Sovietia
| Sovietia | ||
| Союз Советских Социалистических Республик Soyuz Soveckih Socialistisheskih Respublik | ||
| 1922 til 1991 | ||
|
| |
.svg)
| ||
Urbi
| ||
| Chefurbo: | Moskva | |
Lingui
| ||
| Oficala lingui: | Rusa, ed altri | |
| Tipi: | Socialista republiko | |
| · Chefo: | Vladimir Lenin (1922 til 1924) Mihail Gorbachov (1985 til 1991) | |
| · Entote: | 22 402 200 km² (1991) | |
Habitanti
| ||
| · Entote: | 293 047 571 (1991) | |
| Valuto: | Sovietiana rublo | |
| Religii: | la stato esis oficale ateisto | |
| Kauzo di la fino: | krulo di Sovietia (1990-1991) | |
Sovietia, anke Sovietuniono, Uniono di Socialista Sovietiana Republiki (Soyuz Soveckih Socialistisheskih Respublik, SSSR) esis lando quo existis de 1922 til 1991. Olu esis l'unesma komunista stato, en qua nur la komunista partiso esis posibla.
Sovietia havis teritorii en Europa ed en Azia. Lua chef-urbo esis Moskva. Dum lua existo lua areo kreskis, ma omnatempe olu esis la maxim granda stato en la mondo. Quar statala formacuri fondis Sovietia, ma, dum la fino di lua existo, Sovietia konsistis ek 15 Sovietiana republiki. Ante krulir, la lando havis 22,4 milioni km² e lua habitantaro esis plu kam 300 milioni.
Sovietia ed anke Ukraina e Bielorusia esis membro dil Unionita Nacioni. Pluse Sovietia esis permananta membro dil Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni. Nuna federativa republiko di Rusia esas epigono di Sovietia.
Ante Sovietia[redaktar | redaktar fonto]
En Rusia cari administris lando despotale. Dum la regno di Nikolai la 2ma la habitantaro ofte revoltis demandante plusa demokratio e libereso, quankam la caro ne voluntis realigar chanji en la socio. En 1906 la habitantaro revoltis ed igis caro fondar senato, dumo, ma gradope la dumo perdis sua povo retroe a la caro. Sociala ne-egaleso efektigis, ke extremista-sinistra idei ganis vasta suporto che proletario.
En 1914 komencis l'unesma mondomilito, en qua Rusia anke partoprenis. La populo fatigeskis pro la milito ed esis nekontenta a la caro. Revolucionala idei ardoris che soldati ed agrokultivisti. En 1917 en februaro la revoluciono explozis e la caro decidis renuncar. La Duma (parlamento) e provizora rejimo da Alexandr Kerenski kaptis povo, ma olu prolongis la milito. La stando en la lando duris tensa ed dum oktobro (segun anciena kalendario, nun novembro) mikra grupi di komunisti kaptis povo. Pose l'evento nomesis Granda Oktobral Revoluciono.
Revolucionero Vladimir Lenin e bolsheviki (komunisti) komencis administrar ma li afrontis vasta rezisto. En Rusia komencis sangoza interna milito inter le Reda (socialisti) e le Blanka (caristi). Parti ek anciena imperio di Rusia (Polonia, Finlando, Estonia, Latvia, Lituania ed Ukraina) vizis nedependesko. La populi di naskinta stati partoprenis en la milito per multa manieri: samatempe li militis pro sua propra nedependesko e ordinare kontre lua sinistranti. En Rusia bolsheviki, note Lev Trocki, fondis Red-Armeo qua pos nemulta yari, en 1922, vinkis la Blanki e koalisinta povi. Boris Pasternak prizentas lo en Mediko Zivago.
Unesma yari di Sovietia[redaktar | redaktar fonto]
La konstituco di Sovietia esis aprobata da la Omna-unionala Centrala Exekuto-Komitato ye la 6ma di julio 1923. La procedo komencis en 30ma di decembro 1922, kande l'unesma Kongreso di Sovieti aprobis Deklaro di Uniono e Kontrato di Uniono. La fondinta landi esis Rusia, Ukraina, Bielorusia e soviet-republiki di Transkaukazia. Justifikante, la Deklaro mencionis la ne-suficanteso di la izolita esforci di singla Republiki vers ekonomiala rikonstrukto, e la komuna lukto kontre kapitalista encirkligo. Komisitaro esis nominata por produktar skisuro di konstituco. Rezolvesis ke nacionala reprezentado facesus per du-chambra Centrala Exekutiva-Komitato: konsilistaro di la Uniono, e konsilistaro di Nacionesi. Exterlandala aferi, exterlandala komercado e statala sekureso esus exkluziva domeno di centrala autoritati. Formala konfirmo di la nova konstituco sequis en la duesma Kongreso di Sovieti ye la 13ma di januaro 1924.
Tale, Sovietia divenis l'unesma komunista stato en mondo. En 1925 unionis su anke Turkmenistan ed Uzbekistan e en 1929, Tajikistan.
Lenin mortis en 1924, ed onu komencis administrar la stato kolegiale, malgre ke fakte Lev Trocki e Yosif Stalin disputis la povo. Trocki deziris expandar la revoluciono a tota mondo, kontre ke Stalin pensis krear socialismo en unika stato. Stalin vinkis la disputo por la povo e fine Trocki exilesis. Ganinte povo, Stalin komencis administrar despotale.
Stalin modernigis l'agrala stato. Onu socialigis l'agrokultivo kreante sovhozi (di stato) e kolhozi (kolektivala). Ca ago efektigis famino en la lando, e nulu savas, quanta homi mortis pro hungro. Giganta centri industriala fondesis e la lando urbizis. Stalin kreis totalitara stato kun sekreta servo (NKVD, GPU, pose KGB). En Sovietia omni suspektis ke altru realigis anti-Sovietian agado. En paranoyal atmosfero homi arestesis e sendesis a koncentreyi o simple mortigesis. En la libro "GULAG-Arkipelago" skribita da Alexandr Soljenicyn, multa homi mizeris dum multa yari.
Sovietia dum duesma mondomilito[redaktar | redaktar fonto]
Ante mondomilito Sovietia demandis arei de landi havanta limiti kun su en la westajo, nome: (Finlando, Estonia, Latvia, Lituania) por protektar su kontre nacionalsocialista Germania. Mikra Baltika stati esis forcita donar bazi e portui a Sovietia, ma Finlando ne voluntis donar sua sulo a nepropra armeo. En autuno 1939, la 30ma di novembro, Sovietia atakis Finlando e Vintro-milito komencis. Pro l'atako Sovietia exkomunikesis de Ligo di la nacioni. La milito duris til 13ma di marto 1940 ma Sovietia ne sucesis konquestar Finlando qua perdis c. 10 % ek sua sulo.
Quankam Sovietia e Germania subskribis pakto pri ne-atako, Germania atakis Sovietia ye la 22ma di junio 1941. Finlando partoprenis en la milito kontre Sovietia por retroprenar la perdita sulo. Komence Sovietia retretis, ma Stalin sucesis kolektar suficanta forco por represar l'invado e dum la yaro 1943 la fortuno translacis su a la Sovietiana latero. Sovietia tre mizeris dum duesma mondomilito perdinte milioni de homi. La vinko en milito igis Sovietia mondala super-povo.
Sovietia pos la duesma mondomilito[redaktar | redaktar fonto]
Pos la mondomilito Sovietia expansis sua influo en estal Europa. Estonia, Latvia, Lituania e Moldova esis konektita a Sovietia kom Sovietiana republiki, e Polonia, Chekoslovakia, Hungaria, Rumania, Bulgaria e la estala parto di Germania divenis gradope socialista stati sub Sovietiala komando. La skismo inter Ocidento ed Oriento profundeskis e kolda milito inter idei komencis.
En 1953 Yosif Stalin mortis. Komence la troiko (trio) Hrushchev-Malenkov-Molotov administris la stato, ma en 1958 Nikita Hrushchev elektesis chefo di la komunista partiso, e talamaniere, di la stato. Ja en 1956 Hrushchev revelabis la obskura e kruela latero di Stalinismo. La atmosfero en lando divenis plu libera. Tekniko progresis en la lando: Sovietia konstruktis sua atomala e hidrogenala bombi, e sendis l'unesma artificala satelito aden kosmo en 1957, l'unesma homo en 1961. Sovietia provokabis Usa en kontesto, e semblis ke Sovietia esos vinkanto.
Tamen regresiva povi en lando esis nekontenta kun Hrushchev. Li pensis, ke la desstalinigo da Hrushchev mustas finar, e nova chefo, Leonid Brejnev elektesis. Dum la regno di Brejnev la vivo en Sovietia esis sekura ma pasableta (ecepte cirko) mem en komuna chambraro ed omna libera pensi konsideresis anti-Sovietiana.
En la mondo, Sovietia ganis sempre plusa autoritato e hegemonio vinkante en sua latero multa nova stati en Afrika ed Azia, nome India. Dum la yari 1970ma Sovietia atingis en armala kontesto la nivelo di Usa, tamem la malado ekonomiala gravigis.
La lasta yari di Sovietia[redaktar | redaktar fonto]
La yari 1980ma esis la finala fazo di Sovietia. Leonid Brejnev mortis en 1982, e pos ilu esis chefo di stato kurte Yuri Andropov e Konstantin Chernenko. En 1985 yuna Mihail Gorbachov esis elektita. Ilu komprenis, ke homi bezonas libereso, ed ilu deziris altrigar - inter limiti di la socialismo - la lando per nova politiko. En 1986 eventis la katastrofo di Chernobyl. Per perestroiko (nova konstrukto) e glasnosto (klareso, transparenteso) ilu duktis la stato a nova voyo. La rezultajo di la nova politiko ne esis ta quan Gorbachov expektis, pro ke sovieta homi e nacioni prenis la povo en sua propra manui. En 1987 Boris Yelcin parolis en la Central Komitato di Partiso tre kurajoze kontre partisala elito e korupteso di la lando ganante suporto di populo ed auritato che homi. De la 24ma di decembro 1979 til 1989 Afganistan okupesis da Sovietiana trupi.
En 1989 senatani, insistanta novigi, vinkis l'elekto. Exkavisti strikis e l'ekonomiko falis en krizo. Omnaloke en Sovietia diversa nacioni komencis persekutar l'una l'altra. Hegemonio en Est-Europa ja esabis perdita, e la murego di Berlin apertesis ye la 9ma di novembro.
En 1990 en Moskva 200 000 homi demandis altrigi e novigi en la lando. Estonia, Latvia e Lituania votis por lua nedependesko. Ye la 19ma di agosto 1991 regresiva grupo kaptis la povo, ma la stato-stroko ne sucesis. Boris Yelcin kurajoze agis kontre povo-kaptanti samatempe kam Gorbachov protektesis en sua domo en Krimea. Pose Boris Yelcin elektesis prezidanto di Rusia. Ye la 26ma di decembro 1991 la chefi di Rusia, Bielorusia ed Ukraina rezolvis cesigar Sovietia e kreis Komuneso di Nedependanta Stati formacita per ex-Sovietiana stati.
| Precipua artiklo: Listo di chefi di Sovietia |
