judo Federation, USJF).

1952 шарахь Гаванехь хилира хьалхара панамерикан дзюдон чемпионат.

1956 шарахь Токиохь хилира хьалхара Дуьненан дзюдон чемпионат. Иза яра йозаллин категориш йоцуш. Оцу чемпионатехь дакъа лецира 21 пачхьалкхара латархой.

1961 шарахь Парижехь хилла йолу 3-гӀа дуьненан чемпионатехь дуьххьара буьйлабелира латархой йозаллин категоришна бекъа. Оцу чемпионатехь Голландера латархос Антон Гесинкс хьалхара эшабира Японера спортхой. Цо яккхира хьалхара меттиг абсолютни йозаллин категорехь.

Дуьххьара Олимпиадан ловзарашан дзюдо юкъаяхара Токиохь 1964 шарахь.

1969 шарахь АЦШ дзюдон федерацина юкъара дӀаелира цхьайолу организациш. Цара кхоьллира АЦШ дзюдон ассоциаци (USJA). Цунан бакъонаш цхьатера яра АЦШ дзюдон Федерацица. 1969 шарахь АЦШ дзюдо Ӏамош вара 135 эзар спортхо. Кхоно AAU организацех хилира United States Judo Incorporated (USJI). Иза лоруш ю АЦШ дзюдон коьрта организаци. USJF а, USJA а хилира цуьна цхьатера бакъонаш йолуш декъашхой.

1980 шарахь хилира зударашна юккъера хьалхара дуьненан дзюдо чемпионат. 1988 шарахь дзюдо дуьххьара юкъаяхара Сеулехь хилла Паралимпийски ловзарашан программе.

1988 шарахь хилла Олимпиадехь хьалхара гайтира зударийн гайтаман дзюдон латар. Кхиъ 4 шо даьлча зударийн дзюдо Барселонан 1992 шарахь хилла йолу Олимпиадан программе юкъаяхара.

2004 шарахь зударийн дзюдо яхьаллонаш юкъаяхийтира Афинашкахь хилла йолу Паралимпийски ловзарийн программе.

2005 шо дуьйна Европан дзюдон союзас йолайира ката чемпионаташ. 2008 шарахь Парижехь Халкъашна юккъера дзюдон федераци йира хьалхара дуьненан катан чемпионат.

Дзюдо Россиехь а, СССР а

Россиехь 1914 шо кхаччалц дзюдо хууш яцара. Ганкок цӀе йолу американ эпсаран книгашан тӀера аьцца цхьайолу дзюдон приёмаш Ӏамайора Петарбухан полицин школехь 1902 шо дуьйна.

Россиехь а, СССР а дзюдо дӀасаяржира дуьххьара дӀа В. С. Ощепковс бина болх бахьнехь. Цо шен жималла 1905 шо дуьйна Японехь яккхира. Иза вара хьалхара дзюдо Ӏамо болабелла европейцах цхьаъ. 1917 шарахь цунна елира 2-гӀа дан.

1930-гӀа шерашкахь цо чӀогӀа къахьигира дзюдо яржаяш, цкъа хьалха Генара Малхбалехь (1914 шо, 1917—1925 шерашкахь), тӀаккха Новосибирскехь а (1928 шо), Москвахь а (1930 шо дуьйна).

Ощепков чувоьллин а, веллачул тӀехь (1937 шарахь) цуьнан дешархош дзюдон бух тӀехь кхоьллира керла латаран тайп — самбо.

Ощепков веллачул тӀехь 1960-гӀа шераш доладаллалц СССР дзюдо кхиош яцара. Дзюдо Ӏамая болабелира СССР-хь маьлла а паргӀато ялча. Дзюдон яхьаллонашехь дакъа лаца болабелира советски самбисташ. Масала, советски самбистан команда дика гайтира ша 1962 шарахь Эссенехь хилла йолу Европан чемпионатехь.

Российн дзюдон федераци ю Европан дзюдон бертан декъашхо. Европан федераци ю Халкъашна юккъера дзюдон федерацин юкъайодуш.

Дзюдо дуьненахь

2010 шарахь IJF юкъахь яра 198 халкъан дзюдон федераци. Дуьненахь дзюдо Ӏамош 28 миллион стаг ву, царах 8 миллион — Японехь, 200 эзар гергга — Россиехь. Халкъашна юккъера марзъелла латаран федерацис ма-бахара (FILA), дзюдо а, греки-римин латар а, паргӀата кепар латар а, самбо а бу дуьненахь массарелла а бержина спортан латараш.

Дзюдон техника

Моротэ Сэойнагэ кхоссар

Кодокан стилин дзюдон кхоъ коьрта техникан дакъа ду: ката (яп. 形 ката, ма-дарра «кеп», куьцан шардаран гулам, дзюдохь ката йо шиммо), рандори (яп. 乱取り рандори, ма-дарра «паргӀата дӀалацар», техникан приемаш Ӏамаян Ӏалашо йолуш хьалхе хӀоттина бакъонашца латар), сиай (яп. 試合 сиаи, «яхьалла»).

Иштта Кодокан дзюдо Ӏаморан программан юкъахь бу кихон (яп. 基本 кихон, «бух», оцу дакъанехь ду коьрта хӀоттараш Ӏамадар (сисэй), меттахвалар (синтай а, тайсабаки а), ша ларвар а (укэми), иштта кумиката — тайп-тайпана дӀалацараш Ӏамаяр) а, каппо — денваран техника.

Латаран бедарш

Дзюдо Ӏамайо татамин тӀехь, дзюдоисташ когаш Ӏуьйра лела. Тренировкехь цара лелайо дзюдоги. Дзюдоги юкъа йогӀуш ю куртка, хеча, доьхка. Классически дзюдоги кӀайн ю, амма IJF яш йолу халкъашна юккъера яхьаллонашкахь декъашхой хуьлу кӀайн а, сина а дзюдогиш йохна.

Техникан арсенал

Хьалха дзюдон юкъайогӀуш яра Дзигоро Канос хаьржина эвсара тайп-тайпана джиу-джитсу школийн приёмаш (рю), амма яхьаллонашкахь кхерамаза ераш. 1895 шарахь хьалхара чӀагӀйина Кодокан приеман список юкъахь яра 40 кхоссар. Уьш якъна яра пхеа декъе. Уьш дукха хьолехь летташ йора.

2010 шарахь дзюдон техникан арсеналехь хилла дакъонаш: нагэ вадза (яп. 投技 нагэ вадза, кхоссараш), катамэ вадза (яп. 固技 катамэ вадза, меттах ца валитар), цу юккъе йогӀуш яра сацош приёмаш а (осаэкоми вадза), лазош приёмаш (кансэцу вадза), садукъдеш приёмаш а (симэ вадза), атэми вадза (яп. 当て身技 атэми вадза, Ӏаьткъа меттигашан тохаран техника).

Кодокан дзюдон юкъайогӀуш ю 67 приём нагэ вадза а, 29 приём катамэ вадза а. Оцу бух тӀехь кхоллало шортта кхийолу техникаш (хэнка вадза).

Атэми вадза а, иштта уггаре кхераме приёмаш нагэ вадза а, катамэ вадза а Ӏамайо ката кепехь.

Дзюдохь лелайо белш тӀоьхула я букъ тӀоьхула кхоссараш (масала, Иппон Сэойнагэ — куьг белштӀера схьалецна букъ тӀоьхула кхоссар); ког кӀелатасараш а, подсечкаш а, подхваташ.

Кхоссараш йокъуш ю шина декъе:тати вадза (яп. 立ち技 тати вадза, летташ яш йолу кхоссараш) а, сутэми вадза (яп. 捨身技 сутэми вадза, охьакхеташ яш йолу кхоссараш).

Летташ яш йолу кхоссараш екъалуш ю кхаа декъе: тэ вадза (яп. 手技 тэ вадза, куьгашца яш йолу кхоссараш), коси вадза (яп. 腰技 коси вадза, гӀодъюкъаца а, гӀогӀашца яш йолу кхоссараш), аси вадза (яп. 足技 аси вадза, когашца яш йолу кхоссараш).

Сутэми вадза кхоссараш екъалуш ю масутэми вадза (яп. 真捨身技 масутэми вадза, букъан тӀе охьакхеташ кхоссараш) а, ёко сутэми вадза (яп. 橫捨身技 ёко сутэми вадза, агӀон тӀе охьакхеташ кхоссараш) а.

Дзюдохь ю дукха тайпан лазош приёмаш (кансэцу вадза), царна юкъехь зеразакъаш а, шедаш а.

• Зеразакъ — куьйгаш я когаш нислучулла тӀех дӀанисбар (масала, Дзюдзи-Гатамэ, голан зеразакъ куьйг когашна юккъе а лаьцна).
• Шад — куьгаш я когаш хьийзабар (масала, куьйган шад — Удэ-Гарами).

Лазош приёмаш яло муьлха а хоттаран ), амма, — травманаш къезга хилитархьам, — спортан дзюдохь голан бен магийна яц.

Сацоран техника ю дуьхьалаверг кхоьссинчул тӀехь татамех букъ тоьхна сацоран лелош ю.

Дзюдохь лелош ю шина тайпан садукъа приёмаш:

• садеӀаран садукъадар. И приём яш хенахь садаӀаран новкъалла йо (легаш я некхан ваз Ӏовдина));
• «цӀийн садукъадар». И яш дуьхьулаволчун вортантӀера пхенаш Ӏовди хьен тӀедоьду цӀий сацадо.

Атэми вадзан юкъайогӀуш ю удэ-атэ а (куьйгаш тохар), аси-атэ а (когаш тохар), атама-атэ а (корта тохар).

Атэми вадза а, каппо а техникаш Дзигоро Канос ийцира дзюдзюцу Тэндзин Синъё Рю школера.

Российн дзюдон Федерацис хӀоттина дзюдон дешний дошам оьрсийн метта гоч деш а, комментариш йолуш.

Ката Гурума, «мельница»	Тай Отоси, ког хьалхара кӀелатасар
Ути Мата, подхват изнутри	Томоэ Нагэ, бросок через голову с упором стопы в живот
Удэ-Гарами, куьйган шад	Кудзурэ-Кэса-Гатамэ, сацавар

Приёмаш яр

Дзюдон теорис приём яр йокъу лахахь ягарйина мурашна:

• Кудзуси (яп. 崩し кудзуси, нийсалла йохаяр) — дуьхьулаверг нийсаллах ваккхар. Классикан дзюдохь нийсаллах ваккхаран лелош ю дьухьулаверг шентӀе схьаозар я дӀататтар. Российн литературехь царел совнах йуцуш ю нийсаллах ваккхар хьовзийна а, тахкийна а.

• Цукури (яп. 作り цукури, кхоссаран кечам бар);
• Какэ (яп. 掛け какэ, приём яр).

Рандори

Рандори цӀе йолу Ӏемаш латаран Ӏалашо ю приёмаш Ӏамор. Рандори иштта гӀо до дзюдоистан доьналла чӀагӀдаран.

Рандори тайп-тайпан хуьлу. Масала, дзю рэнси яш хенахь ши а дзюдоист вовшен тӀелата бакъо йолуш бу. Какари гэйко яш хенахь тӀелеташ цхьаъ бен вац, шозлугӀаниг дуьхьало яш хуьлу.

Латаран мураш

Дзюдоисташ Ӏамар нэ вадза

Дзюдоисташ лата болало когаш тӀехь летташ хенахь (тати вадза). Оцу мурехь дукха хьолехь лелош хуьла нагэ вадза техника.

Цхьана дзюдоистас важа татамин тӀе охьатоьхча латар долу лаьттах латаран муре (нэ вадза). Наггахь, латархой Ӏамош хенахь, латар голаш тӀехь лаьтташ йолайо (нэ вадза). Иштта леташ хенахь лелайо катамэ вадза техника.

Ката

Рандори латарехь дакъа лацарал сов, дзюдоисташ Ӏамайо куьцан комплексаш — ката.

Ката Ӏамаяш шина дзюдоисто дакъа лоцу. Оцу хенахь цхьаммо (тори) билгалъяккхина приёмаш йо вукхунтӀехь (укэ). Катан юкъайогӀуш ю дӀахӀоттараш а, схьалацараш а, меттахвалараш а, нийсаллах вохавараш а, нийса приёман кечам бар а, приём яр а, охьатоьхнарг леттахь сацавар а.

Ката яш ю дзюдон коьрта бухаш Ӏамабарна а, приёмаш нийса ярна а, дзюдон философин принципаш шаръяран а. Цул совнах, ката яш Ӏамайо яхьаллонашкахь магийтина йоцу приёмаш а, тахана лелош йоцу приёмаш йовзитаран а.

Голан лазоран приём дзюдзи-гатамэ (голан зеразакъ) катамэ вадза декъера

Кодокан дзюдон юкъайогӀуш ю 8 чӀагӀйина ката:

• Нагэ-но ката (яп. 投の形 нагэ:но ката, кхоссаран ката)
• Катамэ-но ката (яп. 固の形 катамэ:но ката, сацоран ката)
• Кимэ-но ката (яп. 固の形 кимэ:но ката, къастамаллийн приёман ката)
• Кодокан госиндзюцу (яп. 講道館護身術 ко:до:кан госиндзюцу, Кодокан школан ша шен ларван ката)
• Дзю-но ката (яп. 柔の形 дзю:но ката, к1едаллин ката)
• Косики-но ката (яп. 古式の形 косики:но ката, шира приёман ката)
• Ицуцу-но ката (яп. 五の形 ицуцу:но ката, пхеа кепан ката)
• Сэйрёку дзэнъё кокумин тайику-но ката (яп. 精力善用国民体育の形 сэйрёку дзэнъё кокумин тайику:но ката, халкъан физкультуран ката)

ХӀора ката шен Ӏалашо йолуш ю. Масала, Катамэ-но ката а, Кодокан госиндзюцу а ю спортан яхьаллонашкахь магийтина йоцу ша шен ларваран приёмаш шаръяран кхоьллина; Дзю-но ката — леларан шералла шаръяран.

Кодокан госиндзюцу ката кхоьллира Кэндзи Томикис. Кхоно цо кхоьллира айкидон стиль Томики Рю.

Кодоканс чӀагӀйина катал сов, йолуш ю аттестацин программан юкъа ца яхана кхин тӀе ката, масала, дуьхьала яш йолу приёмаш (яп. 返し技 каэси вадза) шаръяран кхоьллина Го-Но-Сэн-но ката.

Доьхканаш а, даржаш а

Дзюдо доьхканий бесаш Австралехь а, Европехь а, Канадехь а
КӀайн (6-гӀа кю)
Можа (5-гӀа кю)
ЦӀехо-можа (4-гӀа кю)
Баьццара (3-гӀа кю)
Сина (2-гӀа кю)
Боьмаша (1-гӀа кю)
Ӏаьржа (1-5-гӀа данаш)
ЦӀен-кӀайн (6-8-гӀа данаш)
ЦӀен (9-10-гӀа данаш)

Дзюдоистан говзаллин хьаьжна, цунна дала тарло дешархон (кю) я говзанчан (дан) дарж.

Кодокан дзюдохь ю 6 кю, царех лахарниг — 6-гӀа кю, лакхарниг — 1-ра кю. Цхьайолу дзюдон федерацишкахь кюш алсамо ю.

Дзюдо 12 дан ю. Цхьана стаган бен ца елла 11 дан, цхьанне ца елла 12 дан. Лахарниг дан ю 1-ра, лакхарниг — 10-гӀа дан.

ХӀора даржан шен доьхкан бос бу. И бесаш хӀора пачхьалкхан а, федерацин а шен-шен бу.

Лакхара говзалла дарж долчара леладо цӀен-кӀайн (6-8-гӀа данаш) а, цӀен а (9-10-гӀа данаш, дзюдо кхиоран луш ю) доьхкош. Лакхара дан йолу спортхойн гӀиллакхехь магийтина ду тренировкехь цӀен-кӀайн я цӀен доьхкан меттан Ӏаьржа доьхка дехка.

Кодокан дзюдон доьхкан бесаш
КӀайн (6-4-гӀа кю)
Боьмаша (3-1-ра кю)
Ӏаьржа (1-5-гӀа данаш)
ЦӀен-кӀайн (6-8-гӀа данаш)
ЦӀен (9-10-гӀа данаш)

Дзюдон доьхканийн бесаш Бразилехь
КӀайн
Сина
Можа
ЦӀехо-можа
Баьццара
Шекъан басахь
Боьмаша
Ӏаьржа

ТӀеман говзалла а, ша шен ларваран леладар а

Дзюдон бух тӀехь кхоллаели дукха тӀеман латаран говзаллаш а, ша шен ларваран говзаллаш а, масала, американ тӀеман дзюдо (American Combat Judo), эскаран латаран система, США хӀордан гӀашсалтийн тӀеман система.

Иштта ларваран приёмаш Ӏамайо катан куцехь: Кимэ-но ката а, Кодокан госиндзюцу а.

Японин полицехь дзюдо Ӏамош ю 1886 шо дуьйна. Полицин леррина кхоьллира зуламхо схьалацаран приёмийн комплекс — Рэнкохо вадза (тайина Сумиюки Котанис (10-гӀа дан Кодокан дзюдо), Ёсими Осава и Юити Хиросэ (шинна а ю 7-гӀа дан)).

Зударашна 1943 шарахь Дзиро Нангос Кодоканехь кхоьллира ката комплекс Ёси дзюдо госинхо. Цу юккъехь яра кхаа декъе якъна 18 приём.

Дзюдоисташ Ӏамабаро гӀо до царна кхиамца зуламхойн дуьхьало яш:

• Шен ма-яллу дуьхьало яш волу стагах латарс гӀо до чехкалла а, ницкъ а, доьналла а сов даккха.
• Лаза а ца веш охьакхета Ӏамор.
• Приём ян нийса геналла а, кеп а, хан а харжар
• Спортан дзюдон бакъонаш къобал ду сиха сацоран а, лазоран а, садукъдан а приёмашан тӀеверзар. Иза ларваларан чӀогӀа пайден ду.
• Кхоссаран техника шарйича йиш хуьла ма-луу кхоссаран чӀагӀо хийца.

Амма кхоьча тайпан латаран векалаш ларваларан дзюдо лелаяр къобал ца йо:

• Тренировкашкахь дзюдоги лелаяро мостагӀан дуьхьало яран шаръяр чолхе йо. Дзюдоги тӀехь хилча а, я кэйкоги яцуш хенахь дика схьалацар Ӏамаян хала хуьлу.
• Цхьайолу клубийн тӀехь спортан агӀоне таӀаро чолхе до ларвалар приёмаш лелаяр.
• Тохаре техника ца хилар. Атэми вадза я массо а дзюдон секцишкахь Ӏамош яц, я Ӏамайо дан дарже кхаьчна дзюдоисташ, я ката бен ца Ӏамайо.

Ийна латараш

Ирахь а (тати вадза), лаьттахь а (нэ вадза) лата хааран гӀо до дзюдоисташан кхиамца лата ийна латарашехь (Mixed Martial Arts).

• Японин дзюдон чемпион Масахико Кимурас грэпплинг бакъонашца леташ эшавира Бразилин джиу-джитсун векал Элиу Грэйси. Цуьнан кхоьча бразильцех латар, Вальдемар Сантана, цхьаа ца тоьлуш дӀайирзира.
• Российн самбист Фёдор Емельяненко, «ТӀаьххьара император», масийттуза хилира дуьненан чемпион еза категорехь Pride версица. Масала, цо эшира Марк Хант (инг. Mark Hunt) хьалхара раундехь Гяку-Удэ-Гарами приёмца (Кимура я юхабоьрзу куьган шад). Иштта цо эшира хьалхара раундан 2-гӀа минотехь Дзюдзи-Гатамэ приёмца (голан зеразакъ) Хонг Мен Чой (Hong Man Choi).
• Каро Паризян, аьрмлойх ваьлла американ дзюдоист кхиамашца лета UFC бакъонашца.
• Кадзухиро Накамура а, 1992 шарахь Барселонехь хилла Олимпиадан чемпион Хидэхико Ёсида а леташ бара Pride FC версехь хилла йолу яхьаллонашехь.
• 2008 шарахь Пекинехь хилла йолу Олимпиадан чемпион Сатоси Исииc контракт йира Japan’s Fighting & Entertainment Group (FEG) компаница.

Кхетам кхачаме балоран некъ

Дзюдо Ӏаморас гӀо до дешархойн цхьадогӀу син кхиаран. Дзюдос кхиайо низам а, чӀогӀамалла а, гӀиллакх а, кхетаво кхиамашан а, цара тӀекхача оьшуш болу къинхьегаман а йолу уьйра.

Дзигоро Кано аьллера: Суна хета, дзюдо дика хьехархос Ӏамошверг, шен даймохк безаш а хирву, шен даймехкан гӀуллакх дезаш а хирву, къонахчун амал йолуш а хирву, хьуьнаре а хирву.

Дзодо Ӏамошболучарна Канос хьехамаш бина:

• Хьайн таронаш хьайн дуьхьалволчун таронашца юста.
• Инициатива схьаяккха.
• Дика ойла е, хадаме де.
• Маца сацавеза хаа.
• Тоьлча сонта ма вала; аьшча охьа ма таӀа; даимма сема хила; кхераме хьал тӀехӀоттача кхера ма ло.

Дзюдо спортан тайп санна

2007 шарахь Японехь хилла дзюдон чемпионатан финал

Дзигоро Канос юцура дзюдо могашалла чӀагӀъян пайден йолу спорт ю аьлла.

Спортан дзюдо шуьйра яржина дуьненахь. Дзюдон халкъан а, континентан а, дуьненан а чемпионаташ а, кубкаш а («Йоккха гӀем» а, «Дуьненан суперкубок» а, «Европан клубийн кубок» а, кхиераш а) хуьлу. Иштта хуьлуш ю кегирхойн а, ветеранийн а чемпионаташ.

Дзюдо ю олимпиадан а, паралимпиадан а спортан тайпа. Дуьненахь спортан дзюдо кхиош ю Халкъашна юккъера дзюдон федераци (International Judo Federation, IJF).

ХӀора шарахь IJF арахоьцу дерригдуьненан дзюдоистийн рейтинг. Иза лоруш ю дзюдоисташ континентан а, дуьненан а чемпионаташках а, халкъашна юккъера кубкан яхьаллонашкахь а гайтина кхиамашка хьаьжна. Иштта арахоьцуш ю дерригдуьненан суьдхойн рейтинг.

Спортхой континентан а, дуьненан а чемпионаташкахь а, Олимпиадашкахь а дакъа лацар ду цера дуьненан юкъара Халкъашна юккера дзюдон федерацин рейтингехь йолу меттиган хьаьжна (WRL). Рейтинг лору дзюдоисташ «Дуьненан кубкехь» а, «Гран-При» а, «Йоккха Шлема» а, «Мастерс» а турнирашкахь а, континентан а, дуьненан а чемпионаташкахь а, Олимпиадашкахь а даьккхина очкишка хьаьжна. ХӀора толаман шен мах бу. И мах цхьана шарахь лаьтта. Цхьа шо даьлча иза доьулгӀа дакъан лахло, ши шо даьлча — ах хуьлу, кхо шо даьлча 75 % лахло, 4 шо даьлча дӀаболу.

Спортхойн толамийн рейтинган мах лору таблицас ма-гайттара:

Яхьалло	I меттиг	II меттиг	III меттиг
Олимпиадаш	600	360	240
Дуьненан чемпионаташ	500	300	200
«Мастерс»	400	240	160
«Йоккха Шлем»	300	180	120
«Гран-При»	200	120	80
Континентан чемпионат	180	108	72
Дуьненан кубок	100	60	40

Спортан яхьаллонаш

Дзюдоистийн яхьаллонаш хуьлу латаран техникан а (сиай), катан а (яхьллонаш йоду шишша стаг цхьана волуш, катан массо а декъан нийсалла юсту).

Яхьаллонаш екъало кхаа тайпан:

• ша дакъа лоцуш;
• командан;
• шен-командан.

Декъашхой юкъара дӀабаларан тайпане хьаьжна яхьаллонаш дӀайоду:

• олимпийски системица синтеме латарашца;
• олимпийски системица синтеме латараш доцуш;
• гонан системица;
• ийна системица.

Коьрта халкъан а, халкъанаш юкъара а яхьаллонаш йоду олимпийски системица синтеме латарашца. Иштта яхьаллонашехь декъашхой шина тобана боькъа. Оцу тобанаш юкъахь яхьаллонаш дӀайоду олимпийски системица. Яхьаллонан толамхо а, шозлугӀа меттиг яккхинарг а къаставо оцу шина тобана толамхой вовшах латарехь.

Хьалхара ши меттиг йоцуг, оцу кепаца билгалвоккху кхозлугӀа меттиг яккхина ши латархо. Синтеме латараш хуьлу шинна а тобан хьалхара ши меттиг якхинчара эшанарчара декъашхойн юккъехь. Синтеман латаршкахь цхьана тобана толамхо къовса 3-гӀа меттиг ахфиналехь эшийна волу вукха тобанан декъашхоца.

Дзюдоисташ лета татамин тӀехь. Цуьнан барамаш бу 14×14 метр. Латар доьду 8×8 я 10×10 метр квадратан юккъехь. 3 метр я 3 метрал сов шуьра меттиг ю латархойн кхерамзалла хилита. Спортхо татамел аравелча латар сацадо, суьдхос латархой татамин юкъа балабо. Нагахь санна приём яш хенахь цхьа латархо татамел аравеллехь, татамин тӀехь йолина приём бен лоруш яц.

Катан яхьаллонаш

Халкъашна юккъера дзюдон федерацин яхьаллонашкахь дзюдоисташ юху башха бесан дзюдоги — сина а, кӀайн а. Кхиъна спортхойн латаран хан 5 минот ю. Цера цхьатера мах хадор хилахь тоьлларг къаставан 2 минот хан тӀетуху.

Дзюдон яхьаллонаш кхел йо кхаа суьдхос (цхьаъ татамин тӀехь а, шиъ агӀонгара а).

Дзюдон яхьаллонаш хуьлу заьӀапхона юкъахь а (царна юккъехь, бӀаьрса дика доцучарна а). Иштта яхьаллонашкахь бакъонаш хийцина хуьлу латархойн таронашка хьаьжна.

Магийна ю кхоссараш а, сацораш а, лазон а, садукъдан а приёмаш. Лазон а, садукъдан а приёмаш лаьтташ хенахь ян мегиш дац. Иштта а тохараш (атэми) магийтина дац спортан дзюдохь.

Латар долалуш хенахь шиа латархо лаьтташ хила веза. Татамин тӀебоьвлича дзюдоисташ вовшега охьатеӀа. Иштта уьш вовшега а, суьдхогаша а охьатеӀа лата болабале а, летта боьвлича а.

Латархой лата болало суьдхос «хадзимэ» аьлча. Цхьана хенан латар сацабархьам суьдхос «матэ» олу. Латар чекхделча суьхос олу «соро-мадэ».

Латархой леттахь леташ хенахь уьш сацабархьам (масала, уьш татами йистера юккъе бахархьам) «соно-мама» олу (меттах ма довла).

Масала приём кхиамца чекхъяллехь цуьнан мах хадабо. Мах кхаа тайпан бу: «юко» (яп. 有効 ю:ко:, ма-дарра «эвсара») а, «вадза-ари» (яп. 技あり вадза ари, ма-дарра «техникан ах») а, «иппон» (яп. 一本 иппон, ма-дарра «цхьа очко», цӀена толам) а. Лакхара мах — «иппон» бу, цул лахара бу «вадза-ари», кхиъ лахара бу «юко». Хьалха хилла 4-гӀа мах «кока» (яп. 効果 ко:ка, ма-дарра «хилларг») дӀабеккхира 2009 шарахь). «Вадза-ари» лоруш ю массо а «юко» мехах лакхара. Цхьана латархос ши «вадза-ари» мах болу приём йича, суьдхос толам цуьнга дӀало («вадза-ари-авасэтэ-иппон» — «вадза-ари вовшахтоьхна иппон ло»).

Суьдхос куьг хьалаойба иппон мах болу толам билгалбоккхуш

«Иппон» толлам ло лахахь билгалдеккхинарг хилча:

• дзюдоистас чехка а, чӀогӀа а букътӀе (я цуьнан доккха декъатӀе) кхуссу шен дуьхьалаверг;
• дзюдоистас дуьхьалаверг сацаво 25 секундал сов;
• дьухьалволчо шен лазон я садукъдан приём йича «маита» («кара вогӀу со») аьлча я шозза-кхуза куьг я ког тоьхча;
• лазон я садукъан приёмах хилларг суьдхойн гуш делахь (масала, приём йина чун дуьхьалверг кхетам чура ваьлча)

Приёман «вадза-ари» мах хадабо:

• дзюдоистас шен дуьхьалаверг букъан кӀезга декъантӀе кхоьссича, я чӀогӀа ца кхоьссича, я чехка ца кхоьссича (вуьшта аьлча, кхоссаран «иппон» мах хадо оьшу кхаа дакъах ши дакъа хилча);
• дзюдоистас шен дуьхаьлаверг 20 секундал сов, амма 25 секундал къезга сацийча.

Приёман «юко» мах хадабо:

• дзюдоистас шен дуьхьалверг букъан кӀезга декъантӀе меллиша я гӀийла кхоьссича (вуьшта аьлча, кхоссаран «иппон» мах хадо оьшу кхаа декъах цхьа дакъа хилча);
• дзюдоистас шен дуьхаьлаверг 15 секундал сов, амма 20 секундал къезга сацийча.

Яхьаллонан бакъонаш кхочуш ца йича суьдхон спортхойн таӀзар дан йиш ю — «сидо» (яп. 指導 си:до, наказание). ТаӀзар до бакъонашца догӀуш доцу хӀума дича а, парталаллан а, и. к. д. Хьалхара елла «сидо» дӀахьедар лоруш ду. ШозлугӀа «сидо» спортсменан елча, цунна дуьхьалволчуна «юко» ло. 3-гӀа «сидо» спортсменан елча, цунна дуьхьалволчунна «вадза-ари» а ло, хьалха елла «юко» дӀа а йоккху. 4-гӀа бакъонашах ваьлча латар хьем боцуш сацадо, бакъонашах талхийначунна дисквалификаци а йо — «хансоку-макэ» (яп. 反則負け хансоку макэ, ма-дарра «эшавар бакъонаш талхоран бахьнехь»). Цунна дуьхьалволчуна «иппон» ло. Кхераме бакъонаш йохаяр хилча «хансоку-макэ» яла тарло хьалха «сидо» а ца луш.

2010 шаран 1 январь дуьйна яхьаллонан бакъонаш хийцаелира.

Керла бакъонашкахь цхьайолу приёмаш магийтина яц. Масала, магийтина дац хьалхара приём гӀодаюкъал меже схьалацар хилар. Иштта магийтина дац лоха охьатаьӀна латта (таӀазар — сидо). Дисквалификаци йо муьлха а дзюдон са дохоран.

ХӀинца латар хираду шина видеокамерас дӀаяздеш. Латархой очкиш цхьатера хилча тӀетоьхна 2 минотехь хьалхара мах хадор хиллалц табло тӀехь гойтуш хираду латаран 5 минот чекхъялча латархойн хилла очкиш. Нагахь санна цхьаммо а приём ца яхь, тоьлларг суьдхош къаставира ву.

Йозаллин категориш

Хьалха яхьаллонашкахь дзюдоисташ цера йозаллега хьаьжна къаста ца бора. Хьалхара уьш йозаллица къасто болабира 1932 шарахь Лос-Анджелесехь хилла йолу Олимпиадехье.

Хьалхара йозаллин категориш кхоьллира 1948 шарахь Къилбаседера Калифорнин дзюдон комитетан куьйгалхос Генри Стоунс. Юкъаяккхинера 4 йозаллин категори: 130 фунт кхаччалц а, 150 фунт кхаччалц а, 180 фунт кхаччалц а, абсолютни а.

1952 шарахь Парижехь хилла Европан чемпионатехь латархой цер говзаллин хьаьжна бекъарал сов хилира яхьаллонаш 63 кг кхаччалц а, 70 кг кхаччалц а, 80 кг сов а, абсолютни йозаллин категорехь а.

1964 шо кхаччалц дзюдон дуьненан чемпионаташкахь йозаллин категориш яцара. Уьш юкъаяккхира Токиохь Олимпиада хилале. Уьш юкъаяккхаран цхьа бахьан дара Антон Гесинкс Японин дзюдоисташ дукха эшабар.

1964 шарахь божарийн яхьллонашкахь юкъаяккхира 4 йозаллин категори: яйниг а (63 кг кхаччалц), юккъераниг а (80 кг кхаччалц), ахъезаниг а (93 кг кхаччалц), абсолютни а.

1972 шаран Олимпиадехь 6 йозаллин категори йинера: яйниг а (63 кг кхаччалц), ахъюккъераниг а (70 кг кхаччалц), юккъераниг а (80 кг кхаччалц), ахъезаниг а (93 кг кхаччалц), езаниг а (93 кг сов), абсолютни а.

1980 шарахь 8 йозаллин категори йинера: тӀехъяйниг а (60 кг кхаччалц), ахъяйниг а (65 кг кхаччалц), яйниг а (71 кг кхаччалц), ахъюккъераниг а (78 кг кхаччалц), юккъераниг а (86 кг кхаччалц), ахъезаниг а (95 кг кхаччалц), езаниг а (95 кг сов), абсолютни а.

1992 шарахь абсолютни йозаллин категори дӀаяккхинера.

Спортан дзюдохь дзюдоисташ бекъалуш бу 7 йозаллин категорин:

Божарий

60 кг кхачалц

60~66 кг

66~73 кг

73~81 кг

81~90 кг

90~100 кг

100 кг сов

Зударий

48 кг кхачалц

48~52 кг

52~57 кг

57~63 кг

63~70 кг

70~78 кг

78 кг сов

Дзюдо Ӏамаяран кхерамзалла

Талламаш гойту спортан дзюдо Ӏамаяр кегийча нахан кхерамза хилар. Спортан дзюдо Ӏамош болу кхиина спортхойн лазораш алсамо хуьлу хьакавалар доцу спортан тайпанашца юстича, амма цхьатерра ю кхоьчу хьакалушволу спортан тайпанашка хьаьжча.

Дзюдоистийн лазабарех 70 % лазавараш хуьлу яхьаллонашкахь. Лазаваран коьрта бахьанаш ду Ӏамор а, яхьаллонаш а нийса ци хилар а, нийса ца Ӏамавар а, яхьаллонийн бакъонаш талхаяран а, приёмаш нийса ца яр а, нийса ша шен ларвар ца яр.

Ах лазаваран бахьан ду чехка я тӀехь меже саттаяр а, нисъяр а, я хьовзаяр а; 40 % бахаьн до охьакхетар; 10 % ши а бахьан ду.

Самбон а, дзюдон а яхьаллонийн башхаллаш

Самбо ю СССР кхоьллина а, Россиехь а, дуьненахь а яржина. Цуьнан дзюдоца башхонаш ю бедарш а (самбистан бедарш ю куртка а, спортан шорташ а, мачаш а), спортан яхьаллонийн бакъонаш а (самбохь магийтина ду когашна лазош приёмаш яр, садукъдар магийтина дац), самбисташ охьатаьӀна латтар а (дзюдоисташ нийса лаьтта), самбисташ татамин метта куза лелабар а (самбон куза горга а, кӀеда а бу).

Самбо Олимпиадашкахь хуьлуш яц.

Самбон а, дзюдон а яхьаллонийн бакъонашкахь йолу башхалаш

Техника	Спортан дзюдо	Спортан самбо
Когаш лазош приёмаш
Садукъдеш приёмаш
Приём «Канэ Басами» (дзюдо) / «ножницы» (самбо)
Приём «Кавадзу Гакэ» (дзюдо) / «обвив» (самбо)

Дзюдо Олимпиадашкахь

Хьалхара божарашан юкъахь дзюдон олимпийски яхьаллонаш хилира 1964 шарахь Токиохь. Цу хенахь спортхой къуьйсуш яра 4 совгӀатийн комплект. Царех кхоъ японцаш схьаяккхира. Зударийн яхьаллонаш хилира 1992 шарахь Барселонехь хилла йолу Олимпиадехь.

Олимпиадашкахь дзюдон яхьаллонашкахь массарелла дукха совгӀаташ деккхина пачхьалкх ю Япони — японцаш яккхина 1964 шо дуьйна 109 къийссина хилчарех 35 дашо мидал а, 15 датониг а, 15 борзаниг а.

2-гӀа меттахь ю Франци. Цо яккхира 10 дашо медала а, 8 датониг а, 19 борзаниг а. 3-гӀа меттахь ю Къилбаседера Корей — цо яккхира 9 дашониг а, 14 датониг а, 14 борзаниг а мидал.

Олимпиадашкахь баккхи кхиамаш беккхина дзюдоисташ:

• Антон Гесинк — нидерландан дзюдоист, дзюдон 10-гӀа дан (елла IJF). 3-за дуьненан чемпион (1961, 1964, 1965), 20-за сов Европан чемпионатийн совгӀатхо, Олимпиадан чемпион (1964). Дуьненан а, Олимпиадан а яхьаллонашкахь японцаш эшийна хьалхара дзюдоист (абсолютни йозаллин категорехь).
• Рёко Тани — японийн дзюдоистка. Цо яккхина 5 мидал 5 Олимпиадехь тӀекӀел 48 кг кхаччалц йозаллин категорехь (2 дато, 2 дато, 1 борза).
• Тадахиро Номура — цхьаъ бен воцу 3-за Олимпиадан дзюдон чемпион (1996, 2000, 2004). Цуьнан йозалла яра 60 кг кхаччалц.
• Петер Зайсенбахер — Австрин дзюдоист, 2-за Олимпиадан чемпион (1984, 1988).
• Хитоси Сайто — Японин дзюдоист, 2-за Олимпиадан чемпион (1984, 1988). Иза вара лакхара йозаллин категорехь.
• Давид Дуйе — Францин дзюдоист, 2-за Олимпиадан чемпион (1996, 2000), 4-за дуьненан чемпион.

Дзюдо исбаьхьаллехь

Эссенехь (Германи) хилла дуьненан дзюдон чемпионатан лерина арахецна почтан марка, 1987 шо

Дзюдох лаьцна ю Цунэо Томитас язйина роман «Сугата Сансиро». Куросавас 1943 шарахь яккхира иштта цӀе йолу фильм (цуьнан кхи цӀе — «Дзюдон похӀма»). ТӀаьхьа и фильм кхиъ 5-за яккхира (1955, 1965, 1966, 1970, 1971 шерашкахь).

1945 шарахь Куросавас арахийцира фильм «Сугата Сансиро. Часть II» (яп. 續姿三四郎 Zoku Sugata Sanshirō). Цуьнан шозлугӀа цӀе яра «Дзюдон похӀма II».

Цхьа куьг долучера дзюдо Ӏамош вара детектив Сид Холли — масийтта романан турпалхо («Игра без козырей», «Твёрдая рука», «Дорога скорби», «По заказу»). И романаш язйинарг вара ингалсан яздархо Дик Френсис.

1986 шо дуьйна 1993 шо кхаччалц Big Comic Spirits журналехь арахоьцуш яра Наоки Урасавас язйина манга «Yawara!». Иза яра дзюдо Ӏамош йолу Явара Инокума (яп. 猪熊 柔 Inokuma Yawara) цӀе йолу йоӀах лаьцна. 1988 шо дуьйна 1997 шо кхаччалц арахоьцуш яра Кацутоси Каваи язйина «Хьайн доьхка чӀогӀа дехка!» (яп. 帯をギュッとね! Obi o Gyuttone!) цӀе йолу манга.

1969 шарахь 2 апрель дуьйна 24 сентябрь кхаччалц Fuji Television студис гайтира «Дзюдо латар» я «Курэнай Сансиро» (яп. 紅三四郎 Kurenai Sanshiro) Тацуо Ёсидас яккхина анимен 26 сери.

2004 шарахь Гонконгехь яккхира дзюдох лаьцна фильм «Охьакхоссар» (Yau doh lung fu bong).(http://kinoprosport.ru/brosok-vniz-2004/)

Бевзуш болу нохчийн дзюдоисташ

• Вараев, Башир Магомедович
• Шарип Вараев
• Мациев, Ислам Хамзатович
• Хасан Бисултанов (Хусейн Озкан)
• Зелимхан Магомадов (Селим Татароглу)
• Висита Асанов (Бекташ Демирель)
• Давид Маргошвили
• Саламу Межидов

Литература

Оьрсийн маттахь

• Кано Дзигоро. Общие сведения о дзюдо и его ценности в деле воспитания (ru) // Хидэн. Боевые искусства и рукопашный бой : Научно-методический сборник под редакцией Горбылёва А. М.. — М.: ФГУП Издательство «Известия» УД П РФ, 2008. — Вып. 1. — С. 118-173.

• Горбылёв А. М. Очерк истории дзюдо. Начало пути (ru) // Додзё. Воинские искусства Японии : Научно-популярный методический сборник. — М.: ООО «Будо-спорт», 2001. — Вып. 6. — С. 7-15.
• Горбылёв А. М. Очерк истории дзюдо. «Смертельная битва» с дзю-дзюцу (ru) // Додзё. Воинские искусства Японии : Научно-популярный методический сборник. — М.: ООО «Будо-спорт», 2001. — Вып. 7. — С. 5-14.

• Горбылёв А.М. Очерк истории дзюдо. От национального признания к олимпийскому виду спорта (ru) // Додзё. Воинские искусства Японии : Научно-популярный методический сборник. — М.: ООО «Будо-спорт», 2001. — Вып. 8. — С. 5-13.

• Г. Пархомович. Основы классического дзюдо. — «Урал-Пресс», 1993. — 302 с. — ISBN 5-86610-037-1

• С. А. Косоротов, А. Д. Арабаджиев. Каноны дзюдо. — М.: Издательский дом «Будо-Спорт», 2007. — 128 с. — ISBN 5-901826-12-4

Кхоьчу меттанашкахь

• Jigoro Kano. Kodokan Judo: The Essential Guide to Judo. — Kodansha International, 1994. — 264 с. — ISBN 4770017995

• Kyuzo Mifune. The Canon of Judo: Classic Teachings on Principles and Techniques. — 2nd edition. — Kodansha International, 2004. — 224 с. — ISBN 4770029799

Хьажоргаш

• Чеченские дзюдоисты на Олимпийских Играх
• Официальный сайт Кодокан дзюдо (яп.). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2009 шеран 14 ноябрехь.(ингалс.)
• Российское дзюдо (оьр.). Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2009 шеран 14 ноябрехь.(ингалс.)
• International Judo Federation (ингалс.). — Международная федерация дзюдо. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2009 шеран 14 ноябрехь.
• European Judo Union (ингалс.). — Сайт Европейского союза дзюдо. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2009 шеран 17 ноябрехь.
• The Original Judo Information Site (ингалс.). — Информация о дзюдо на английском языке на сайте Judoinfo.com. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2009 шеран 17 ноябрехь.
• Judoschool Jan Snijders (ингалс.). — Информация о дзюдо на английском и голландском языках; видео бросков и ката. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2009 шеран 17 ноябрехь.
• Judo Information System (ингалс.). — Информационная мультиязычная система о событиях в мире дзюдо. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2010 шеран 7 июлехь.
• Ejudo.info (яп.). — История дзюдо. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2009 шеран 17 ноябрехь.
• Kyuzo Mifune Demonstrating Judo (ингалс.). YouTube. — Кюдзо Мифунэ (10-й дан Кодокан дзюдо) демонстрирует приёмы дзюдо. Теллина 2009 шеран 18 ноябрехь.
• «Мир дзюдо» (оьр.). — Российский спортивный журнал о дзюдо. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2010 шеран 16 апрелехь.
• Учебные видеофильмы по дзюдо (оьр.). — Обучающие программы по дзюдо для тренеров и спортсменов. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2011 шеран 23 августехь. Теллина 2011 шеран 4 апрелехь.

• Дзюдо для всех (оьр.). — Видео техники дзюдо. Архив йина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 2 февралехь.