Kanada
| Kanada | ||
| Canada | ||
|
| |
| Standardo di Kanada | Blazono di Kanada | |
| Nacionala himno: | ||
| O Canada | ||
.svg)
| ||
| Chefurbo: | Ottawa | |
| · Habitanti: | 812 129[1] (2006) | |
| Precipua urbo: | Toronto | |
| Oficala lingui: | Angla e Franca | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejino: | Elizabeth la 2ma | |
| · Chefministro: | Justin Trudeau | |
| · Totala: | 9 984 670 km² | |
| · Aquo: | 8,92 % | |
| · Totala: | 34 310 600[2] (2010) | |
| · Denseso di habitantaro: | 3,41 hab./km² | |
| Valuto: | Dolaro di Kanada | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | CA
| |
CAN
| ||
124
| ||
| Reto-domeno: | .ca* | |
| Precipua religio: | kristanismo, 79,5% | |
Kanada esas lando jacanta en Nord-Amerika e konsistanta ek 10 provinci e 3 teritorii. Ol havas kom vicini Usa sude, Alaska (Usana stato) weste, Grenlando e Santa Pierre e Mikelon este. Norde jacas l'Arktika oceano. En 2018 la lando havis cirkume 37 milioni habitanti.
Kanada esas la duesma maxim vasta lando de la mondo, e lua komuna frontiero kun Usa esas la maxim longa terala frontiero de la mondo.
Bazala fakti pri Kanada.
Historio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Kanada |
Arkeologiala e genetikala studii indikas ke homi ja habitis en Yukon cirkume 26 500 yari ante nun, e sude de Ontario cirkume 9 500 yari ante nun[3]. On kalkulas ke existis 200 mil til 2 milioni indijeni en Kanada dum la 15ma yarcento. L'unesma Europani qui arivis en la nuna Kanada esis vikingi. Li establisis su en la regiono Newfoundland dum la yari 1000ma[4] e, pos ke lia koloniigo faliis, li ne pluse probesis koloniigar la regiono. Nur en 1497 l'Italian explorero Giovanni Caboto exploris la litoro por Anglia.
Jacques Cartier exploris l'Atlantika litoro di Kanada en 1534. Samuel de Champlain arivis en 1603 e fondis Quebec en 1608. En 1610 Britaniani fondis lua unesma kolonii en la regiono, en Cupids e Ferryland[5]. La Dek e tri kolonii fondesis poka yari pose. Nova-Skotia divenis Britaniana teritorio en 1713 per la kontrato di Utrecht.
En 1759 Britaniani vinkis Franci en la batalio di Abraham-planaji. Pos la Sep-yara milito Francia cedis granda parto di Kanada ad Unionita Rejio. Rejala proklamo en 1763 kreis la provinco Quebec, ed unionis l'insulo di Cape Breton a Nova-Skotia. Por preventar konflikti en Quebec, Britania aprobis l'Akto pri Quebec en 1774, qua expansis la teritorio di la provinco a la Granda Lagi e la valo dil fluvio Ohio. Franca linguo riestablisesis ibe. Ta agado iracigis la kolonigiisti di la Dek e tri kolonii ed stimulis anti-Britaniana sentimenti poka yari ante l'Usana revoluciono.
Per la kontrato di Paris signatita en 1783 la nedependo di la dek e tri kolonii agnoskesis, e teritorii sude de la Granda Lagi cedesis ad Usa. Dum la Milito di 1812 Usa atakis Kanada, ma pos du yari patis.
Pos diversa konferi, konstitucala akto en 1867 kreis Kanadana Kunfederuro nedependanta del Unionita Rejio ye la 1ma di julio 1867. Komence esis quar provinci: Ontario, Quebec, Nova-Skotia e New Brunswick. Pose Kanada asumis kontrolo di la Tero di Rupert e di la Nord-Westala Teritorio. Britaniana Kolumbia e Vancouver Insulo unionis kun la kunfederuro en 1871 dum ke l'insulo Prince Edward unionesis en 1873. Por stimular l'expanso adweste, Kanadana guvernerio stimulis la konstrukturo di la ferovoyo North Canadian Pacific, qua kompleteskis en 1915 e ligis Quebec a Britaniana Kolumbia.
Unionita Rejio duris prenar kontrolo di Kanadan exeteral aferi. Konseque, kande Unesma mondomilito komencis, Kanada eniris la milito. Volontarii sendesis al westala fronto. De cirkume 625 000 soldati sendita, cirkume 60.000 perisis e 173.000 vundesis. En 1939 sub la guvernerio dil chefministro William Lyon Mackenzie King Kanada deklaris milito kontre Germania tri dii pos l'Unionita Rejio. Kanadana trupi esis multe importanta dum l'inkurso di Dieppe en 1942, dum la batalio di Normandia en 1944, ed anke protektis la rejulo di Nederlando dum Germana okupeso en ta lando.
En 1949 Newfoundland (nune Newfoundland e Labrador) unionesis a Kanada. En 1982 la parlamento di Kanada aprobis Canada Act, qua kompleteskis la nedependo di Kanada del Unionita Rejio. En 1999 kreesis la teritorio di Nunavut, la triesma teritorio di la lando.
| Precipua artiklo: Militala historio di Kanada |
Politiko[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Guvernisto di Kanada |
Kanada esas konstitucala monarkio. La rejino Elizabeth la 2ma di Unionita Rejio esas la chefo di stato, reprezentata dal generala-guberniestro - nune David Lloyd Johnston. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nune Justin Trudeau.
La Parlamento havas 2 chambri: chambro di deputati (Angla House of Commons; Franca Chambre des communes) kun 308 membri elektita da populo por maxima periodo di 5 yari. Singla deputato reprezentas un distrikto. La Senato (Senate of Canada/Le Sénat du Canada) havas 105 membri ed esas indikita da generala-guberniestro. Senatani povas servar til evar 75 yari.
Kanadana konstituco (Constitutional Act) definesis en 1982. Ol kontenas la Constitutional Act de 1867 ed subsequanta enmendi. La Statuto di Westminster de 1931 donis kompleta autonomio a lando. Simila ad Unionita Rejio, kelka ne-skribita konvencioni anke konsideresas parto di Kanadana konstituco, exemple l'existo di la chefministro.
Quankam anke eventis konflikti, de 1871 til 1921 Kanadana guvernerio signatis 11 pakti qui grantis yuri por indijeni, exemple sanesoflegoprovizerio e la dispenso di taxado.
Geografio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Geografio di Kanada |
Kanada okupas 41% di Nord-Amerika. Ol esas la duesma maxim vasta lando e havas la maxim granda litoro dil mondo, kun 243 082 km.
Norde, la klimato esas Polala e subpolala. Sude esas oceanala en Vancouver che la litoro, e kontinentala centre de la lando. En Montréal la mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 22,3°C, ed en januaro (vintro) esas -8,9°C.
La peizaji di Kanada varias de boreala foresti sude til tundro e glacieri an la nordo. Weste existas l'alta monti di la Rokoza montaro. Sud-weste, plana tereni (Kanadana plano) permisas kultivi. La regiono proxim la Granda Lagi koncentras granda parto di la habitantaro.
Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Kanada |
Usa esas la maxim importanta ekonomiala partenero di Kanada.
Demografio[redaktar | redaktar fonto]
Kanada havis plua kam 34 milioni habitanti en 2010[2], ma granda parto di lua habitantaro vivas apud la frontiero kun USA. La lando recevis granda quanto di enmigranti, precipue de Europana landi (cirkume 23%), Chinia (3,5%) ed altri.
La maxim granda urbo esas Toronto, kun plu kam 5 milioni habitanti. Altra importanta urbi esas Montreal (plu kam 1,6 milion habitanti en 2006), Calgary (plu kam 900 mil habitanti) Ottawa (plu kam 800 mil habitanti), Edmonton (plu kam 700 mil habitanti), Vancouver (plu kam 570 mil habitanti) e Quebec-urbo (plu kam 400 mil habitanti).
Religio[redaktar | redaktar fonto]
Kanadani adheras a granda diverseso di religii. Segun la maxim recenta kontado, 77,1% di Kanadani identeskas kam kristana: inter lu, Katoliki esas la maxim granda grupo kun 43,6% di Kanadani. Eklezio protestanta la maxim importanta esas eklezio unionata di Kanada, proxim 17% dicas havar nula adhero religioza, kande la populo cetero (6,3%) adheras a religii altra ke kristanismo.
Kulturo[redaktar | redaktar fonto]
Kanada havas du oficala lingui: Angla e Franca. Lua kulturo recevis Angla, Franca ed aborijena influi. La maxim famoza Kanadana piktisto esas Tom Thomson.
Pri literaturo en l'Angla, importanta nomi esas Robertson Davies, Michael Ondaatje, Stephen Leacock, Carol Shields, Alistair MacLeod e Margaret Atwood. En Franca linguo esas Philippe-Ignace-Francois Aubert de Gaspé, Louis-Honoré Fréchette, Gabrielle Roy, Anne Hébert, Antonine Maillet, Nicole Brossard e Roch Carrier.
Pos la 17ma yarcento Kanada developis bona muzikala substrukturo, kun konservatorii, akademii, radio-stacioni, edc. Kompozisto Joseph Quesnel skribis unesma Kanadan opero en fino di la 18ma yarcento. Alexander Muir kompozis The Maple Leaf Forever en 1867 por celebrar Kanadana kunfederuro. Pri jazo, importanta nomi esis Oscar Peterson, Guy Lombardo, e l'unesma Kanadana rock-idolo, Paul Anka. Inter l'artisti de la yari 1960ma, kantisto e kompozisto Neil Young eniris Rock And Roll Hall of Fame du foyi.
En pop-kulturo, kelka notora nomi esas Céline Dion, Nelly Furtado, Avril Lavigne ed Alanis Morissette.
Frankofonio[redaktar | redaktar fonto]
Kanada esas membro dil organizuro internaciona pri Frankofonio e dil asemblajo parlamentala di la Frankofonio. Pluse, dil organizuro di municipi Franca-parolanta di New-Brunswick, di la federuro di municipi Kebekiana, dil uniono di municipi di Kebekia, di la federuro Kanadana pri municipi quale Levis, Quebec, Sherbrooke, Gatineau, Montréal, Saguenay e Trois-Rivières esas membri di asociuro di Franca-parolanta urbestri.
Videz anke[redaktar | redaktar fonto]
Referi[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ Population and dwelling counts, for census metropolitan areas and census agglomerations, 2006 and 2001 censuses - 100% data notepad
- ↑ 2,0 2,1 http://www.statcan.gc.ca/pub/82-003-x/pop/pop-h-clock-eng.htm
- ↑ http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf
- ↑ Pálsson, Hermann (1965) (Digitized online by Google books). The Vinland sagas: the Norse discovery of America. Penguin Classics. p. 28. ISBN 0-14-044154-9
- ↑ Phillip Alfred Buckner; John G. Reid (1994). The Atlantic region to Confederation: a History. University of Toronto Press. pp. 55-56.
