Kikôngo

Kituba
Ndambu	Afelika ya Kati
Ndinga ya leta	Kongo-Braza, Kongo-Kinsasa
Batubi	12 000 000
Bisono	{{{bisono}}}
Kode ya ISO 639-3	(kituba) mkw (munukutuba) ktu (kituba) mkw (munukutuba)

Kikôngo to Kituba Kôngo to Munukutuba kele ndînga mosi ya yinsi na Repubilika ya Kongo ya Dimokalasi ná Repubilika ya Kongo. Bawu ke bingila yawu Kituba to Munukutuba na Kôngo-Baraza, Kikôngo ya leta, Kikôngo to Kileta na Kôngo-Kinsasa. Bandînga yayi kele ndînga mosi!

Bawu lenda bingila Kisikongo mpe Kikongo, kasi Kisikongo kele ndînga mosi ve. Yawu kele nkumbu ya kimvuka ya bandînga ya Besi Kongo.

Kituba Kôngo kele ndînga ya kibantu ya nene.

Yinsi

Yinsi ya kituba Kôngo

Kituba Kôngo kele ndînga ya yinsi na Kôngo-Baraza, kuna bawu ke bokila yawu Kituba to Munukutuba. Yawu kele ndînga ya yinsi mpe na Kôngo-Kinsasa, kuna bawu ke bingila yawu Kikôngo ya leta. Bakongo ya Ngola ke zaba Kituba, samu bawu ke sangana na bakôngo ya nkaka.

Bambânza ya Kituba Kôngo yina kele na bantu ya kuluta 100 000:

1. Braza: 1 000 000
2. Ndindi: 750 000
3. Kikwit: 294 000
4. Matadi: 245 000
5. Mboma: 198 000
6. Bandundu: 117 000
7. Uige: ~100 000
8. Ilebo: ~100 000
9. Kabinda: ~100 000
10. Mbanza-Kongo: ~100 000
11. Mbanza-Ngungu: ~100 000

Bandînga ya ndâmbu

Kituba Kôngo kele na mitîndu tatu ya kutuba.

1. Bantu ya bânda ya nzâdi Kôngo ke tubaka kituba ya sude (Mboma ná Matadi).
2. Bantu ya Kongo-Baraza ke tubaka kituba ya node (Ndindi, Dolizi ná Barazavili).
3. Bantu na yinsi na kati-kati ya nzadi Kwango mpe nzadi Kasayi ke tubaka kituba ya esete.
4. Kituba Kôngo kele mutîndu ya kusangisa ya kutuba.

Kituba Kôngo	Kituba ya node	Kituba ya sude	Kituba ya esete
muntu	múúntù	mùntù	mùntù
yinti	yíntì	yíntì	ńtì
maza	mázà	mázà	másà
mfulu	mfúlù	mfúlù	mbétò
munu	múnù	múnù	mónò, múnù
ya munu	yà múnù	yà múnù	nà mónò
kilôngo, nkisi	bìlóóngò, nkísì	kìlóóngò	nkísì

Bisono pe minoko

Kituba	a	b	d	e	f	g	h	i	k	l	m	n	ng'	ny	o	p	r	s	t	u	v	w	y	z
API	[a]	[b]	[d]	[e]	[f]	[g]	[h]	[i]	[k]	[l]	[m]	[n]	[ŋ]	[ɲ]	[o]	[p]	[r]	[s]	[t]	[u]	[v]	[w]	[j]	[z]

Munoko ya mbômbo na ntwala ya minoko ya kikangu mpe kipakulu:

kituba	nd	nt	ns	nz	mb	mp	mv	mf	ng	nk
API	[nd]	[nt]	[ns]	[nz]	[mb]	[mp]	[mv]	[mf]	[ŋg]	[ŋk]

Vokali

Kituba Kôngo kele na bavokali 5.

	ntwala	nima
fyoti	i	u
kati-kati	e	o
nene	a

Bavokali ya nkufi mpe yinda

Bavokali ya nkufi	Bavokali ya yinda
kusikisa [kùsìkísà] (faire tarir)	kusîkisa [kùsììkísà] (vanter)
kusala [kùsálà] (travailler)	kusâla [kùsáálà] (mépriser)
kuteka [kùtéká] (vendre)	kutêka [kùtéékà] (apparaître)
kusola [kùsóla] (défricher)	kusôla [kùsóólà] (choisir)
kukula [kùkúlà] (grandir)	kukûla [kùkúúlà] (déliver)

Ton

Kikôngo kele na ba-ton zôle: ton ya yinsi mpe ton ya zulu.

1. [kùzólà] = kuzola; [yíngò] = yingo
2. [ndèkè] = ndèke; [kùpòlà] = kupòla
3. [yàngó] = yangó; [kìbèndé] = kibendé
4. [múngàngà] = múnganga; [bíbìlà] = bíbila

Konsone

	bikoba	mêno na kikoba	ludimi na nima ya mêno	mukongo ya ludimi	laka
ya kukanga	p b		t d		k g
ya mbômbo	m		n	ny	ng
ya kupakula		f v	s z		(h)
ya kusyelumuka	w		l (r)	y

Kituba ya Kôngo ya Kati kele na konsone [h]: "dihêmbo" (digêmbo)

Konsone [r] kele na mâmbu ya nzênza: Kristo, vwatire.

Malongi ya ndînga

Mitîndu ya kisongi-dyambu

Ntangu	Ntangu na kifwalanse	Mpila ya yinda	Mpila ya nkufi	Mbandu
bubu	présent actuel progressif	(1) kena ku-, (2) (i)kele ku-	(2) ke	Yandi kena kusala. Yandi kele kusala. Yandi ke sala.
bubu ya kikadilu	présent habituel	(1) kena ku-aka, (2) (i)kele ku-aka	ke -aka	Yandi ke salaka.
mantwala ya pene-pene	futur proche	kele ku-	ke	Yandi ke sala.
mantwala ya ntama	futur éloigné	(2) àtà ku-	(2) ta	Yandi ata kusala. Yandi ta sala.
mantwala ya kikadilu	futur habituel	(2) ata ku-aka	(2) ta -aka	Yandi ta salaka.
maluta ya pene-pene	passé proche	(i)mene ku-	me	Yandi mene kusala. Yandi me sala.
maluta ya ntama	passé éloigné
Yandi salaka.
	passé reculé	(i)mene -aka	me -aka	Yandi me salaka.
maluta ya kikadilu	passé habituel	vwandaka ku-, vandaka ku-	(3) va	Yandi vwandaka kusala.

(1) Mpila ya kutuba na Kôngo-Baraza (2) Mpila ya kutuba na ndâmbu ya Kwango-Kwilu (3) Mpila ya kutuba na Bandundu

Mâmbu

Bisina ya mâmbu (to bampova) ya Kituba Kôngo kele kisikongo, dingala, kiyaka, kiyansi, kiswahili, kifwalansa ná kimputulukesi.

Mâmbu ya kisikongo

Mâmbu mîngi kwizaka na kisikôngo (kintandu mpe bankaka).

Mâmbu ya dingala

• munoko (monɔkɔ = yinwa)
• mutîndu (motindo = mpila)
• nini (nini = yinki)
• wapi (wapi = yinki sika)

Mâmbu ya kifwalansa

• falangi (franc)
• kamyo (camion)
• kaye (cahier)
• leta (l'état)
• sose (sauce)
• tono (tonneau)
• watu (ouate)

Mâmbu ya kimputulukesi

• ntînta (tinta)
• kilapi (lápis)
• misa (missa)
• Mputu (Portugal)
• sikoti (chicotte)
• wanzio (anjo)
• wôlo (arroz)

Mâmbu ya kiswahili

• langi (rangi)
• madidi (baridi)
• sanduku (sanduku)
• kîti (kiti)
• simba (simba = nkosi)

Mâmbu ya kingelezi

• boyi (boy)
• dibuku (book = nkânda)
• katekisimu (chatechism)
• mapi (map)

Bisina ya mabuku

• Dictionnaire Kituba (Munukutuba) - Français. Brazzaville, SIL-Congo, 2007.
• Cobe, Francisco Narciso: Novo dicionário português-kikongo. Luanda, Mayamba, 2010.
• Hochegger, Hermann: Grammaire du kikongo ya leta. Bandundu, CEEBA, 1981.
• Mfoutou, Jean-Alexis: Grammaire et lexique munukutuba. Paris, L'Harmattan, 2009.
• Mufwene, Salikoko: Kitúba na Thomason, Sarah: Contact Languages, a wider perspective. Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins Publishing Company, 1997.
• Swartenbroeckx, Pierre: Dictionnaire kikongo et kituba - français. Bandundu, CEEBA, 1973.
• Tekilazaya-Kiwolu, Abelbert: Cours de kikongo ya leta. CEEBA, 1997.