Përkufizimi i Software-it të Lirë

Keni një pyetje rreth licencimesh software-i të lirë që nuk ka përgjigje këtu? Shihni burime të tjera tonat mbi licencime dhe, në qoftë e nevojshme, lidhuni me FSF Compliance Lab te licensing@fsf.org.

“Software i lirë” do të thotë software që respekton lirinë e përdoruesve dhe bashkësinë. Afërsisht, do të thotë se përdoruesit gëzojnë lirinë ta xhirojnë, kopjojnë, shpërndajnë, studiojnë, ndryshojnë dhe përmirësojnë software-in. Kështu që, “software-i i lirë” është punë lirie, jo çmimi. Që të kuptoni konceptin, duhet ta mendoni “i lirë” si tek “fjala e lirë”, jo si te “birra falas”. Ndonjëherë e quajmë “libre software”, duke huazuar fjalën frënge os spanjolle përr “i lirë” si te liria, për të treguar se nuk nënkuptojmë se është falas.

Ne i mbrojmë këto liri sepse i meriton çdokush. Me këto liri, përdoruesit (individualisht dhe kolektivisht) e kontrollojnë programin dhe ato që ky bën për ta. Kur përdoruesit nuk e kontrollojnë programin, e quajmë program “jo të lirë” ose “pronësor”. Programi jo i lirë e ka vetë kontrollin mbi përdoruesit, dhe programuesit kontrollojnë programin; kjo e bën programin instrument pushteti të padrejtë mbi tjetrin.

Katër liritë thelbësore

Një program është software i lirë nëse përdoruesit e programit gëzojnë mbi të katër liritë thelbësore: [1]

• Liria për ta xhiruar programin si të doni, për çfarëdo qëllimi (liria 0).
• Lirinë për të studiuar se si funksionon programi, dhe për ta ndryshuar, që kështu të punojë si doni ju (liria 1). Hyrja në kodin burim është parakusht për këtë.
• Lirinë për të rishpërndarë kopje, që kështu të mund t’i vini në ndihmë të tjerëve (liria 2).
• Liria për t’u shpërndarë të tjerëve kopje të versioneve tuaja të modifikuara (liria 3). Duke bërë kështu, mund t’i jepni bashkësisë një shans të përfitojë nga ndryshimet tuaja. Hyrja në kodin burim është parakusht për këtë.

Një program është software i lirë nëse u jep përdoruesve në mënyrë të mjaftueshme krejt këto liri. Përndryshe është jo i lirë. Teksa mund të dallojmë skema të ndryshme shpërndarjeje jo të lirë lidhur me sa thellë s’janë të lira, i konsiderojmë të tëra njësoj joetike.

Në çfarëdo skenari të dhënë, këto liri duhet të zbatohen mbi çfarëdo kodi që kemi në plan të përdorim, ose bëjmë të tjerët të përdorin. Për shembull, le të marrim një program A i cili nis automatikisht një program B që të bëjë disa gjëra. Nëse kemi në plan ta shpërndajmë A-në siç është, kjo nënkupton që përdoruesve do t’u duhet B-ja, kështu që na duhet të gjykojmë nëse që të dy, A-ja dhe B-ja janë të lirë. Por nëse kemi në plan ta ndryshojmë A-në që të mos e përdorë B-në, vetëm A-ja na duhet i lirë; mund ta shpërfillim B-në.

“Software i lirë” nuk do të thotë “jokomercial”. Një program i lirë duhet të jetë e mundur të përdoret për qëllime komerciale, për zhvillim komercial të tij, dhe shpërndarje komerciale. Zhvillimi komercial i software-it të lirë s’është më gjë e pazakontë; software i tillë i lirë komercial është shumë i rëndësishëm. Mund të keni paguar para për të patur kopje të software-it të lirë, ose mund t’i keni marrë kopjet falas. Por pavarësisht se si i siguruat kopjet tuaja, gëzoni përherë lirinë për ta kopjuar dhe ndryshuar software-in, madje edhe për të shitur kopje të tij.

Një program i lirë duhet të ofrojë katër liritë për cilindo përdorues që merr një kopje të software-it, duke pranuar se përdoruesi deri në atë pikë është në pajtim me kushtet e licencës së lirë që mbulon software-in. Vendosja e disa lirive nën kufizim për disa përdorues, ose kërkesa që përdoruesit të paguajnë, në para ose të ngjashme, për t’i ushtruar ato, është thuajse njësoj me mosakordimin e lirive në fjalë, dhe duke e bërë kështu programin jo të lirë.

Qartësim i vijës në disa pika

Në pjesën e mbetur të këtij artikulli shpjegojmë më saktësisht se deri ku lypset të shtrihen liritë e ndryshme, lidhur me probleme të ndryshme, që një program të jetë i lirë.

Lirinë për ta xhiruar programin si të doni

Liria për të xhiruar programin nënkupton lirinë për çfarëdo lloj personi apo organizmi ta përdorë në çfarëdo sistemi kompjuteri, për çfarëdo pune apo qëllimi në përgjithësi, pa iu dashur të komunikojë për këtë me zhvilluesin apo çfarëdo njësie tjetër të veçantë. Në këtë liri, ajo që ka vlerë është qëllimi i përdoruesit, jo ai i zhvilluesit; ju si përdorues jeni të lirë ta xhironi programin për qëllimet tuaja, dhe nëse ia shpërndani dikujt tjetër, ai është mandej i lirë ta përdorë për qëllimet e tija, por ju s’keni ndonjë tagër të impononi qëllimet tuaja mbi të.

Liria për ta xhiruar programin si të doni, do të thotë që s’është e ndaluar, as mund t’ju ndalë kush të bëni kështu. S’ka të bëjë fare me funksionet që ka programi, nëse është apo jo teknikisht i aftë të funksionojë në çfarëdo mjedisi të dhënë, apo nëse është apo jo i dobishëm për atë që doni të bëni.

Për shembull, nëse kodi hedh tej arbitrarisht disa input-e të kuptimtë—ose madje dështon, sido qoftë—kjo mund ta bëjë programin më pak të dobishëm, ndoshta madje tërësisht të pavlerë, por nuk u mohon përdoruesve lirinë ta xhirojnë programin, ndaj nuk bie ndesh me lirinë 0. Nëse programi është i lirë, përdoruesit mund ta përballojnë humbjen e dobishmërisë, ngaqë liritë 1 dhe 3 u lejojnë përdoruesve dhe bashkësive të krijojnë dhe shpërndajnë versione të ndryshuara pa kod arbitrar ndotës.

Lirinë për të studiuar kodin burim dhe për të bërë ndryshime

Që liritë 1 dhe 3 (liria për të bërë ndryshime dhe liria për të botuar versionet e ndryshuara) të kenë kuptim, duhet të keni hyrje te kodi burim i programit. Ndaj, hyrja në kodin burim është kusht i domosdoshëm për software-in e lirë. “Kodi burim” i errësuar s’është kod burim i njëmendtë dhe nuk vlen si kod burim.

Liria 1 përfshin lirinë për ta përdorur versionin tuaj të ndryshuar në vend të origjinalit. Nëse programi shpërndahet si pjesë e një produkti të konceptuar të xhirojë versione të modifikuar të dikujt tjetër, por nuk pranon të xhirojë tuajt — praktikë e njohur si “tivoizim” ose “kyçje”, ose (sipas terminologjisë së mbrapshtë të praktikuesve të saj) si “nisje e sigurt” — liria 1 bëhet një pretendim i zbrazët, në vend se një realitet praktik. Këta dyorë s’janë software i lirë, edhe pse kodi burim prej nga u përpiluan është i lirë.

Një rrugë e rëndësishme për të ndryshuar një program është ajo përmes përzierjes së tij në nënrutina dhe module të passhëm lirisht. Nëse licenca e programit thotë se nuk mund ta përzieni në një modul ekzistues të licencuar në mënyrë të përshtatshme — për shembull, nëse lyp domosdo që të jeni i zoti i të drejtave të kopjimit të çdo kodi që shtoni — atëherë licenca është shumë kufizuese për t’u cilësuar si e lirë.

Nëse një ndryshim përbën apo jo një përmirësim, është diçka subjektive. Nëse e drejta juaj për të ndryshuar programin kufizohet, në thelb, me ndryshime që përmirësime i konsideron dikush tjetër, ai program s’është i lirë.

Lirinë për ta rishpërndarë, nëse doni: kushte të domosdoshme

Liria për të shpërndarë (liria 2 dhe 3) nënkupton që jeni të lirë të rishpërndani kopje, me ose pa modifikime, falas ose duke zbatuar një çmim për shpërndarjen, ndaj kujtdo, kudo. Të jesh i lirë për të bërë këto do të thotë (mes të tjerash) që nuk ju duhet të kërkoni apo paguani ndonjë leje për të bërë ashtu.

Duhet gjithashtu të gëzoni lirinë për të bërë modifikime dhe përdorur ato privatisht në punën apo zbavitjen tuaj, pa u dashur as të përmendni diku që ato ekzistojnë. Nëse i bëni publike ndryshimet tuaja, s’duhet t’ju duhet të njoftoni dikë veçanërisht, apo në çfarëdo mënyre të veçantë.

Liria 3 përshkruan lirinë për të hedhur në qarkullim si software të lirë versionet tuaj të modifikuar. Një licencë e lirë mundet të lejojë gjithashtu rrugë të tjera të hedhjes së tyre në qarkullim; me fjalë të tjera, s’ka pse të jetë medoemos licencë copyleft¹. Por, një licencë që kërkon që versionet e modifikuar të jenë jo të lirë , nuk cilësohet licencë e lirë.

Liria për të rishpërndarë kopje duhet të përfshijë formatet dyore apo të ekzekutueshme të programit, si dhe kodin burim, për të dy llojet e versioneve, të modifikuara ose jo. (Shpërndarja e programeve në formë të xhirueshme është e domosdoshme për sisteme operativë të lirë të instalueshëm lehtësisht.) Nëse s’ka rrugë për të prodhuar një formë dyore ose të ekzekutueshme për një program të dhënë (ngaqë disa gjuhë nuk e mbulojnë këtë veçori), s’ka gjë, por duhet të gëzoni lirinë për rishpërndarje formash të tilla, nëse gjeni ose zhvilloni një rrugë për t’i krijuar ato.

Copyleft-i

Disa lloje rregullash mbi mënyrën e shpërndarjes së software-it të lirë janë të pranueshme, kur nuk përplasen me liritë qendrore. Për shembull, copyleft (e thënë shumë thjesht) është rregulli sipas të cilit, kur rishpërndani programin, s’mund të shtoni kufizime për t’u mohuar të tjerëve liritë qendrore. Ky rregull nuk ka përplasje me liritë qendrore; në fakt i mbron ato.

Në projektin GNU, copyleft-in e përdorim për të mbrojtur ligjërisht katër liritë për këdo. Besojmë se ka arsye të rëndësishme pse është më mirë të përdoret copyleft-i. Megjithatë, software i lirë jo nën copyleft është gjithashtu etik. Për një përshkrim rreth se si lidhen me njëri-tjetrin “software-i i lirë” “software nën copyleft” dhe të tjera kategori software-i, shihni Kategori Software-i të Lirë.

Rregulla mbi paketimin dhe hollësi shpërndarjeje

Rregullat se si të paketohet një version i modifikuar janë të pranueshme, nëse nuk e kufizojnë në thelb lirinë tuaj për të hedhur në qarkullim versione të modifikuara, ose lirinë tuaj për të bërë dhe përdorur privatisht versione të modifikuar. Ndaj, është e pranueshme që licenca të kërkojë të ndryshoni emrin e versionit të modifikuar, të hiqni një logo, ose t’i identifikoni ndryshimet si tuajat. Për sa kohë që këto domosdoshmëri s’janë edhe aq të rënda, sa t’ju pengojnë efektivisht të hidhni në qarkullim ndryshimet tuaja, ato janë të pranueshme; jeni duke bërë tashmë ndryshime në program, ndaj s’do ta keni problem të bëni edhe ca të tjera.

Rregullat sipas të cilave “nëse e bëni versionin tuaj të passhëm në këtë mënyrë, duhet ta bëni të passhëm edhe në atë mënyrën tjetër” mund të jenë të pranueshme, me të njëjtat kushte. Shembull i një rregulli të tillë të pranueshëm është ai që thotë se nëse keni shpërndarë një version të modifikuar dhe zhvilluesi i mëparshëm kërkon një kopje të tij, duhet t’i dërgoni një të tillë. (Kini parasysh që një rregull i tillë ju lë ende mundësinë e zgjedhjes mbi pyetjen ta shpërndani apo jo versionin tuaj.) Janë të pranueshme edhe rregullat që kërkojnë hedhjen në qarkullim për përdoruesit të kodit burim për versione që i kaloni në përdorim publik.

Një çështje e veçantë shfaqet kur një licencë lyp ndryshimin e emrit me të cilin një program përdoret brenda programesh të tjerë. Kjo efektivisht ju pengon hedhjen në qarkullim të versionit tuaj të ndryshuar, që kështu ai të mund të zëvendësojë origjinalin, kur përdoret nga këta programe të tjerë. Kjo lloj domosdoshmërie është e pranueshme vetëm nëse ka ndonjë mundësi të përshtatshme aliasing² që ju lejon të caktoni emrin origjinal të programit si një alias për versionin e modifikuar.

Rregulla eksporti

Ka raste kur rregulloret e kontrollit të eksporteve dhe sanksionet tregtare qeveritare mund ta ngushtojnë lirinë tuaj për shpërndarje ndërkombëtare kopjesh programesh. Zhvilluesit e software-it nuk kanë fuqi të eliminojnë apo anashkalojnë këto kufizime, por ajo që mund dhe duhet të bëjnë është të mos pranojnë imponimin e tyre si kushte për përdorimin e programit. Në këtë mënyrë, kufizimet nuk do të kenë ndikim mbi veprimtaritë dhe njerëzit jashtë juridiksionit të atyre qeverive. Kështu që, licencat e software-it të lirë nuk duhet të kërkojnë bindje ndaj çfarëdo rregulloresh jotriviale eksporti, si kusht për ushtrimin e cilësdo prej lirive thelbësore.

Thjesht përmendja e ekzistencës së rregullave të eksportit, pa i bërë ato një kusht te vetë licenca, është e pranueshme, sa kohë që nuk kufizohen përdoruesit. Nëse një rregullore eksportesh është praktikisht triviale për software-in e lirë, atëherë bërja e saj e domosdoshme si kusht s’është problem; por është problem potencial, ngaqë një ndryshim i mëvonshëm në ligjin e eksportit mund ta bëjë domosdoshmërinë jotriviale, duke e bërë kështu jo të lirë software-in.

Konsiderata ligjore

Që këto liri të jenë të njëmendta, ato duhet të jenë përhershme dhe të pashfuqizueshme, sa kohë që s’bëni gjë të keqe; nëse zhvilluesi i software-it ka fuqinë ta shfuqizojë licencën, ose të shtojë në kushtet e saj kufizime pas dasme, pa bërë ju diçka që t’i japë shkak, software-i është jo i lirë.

Një licencë e lirë nuk duhet të kërkojë pajtueshmëri me licencën e një programi jo të lirë. Ndaj, për shembull, nëse një licencë kërkon që të pajtoheni me licencat e “krejt programeve që përdorni”, në rastin e një përdoruesi që xhiron programe jo të lira do të kërkonte pajtueshmëri me liccencat e këtyre programeve jo të lira;kjo e bën licencën jo të lirë.

Është e pranueshme për një licencë të lirë të specifikojë se cili ligj i juridiksionit e prek, ose se ku duhen trajtuar mosmarrëveshjet, ose që të dyja.

Licenca me bazë kontrata

Shumica e licencave të software-it të lirë bazohen në të drejta të kopjimit (copyright), dhe ekzistojnë kufizime mbi se ç’lloj domosdoshmërisë mund të bëhen të detyrueshme përmes të drejtave të kopjimit. Nëse një licencë e bazuar në të drejta kopjimi e respekton lirinë në mënyrat e përshkruara më sipër, ka shumë pak mundësi të ketë ndonjë lloj problemi tjetër që nuk e kemi marrë parasysh tashmë (kjo ndodh, me raste). Por, disa licenca software-i të lirë bazohen në kontrata, dhe kontratat mund të imponojnë një gamë shumë më të gjerë kufizimesh të mundshme. Kjo do të thotë se ka mjaft mënyra të mundshme që një licencë e tillë të jetë kufizuese dhe jo e lirë sa për të mos u pranuar më.

S’mund të radhitim dot gjithë mënyrat se si mund të ndodhë kjo. Nëse një licencë me bazë kontrata e kufizon përdoruesin në një mënyrë jo të zakonshme sipas të cilës licencat e bazuara në të drejta kopjimi nuk munden, dhe e cila s’është përmendur këtu si e ligjshme, do të na duhet të mendohemi për të, dhe gjasat janë që do të dalim me përfundimin se është jo e lirë.

Përdorni fjalët e duhura kur flisni mbi software-in e lirë

Kur flitet rreth software-it të lirë, është mirë të shmangen terma të tillë si “dhënë falas” ose “falas”, ngaqë këto terma nënkuptojnë se punë këtu është te çmimi, jo te liria. Disa terma të rëndomtë, të tillë si “pirateri” trupëzojnë opinione që shpresojmë se nuk do t’i bëni tuajt. Për një diskutim të këtyre termave, shihni Fjalë Që Duhen Shmangur (ose Përdorur me Kujdes) Ngaqë Janë Me Spec ose Ngatërruese. Kemi gjithashtu edhe një listë përkthimesh të përshtatshme të “free software” në gjuhë të ndryshme.

Si i interpretojmë këto kritere

Së fundi, vini re që kritere si ato të pohuara në këtë përkufizim të software-it të lirë kërkojnë përsiatje të kujdesshme për interpretimin e tyre. Për të vendosur nëse licenca e një software-i të caktuar kualifikohet si licencë software-i të lirë, e gjykojmë duke u bazuar në këto kritere për të përcaktuar nëse pajtohet me frymën e tyre, si dhe për fjalët e sakta. Nëse një licencë përfshin kufizime të papranueshme, e hedhim poshtë, edhe pse nuk e patëm parashikuar problemin te këto kritere. Ndonjëherë ndonjë domosdoshmëri licence nxjerr një çështje që kërkon mendim të thelluar, përfshi diskutime me një jurist, përpara se të mund të vendosim nëse domosdoshmëria është e pranueshme. Kur mbërrijmë në një përfundim rreth një problemi të ri, shpesh i përditësojmë këto kushte për ta bërë më të lehtë të shihet pse licenca të caktuara kualifikohen ose jo.

Merrni ndihmë rreth licencash të lira

Nëse interesoheni se kualifikohet apo jo si licencë software-i të lirë një licencë e caktuar, shihni listën tonë të licencave. Nëse licenca për të cilën interesoheni nuk gjendet atje, mund të na pyesni rreth saj duke na dërguar një email te <licensing@gnu.org>.

Nëse po mendoheni për të hartuar një licencë të re, ju lutemi, lidhuni me Free Software Foundation së pari, duke u shkruar te kjo adresë. Shtimi i licencave të ndryshme për software-in e lirë do të thotë shtim i përpjekjeve të përdoruesve për t’i kuptuar licencat; mund të jemi në gjendje t’ju ndihmonin të gjenit një licencë ekzistuese Software-i të Lirë që i plotëson nevojat tuaja.

Nëse kjo s’është e mundur, nëse vërtet keni nevojë për një leje të re, me ndihmon tonë mund të sigurohet që licenca të jetë vërtet licencë Software-i të Lirë dhe të shmangë probleme të ndryshme praktike.

Tej Software-it

Doracakët e software-it duhet të jenë të lirë, për të njëjtat arsye që software-i duhet të jetë i lirë, dhe ngaqë doracakët janë në fakt pjesë e software-it.

Të njëjtët argumente vlejnë për lloje të tjera veprash të përdorimit praktik — domethënë, për vepra që trupëzojnë dije të dobishme, fjala vjen, vepra edukative apo vepra referimi. Wikipedia është shembulli më i mirënjohur.

Çfarëdo lloj vepre mund të jetë e lirë, dhe përkufizimi i software-it të lirë është zgjeruar në një përkufizim veprash kulturore të lira i zbatueshëm mbi çfarëdo lloji veprash.

Burim i Hapur?

Një grup tjetër përdor termin “burim i hapët” për të nënkuptuar diçka të afërt (por jo identike) me “software-in e lirë”. Ne parapëlqejmë termin “software i lirë”, ngaqë pasi të dëgjoni si i referohet lirisë, dhe jo çmimit, ju sjell në mendje lirinë. Fjala “i hapët” nuk i referohet kurrë lirisë.