Hungaria

Republika e Hungarisë
Magyar Köztársaság
Flamuri	Stema
	Himni kombëtar: Himnusz Isten áldd meg a magyart
Kryeqyteti	Budapesti;
Qyteti më i madh	Budapesti
Gjuha zyrtare	Hungarishtja
Forma e qeverisë	Republikë
President	Kryetari ;
Kryeministër	Kryeministri
Sipërfaqja	Vëndi i 108-të; 93,030 km²
ZEE	km²
Popullsia; • totale; • dendësia	Vëndi i 78-të; 10 045 400; 108 banorë/km²
Monedha	Forint(HUF)
Zona kohore; • në verë	UTC+1; UTC+2
Kodi i internetit	.hu
Prefiksi telefonik	+36

Koordinatat: 47°V 20°L / 47°V 20°L / 47; 20

Republika e Hungarisë (Hungarisht: Magyar Köztársaság, Toka e Maxharrëve), shkurt Hungaria (Magyarország), është një vend kontinental që ndodhet në pjesën qendrore të Evropës dhe kufizohet nga Austria, Sllovakia, Ukraina, Rumania, Serbia, Kroacia dhe Sllovenia.

Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Árpád

Artikulli kryesor: Historia e Hungarisë.

Rreth 896-ës në këtë pjesë hynë hunët (magjarët) të ardhur nga jugu i Uralit. Ardhja e tyre u bë nën udhëheqjen e Prijësit të Madh të tyre të quajtur Arpad. Sulmet shkatërruese të tyre në vendet fqinje në perëndim morën fund në vitin 955 pas fitores së Otos së Madh (Otto der Gosse, prirës i popujve gjerman) në një vend të quajtur fusha Leh (Lechfeld). Pas kësaj kohe që nga 975-ta ndër hunët fillon të depërtojë krishterimi i cili përmbyllë misionin e vetë me ardhjen e Stefanit të shenjtë që më 1001 mori titullin "apostol" i Mbretërit.

Në shekullin e XII në këtë pjesë fillon vendosja e gjermanëve (Siebenbeurger dhe Zips Sachsen). Gjatë vitit 1241 në pjesët e Hungarisë së sodit marshojnë mongolët. Pas shuarjes së familjes së Arpadit (Hause der Arpaden) më 1301 fronin mbretërorë e marrin familje nga shtëpi të ndryshme nga të cilët më i suksesëshmi ishte Matiasi i I-rë Korvinusi (Mathias I. Corvinus) që sundoi brenda viteve 1458-1490. Tjetri, i quajtur Jagilon Ludvig i II-ti (Jagiellon Ludwig II.), ra në betejë kundër osmanëve në Moaks (Mohács) më 1526. Me ramjen e tij, bie edhe pjesa më e madhe e Hungarisë së bashku me Budapestin nën zgjedhjen Osmane. Pjesa tjetër e mbetur e Hungarisë, pjesa perëndimore e Habsburgëve (Habsburger) bie dhe së bashku me Shtatëkështjellarën (Siebenbürgen) formonin një njësi të pa varur hungareze të llojit të principatës (Fürststenturm). Sundimi osmanë në Hungari edhe për kundër përpjekjeve qëndroi deri në luftën e fillua më 1683, luftë e cila me suksese të vogla ja arrin që më 1699 të dëbojë tërësisht osmanët nga Hungaria. Kjo periudhë ka hyrë në historinë e Hungarisë si lufta turke. Pas dëbimit të plotë, i tërë vendi bashkohet me tokat tjera të Austrisë së Habsburgëve, mirëpo në këtë bashkësi ishte faktorë edhe paria hungareze e cila mori vendin e vjetër dhe të drejtat e veçanta.

Gjatë shekullit XVIII në Banat vendosen shvabët (fis gjermanë) e Danubit. Po në këtë kohë fillon Lëvizja e fortë liberale dhe nacionale që e udhëhoqi L. Kosut (L. Kossuth) e cila u shtypë në Revolucionin e viteve 1848/49. Pas këtij revolucioni më 1867, ndërmerren disa reforma të veçanta kushtetuese, të cilat e ri-kthejnë ekzistencën e Hungarisë dhe i siguronin parisë hungareze sundimin në gjysmë pjesën lindore të mbretërisë Austrohungareze. Nga ky vit Hungaria fillon të ekzistojë si vend në një lloj bashkësie, bashkësi të cilën e udhëhiqte mbreti.

Pas luftës së I-rë botërore, komunistët nën udhëheqjen e Bela Kunit (Béla Kun, lindur 1886-1939) më 1919 formojnë përkohësisht një republikë (Ráterepublik). Në marrëveshjen e vitit 1920 të Trianonit, Hungarisë i shkëputen dy të tretat (2/3) e territorit dhe më shumë se gjysma e popullsisë që jetonte në ato pjesë. Më 1920 N. Horthy zgjidhet në postin më të lartë (Reichsverweiser), dhe mbretëria në thelb mbetej edhe më tej.

Për shkak të gjykimit të vërejtjeve mbi pretendimet (të mbajtura në Vjenë) të vitit 1938 dhe 1940, Hungarisë i kthehen territoret e shkëputura më 1920. Ndërsa më 1940, Hungaria i bashkëngjitet paktit trepalësh dhe më 1941 hyri në luftën II-të botërore në anën e gjermanëve. Më 1946 gjitha territoret që kishte ri-marrë Hungaria, i duhej t´i lëshonte.

Proklamimi i republikës Hungareze u bë më 1946 dhe pastaj më 1949 Hungaria paraqitet si demokraci popullore e afërt me BRSS-në. Një kryengritje e shpërthyer në Budapest dhe vende tjera të Hungarisë më 23 tetor 1956 që kishte për cakë liri më të madhe në brendi dhe jashtë vendit, u shtypë nga forcat e armatosura të BRSS-së.

Nga 1987-ta fillojnë proceset e reformimit politik të udhëhequra nga Reformistët komunistë, proces i cili kishte për qëllim krijimin rendi të ri demokratik perëndimorë në Hungari. Baza e këtyre proceseve zgjati deri më 1989/90, nga maji i 1989 tërheqja e sistemit pengues në kufirin me Austrinë, hapja e kufirit për ikje të qytetarëve të Gjermanisë Demokratike në verën e vitit 1989, hyrja në Këshillin Evropian më 1990 si dhe hyrja në programin e NATO-së, Partneriteti për Paqe, më 1994. Më shpalljen e kandidaturës për hyrje në Bashkësinë Evropiane më 1998, sinjalizon hyrjen në NATO e cila edhe bëhet më 1999.

Nga 1990-2000 president i Hungarisë ishte Á. Góncz dhe kryeministër V. Orbán. (nga 1998).

Politika[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Sistemi shtetror në Hungari.

Kushtetuta ekziston që nga vitit 1949 dhe (më 1989 e rishikuar në thelb) parasheh që Hungaria të jetë një republikë parlamentare në krye të së cilës vendoset presidenti i zgjedhur nga parlamenti (Kuvendi Kombëtarë). Qeverisjen e shtetit e bënë ministri përgjegjës i zgjedhur nga parlamenti.

Njësitë administrative[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Hungarisë.

Hungaria ka një sistem administrativ të përbërë nga 19 njësi administrative mirëpo me integrimin e saj në Bashkimin Evropian, Hungaria ja ka përshtatur edhe strukturën administrative dhe tani ajo ka 7 regjione evropiane. Këtyre ju shtohet edhe një, ai i kryeqytetit Budapest. Kështu që tani (2006) janë krijuar 23 të ashtuquajturat vende urbane (org. megyei jogú város).

Njësitë administrative në Hungari

Njësia ad.	Qendra	sip. (km²)	ban. (ban.)	den. (ban./km²)	Kodi tel.
Bács-Kiskun megye	Kecskemét	8 445	541 584	64	119
Baranya megye	Pécs	4 430	402 260	91	301
Békés megye	Békéscsaba	5 631	392 845	70	75
Borsod-Abaúj-Zemplén megye	Miskolc	7 247	739 143	102	355
Csongrád megye	Szeged	4 263	425 785	100	60
Fejér megye	Székesfehérvár	4 359	428 579	98	108
Győr-Moson-Sopron megye	Győr	4 208	440 138	105	182
Hajdú-Bihar megye	Debrecen	6 211	550 265	89	82
Heves megye	Eger	3 637	323 769	89	119
Jász-Nagykun-Szolnok megye	Szolnok	5 582	413 174	74	75
Komárom-Esztergom megye	Tatabánya	2 265	315 886	139	76
Nógrád megye	Salgótarján	2 546	218 218	86	129
Pest megye	(Budapest)	6 393	1 124 395	176	186
Somogy megye	Kaposvár	6 036	334 065	55	244
Szabolcs-Szatmár-Bereg megye	Nyíregyháza	5 936	583 564	98	228
Tolna megye	Szekszárd	3 703	247 287	67	108
Vas megye	Szombathely	3 336	266 342	80	216
Veszprém megye	Veszprém	4 493	368 519	82	217
Zala megye	Zalaegerszeg	3 784	269 705	78	257

Gjeografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kékes, 1014 m

Artikulli kryesor: Gjeografia e Hungarisë.

Sipërfaqja e përgjithshme e Hungarisë është 93,030 km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 47 00 V, 20 00 L dhe 33,883 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 59,147 km² ujë.

Hungaria është një vend kontinental dhe ka një vijë kufitare 2,171 km të gjatë.

Klima e Hungarisë është klimë kontinentale me dimër të ftohtë dhe verë me mot të ngrohtë deri të nxehtë.

Pjesa më e madhe e relievit është terren i rrafshët dhe përgjatë kufirit me Sllovakinë janë disa bjeshkë dhe male të ulëta. Pika më e ultë e relievit gjendet përgjatë bregut të lumit Tisa (ang.: Tisza) (78m) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 1,014 metrave në vendin e quajtur Kékes rreth 50 km në veriperëndim të Budapestit.

Përpos Danubit, lumë i madh është edhe Tisa që ka rrjedhje paralele me Danubin si dhe Drava. Liqeni më i njohur është liqeni i Ballatonit.

Ekonomia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Ekonomia e Hungarisë.

Që nga viti 1990 u bë gradualisht privatizimi i sektorit shtetëror të ekonomisë, i cili morri zhvillim më të vrullshëm menjëherë pas luftës së dytë botërore. Kjo u arrit me kolektivizimin e gati tërë pronësisë private, duke e kthyer atë në pasuri shtetërore. Sektori i bujqësisë në Hungari ka një përhapje të gjerë. Kudo në vend gjenden toka të punuara e fusha të begata me shumëllojshmëri dhe prodhimtari të lartë. Gjithashtu dallohet veçanërisht dhe sektori i blegtorisë. Nxjerrja e qymyrit të gurit, koksit, boksitit si dhe e naftës dhe gazit natyror janë faktorë të rëndësishëm të ekonomisë hungareze. Industria, zhvillimi i të cilës ka filluar që nga viti 1945 është zgjeruar shumë, ku mbi të gjitha prioritet të veçantë kanë marrë industria e maqinerive, ajo e metaleve si dhe ajo kimike.

Eksporti i Hungarisë dallohet për eksportin e makinave, lëndës së parë, produkteve ushqimore tek partnerët kryesorë si Gjermania, Austria, Rusia, Republika Çeke, ajo Sllovake si dhe Polonia e Italia. Në kryeqytetin e vendit në Budapest gjendet porti lumor dhe aeroporti ndërkombëtar Ferihegy. Hungaria është e njohur për prodhimin e makinave bujqësore dhe transportuese. Komunikacioni automobilistik, hekurudhor dhe ai lumor kanë një zhvillim të gjerë. Pavarsisht prodhimit vendas, Hungaria importon sasira të konsiderueshme të naftës, gazit natyror, qymyrgurit dhe xehrorëve të hekurit, kurse eksoporton maqineri bujqësore, automobilë, lokomotiva e vagonë, prodhime të industrisë ushqimore etj.

Demografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Demografia e Hungarisë.

Popullsia e Hungarisë numëron rreth 10,09 milion banorë. Nga kjo popullsi shumicën dërmuese e përbëjnë vendasit hungarezë, si dhe pakica kombëtare të popujve rumunë, sllovakë e gjermanë.