Arto

.

Arto
Iraute egoera
Arrisku txikia (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Poales
Familia	Poaceae
Generoa	Zea
Espeziea	Zea mays L.
Datu orokorrak
Iturria	maize

Zea mays "fraise"

Zea mays "Oaxacan Green"

Zea mays 'Ottofile giallo Tortonese'

Artoa (Zea mays) urteroko gramineoen familiako landare belarkara da, bai gizakiek bai animaliek jateko landatzen dena. Munduko zerealik landatuena da, garia eta arroza gaindituz. Erdialdeko Ameriketan landatu zen lehen aldiz. Europara 1492an iritsi zen.

Historia

Matsuokak eta beste batzuek 2002an egindako ikerketaren arabera, artoaren etxekotzea behin gertatu zen, Mexikoko hegoaldean duela 9.000 urte, eta gaur arte ailegatu diren artoen artetik, motarik zaharrenak Mexikoko goialdekoak direla. Handik, artoa Ameriketan barna zabaldu zen bi bideri jarraituz. Horrek bat egiten du erregistro arkeologikoetan oinarritutako ereduarekin, non iradokitzen baita askotariko artoak zeudela goialdeetan behealdeetan barreiatu baino lehen.

Olmekek eta maiek klase askoko artoak hazten zituzten. K.a. 2500 inguruan, laborea hasi zen zabaltzen Ameriketan barna. Europarrak Ameriketara joan ondoren, XV. mendearen bukaeran eta XVI.aren hasieran, esploratzaileek eta merkatariek Europara eraman zuten artoa. Handik munduko gainerako tokietara zabaldu zen, oso egokia baita klima desberdinetan hazteko. Azukre asko duten barietateak (arto gozoa) gizakien kontsumorako erabiltzen dira, eta beste barietate batzuk, berriz, animalien bazkarako, olioa egiteko, hartzitu eta destilatzeko bourbon whiskey gisako edarietan, besteak beste.

Laborantza

Bere haziarengatik landatzen da. Ereintza (ereite) aldia apirila eta maiatza bitartean da. Soroan zehar lerro zuzenak egiten dira eta lerroan zehar gune batzuetan, haziak botatzen dira, hazi batetik bestera 1 mmko luzera utziz; gune batean 2-3 hazi inguru bota. Ondoren, ernetzen hasten direnean, bakandu, hau da, komeni ez direnak aitzurrarekin kentzen dira.

Abuztu-iraila ingururako helduta daude jada eta orduan artaburuak kendu eta etxeko teilatupean jarri zintzilikatuta lehor dadin. Artaburua garanduta gorde nahi bada, martxoko ilbeheran garandu, horrela tximeletarik eta sitsik ez ateratzea lortuko baita.

Ekoizpena

Artoaren ekoizle handienak 2013an
Herrialdea	Ekoizpena (tonatan)
AEB	353,699,441
Txina	217,730,000
Brasil	80,516,571
Argentina	32,119,211
Ukraina	30,949,550
India	23,290,000
Mexiko	22,663,953
Indonesia	18,511,853
Frantzia	15,053,100
Hego Afrika	12,365,000
Mundu osoa	1,016,431,783

Erabilera

Erabilpen desberdinak ditu: animalien (oiloen, behien…) kontsumorako, indaba landareak eusteko eta laban lehortutakoan irina egiteko.

Kanpo estekak

• Arto ekologikoari buruzko erreportajea Argia astekarian
• Arto ekologikoari buruzko bideoa Argian

• Datuak: Q11575
• Multimedia: Zea mays
• Espezieak: Zea mays