IAEA
La Internaciona Atomala Energio-Agenterio (IAEA) esas internaciona organizuro qua vizas avancigar la pacoza uzo di nukleala energio, ed inhibar olua uzo por irga militala skopo, inkluzante nukleala armi.
La IAEA establisesis kom autonoma organizuro ye 29ma julio 1957. Quankam establisita nedepende del Unionita Nacioni per internaciona pakto, la IAEA-Statuto, la IAEA responsas a la General Asemblo e Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni.
La chefkontoro dil IAEA esas en Wien. Ol havas du "Regional Safeguards Offices" qui situesas en Toronto, Kanada, ed en Tokyo, Japonia. La IAEA anke havas du relato-kontori qui situesas en New York-urbo, Usa, ed en Geneve, Suisia. Pluse, la IAEA havas tri laboratorii en Wien e Seibersdorf, Austria, ed en Monako.
La IAEA servas kom interguverneria forumo por ciencal e teknikal koopero en pacoza uzo di nukleala teknologio e nukleala povo mondvaste. La programi dil IAEA kurajigas developo di pacoza apliki di nukleala teknologio, provizas internaciona salvogardi kontre misuzo di nukleala teknologio e materio, ed avancigas nukleala sekureso (inkluzanta radiaco-protekto) e nukleala sekureso-normi.
La IAEA ed olua olima Direktisto-Generala, Mohamed ElBaradei, kunganis la Nobel-Paco-Premio ye 7ma oktobro 2005. La nuna Direktisto-Generala dil IAEA esas Yukiya Amano.
Historio[redaktar | redaktar fonto]
En 1953, la prezidanto di Usa, Dwight D. Eisenhower, propozis la kreo di internaciona organizuro por regular ed avancigar pacoza uzo di atomala povo, en sua diskurso "Atoms for Peace" koram la General Asemblo dil UN. En septembro 1954, Usa propozis a la General Asemblo la kreo di internaciona agenterio por kontrolar fisila materio, uzebla por nukleala povo o por nukleala armi. Ica agenterio establisus sorto di "nukleala banko."
Usa anke demandis internaciona ciencala konfero pri omna pacoza lateri di nukleala povo. En novembro 1954, klareskis ke la Soviet-Uniono refuzus internaciona gardo di fisila materio, se Usa ne prekonsentus ye senarmigo, ma ke clearinghouse por nukleala transakti esus forsan posibla. De 8ma til 20ma agosto 1955, che la Unionita Nacioni eventis la Internaciona Konfero pri Pacoza Uzi di Atomala Energio en Geneve, Suisia. En oktobro 1956, Konfero pri la Statuto di IAEA eventis che la chefkontoro dil Unionita Nacioni por aprobar la fondala dokumento dil IAEA, qua negociesis en 1955-1956 da grupo de dekedu landi. La Statuto dil IAEA aprobesis ye 23ma oktobro 1956 e valideskis ye 29ma julio 1957.
Olima usana kongresano W. Sterling Cole servis kom la unesma Direktisto-Generala dil IAEA de 1957 til 1961. Cole servis nur un periodo, pos qua la IAEA duktesis da du suedi dum preske quar yardeki: la ciencisto Sigvard Eklund servis de 1961 til 1981, pose sueda exministro Hans Blix, qua servis de 1981 til 1997. Blix sucedesis kom Direktisto-Generala da Mohamed ElBaradei di Egiptia, qua servis til novembro 2009.
De 1986, responde la nukleala reaktor-explozo e dizastro en Chernobyl, Ukraina, la IAEA augmentis sua esforci en la feldo di nukleala sekureso. Lo sama eventis pos la Fukushima-dizastro di 2011 en Fukushima, Japonia.
La IAEA ed ElBaradei kunganis la Nobel-Paco-Premio en 2005. En sua acepto-diskurso en Oslo, ElBaradei asertis ke nur un procento del pekunio spensata por developar nova armi suficus por nutrar la tota mondo, e ke, se ni esperas evitor su-destrukto, nukleala armi devas havar nula loko en nia koncienco, e nula rolo en nia sekureso.
Ye 2ma july 2009, Yukiya Amano di Japonia elektesis kom Direktisto-Generala dil IAEA, vinkinte Abdul Samad Minty di Sud-Afrika e Luis E. Echávarri di Hispania. Il serveskis ye 1ma decembro 2009.