Italia
| Repubblica Italiana | |||||
| |||||
| Lema nacional: Libertà, Uguaglianza, Umanità (Italián: «Libertat, igualdat, umanidat») | |||||
| Himno nacional: La Canzone degli Italiani | |||||
 | |||||
| Capital • Población |
Roma 2.724.668 (2009) | ||||
| Mayor ciudat | Roma | ||||
| Idiomas oficials | Italián1 | ||||
| Forma de gubierno | Republica parlamentaria Sergio Mattarella Giuseppe Conte | ||||
| Unificación | 17 de marzo de 1861 | ||||
| Superficie • Total • % augua Mugas |
Posición 69º 301.338 km² 2,4% 1.932,2 km | ||||
| Población • Total • Densidat |
Posición 22º 60.359.546 200.31 hab/km² | ||||
| PIB (PPA) • Total (2019) • PIB per capita |
Posición 10º EUR€1.787.664,1 millons EUR€ 29.616,92 | ||||
| Moneda | Euro (€ EUR)2 | ||||
| Chentilicio | Italián/o | ||||
| Zona horaria • en Verano |
UTC+1 UTC+2 | ||||
| Dominio d'Internet | .it | ||||
| Codigo telefonico | +39
| ||||
| Prefixo radiofonico | IAA-IZZ
| ||||
| Codigo ISO | 380 / ITA / IT | ||||
| Miembro de: UE, OTAN, ONU, OCDE, OSCE | |||||
| 1 O francés ye cooficial en a Val d'Aosta, y l'alemán en Tirol Sud. 2 Antis de 1999, la lira italiana. | |||||
A Republica Italiana u Italia, ye un estato d'Europa d'o sud, que fa parte d'a Unión Europea (UE). O suyo territorio ye prencipalment una peninsula y dos grans islas en a mar Mediterrania: Sicilia y Cerdenya. Por o norte ye rodiata por os Alpes, por a on muga con Francia, Suiza, Austria y Eslovenia. Os estatos independients de Sant Marino y Ciudat d'o Vaticano son enclaus dentro d'o territorio italián, mientres que Campione d'Italia ye un enclau italián adintro de Suiza.
En l'actualidat Italia ye una republica democratica y un país desembolicato con o sieteno Producto interior bruto más alto d'o mundo y o 17eno endice de desembolique humán más alto. Ye miembro fundador d'a Unión Europea, y miembro d'o Grupo d'os ueito y d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas.
Toponimia[editar | editar código]
L'orichen d'a parola "Italia", d'o latín Ītalia no ye prou platero. Seguntes as teorias más estendillatas, o termin estió un amprén d'o griego antigo y iste de l'oscán Viteliú, que significa "tierra d'os bueis" (a parola aragonesa "vetiello" se remonta a lo latín VITELU). O toponimo sería en honor a lo dios d'o bestiar, Marte.[1] O buei yera o simbolo d'as tribus d'o sud d'a peninsula y a sobén yera representato banyando lo lupo román como simbolo prevocador d'a Italia libre mientres as guerras samnitas.
O nombre "Italia" se referiba a una rechión d'o territorio que en l'actualidat ye o sud d'Italia. D'alcuerdo con Antíoco de Siracusa, orichinalment nomás se referiba a la porción d'o sud d'o Bruttium (l'actual Calabria), pero por ixas envueltas o termin ya yera sinonimo d'Enotrios y incluiba a la mayor parti de Lucania. Os griegos prencipioron a fer servir o termin ta referir-se a una rechión muito más ampla, pero no sería dica os tiempos d'as conquiestas romanas quan o termin se cheneralizó ta incluir-ie tota la peninsula.[2]
Historia[editar | editar código]
Cheografía fisica[editar | editar código]
Italia ye formata por una gran peninsula que s'estendilla por a Mar Mediterrania, y chunto a las suyas dos prencipals islas, Secilia y Cerdenya, creya masas aquaticas importants, como a Mar Hadriana a lo noreste y a Mar Chonica a lo sudeste. Muga a lo norte con Francia, Suiza, Austria, y Eslovenia. A sierra d'os Apenins forma la columna vertebral d'a peninsula, dende o norueste dica on s'une con os Alpes, cadena montanyosa que forma un arco que zarra a Italia dende o norte. Astí se i troba tamién una gran plana aluvial, a plana po-veneciana, drenata por o río Po y os suyos diversos afluents provenients d'os Alpes, Apenins y Dolomitas.
Bi ha quantos vulcans activos en Italia. L'Etna ye o vulcán activo más gran d'Europa. O punto más alto d'Italia no ye pas o Mont Blanc, como gosa pensar-se, ya que ista tuca ye de raso en o canto francés d'o macizo. O suyo punto más alto ye o Mont Blanc de Cormayeur a 4.748 m d'altaria, situato en o mesmo macizo d'o Mont Blanc, en a capezera d'a Val d'Aosta (en francés Aoste). Manimenos Italia s'asocia más facilment con os dos vulcans más famosos: l'actualment inactivo Vesuvio amán de Nápols y o muit activo Etna en Secilia.
O clima ye muit diverso, debito a la variación d'altaria, que encluye o clima mediterranio d'as costas, o clima continental d'o norte, y o clima humido subtropical. Os climas d'as costas pueden diferir muito d'os climas a altarias muito mayors, encara que se troban a poca distancia, especialment mientres os meses d'hibierno en que en as montanyas o clima ye fredo, humido, acompanyato de nieu, mientres que as rechions costeras tienen d'hibiernos más templatos.
Organización administrativa[editar | editar código]
- Articlos prencipals: Rechions d'Italia y Provincias d'Italia
Italia se divide en diferents rechions que d'alcuerdo a la constitución de 1948 tienen autonomia local, tenindo a constitución o papel de ye reconoixer, protecher y promover l'autonomía local, asegurar que os servicios d'o Estato sían descentralizatos, y adaptar os prencipios y as leis establindo l'autonomía y descentralización. Manimenos cinco d'istas rechions (Val d'Aosta, Friuli-Venecia Chulia, Secilia, Cerdenya y Trentino-Alto Adigio) tienen un estatus autonomico especial debito a la suya naturaleza cheografica, cultural u social y a presencia de minorías etnicas. As atras (Lombardía, Liguria, Veneto, Piemont, Calabria, Toscana, Abruzos, Basilicata, Campania, Emilia-Romanya, Lazio, Marcas, Molise, Pulla y Umbría) tienen un estatuto común d'administración. Fuoron establitas finalment como rechions mientres a decada de 1970.
Cada rechión esleye un consello y una Giunta Regionale (Chunta Rechional) encapezata por un president esleito por sufrachio dreito. A Chunta ye responsable debant d'o consello y ha de tener o boto de confianza d'o consello. A reforma constitucional de 2001 enampló as competencias d'as rechions, en especial respective a los poders lechislativos; a mayoría d'os controls d'o Estato fuoron abolitos.
As rechions se subdividen en 109 provincias y istas en 8.101 comunas u municipios.
| Rechión | Capital | Superficie | Población | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Abruzos | L'Aquila | 10.794 km² | 1.305.000 |
| 2 | Basilicata | Potenza | 9.992 km² | 594.000 |
| 3 | Calabria | Catanzaro | 15.080 km² | 2.004.000 |
| 4 | Campania | Nápols | 13.595 km² | 5.790.000 |
| 5 | Emilia-Romanya | Bolonya | 22.124 km² | 4.187.000 |
| 6 | Friuli-Venecia Chulia * | Trieste | 7.855 km² | 1.208.000 |
| 7 | Lazio | Roma | 17.207 km² | 5.304.000 |
| 8 | Liguria | Chenova | 5.421 km² | 1.610.000 |
| 9 | Lombardía | Milán | 23.861 km² | 9.375.000 |
| 10 | Marcas | Ancona | 9.694 km² | 1.528.000 |
| 11 | Molise | Campobasso | 4,438 km² | 320.000 |
| 12 | Piemont | Turín | 25.399 km² | 4.341.000 |
| 13 | Pulla | Bari | 19.362 km² | 4.071.000 |
| 14 | Cerdenya* | Càller | 24.090 km² | 1.655.000 |
| 15 | Val d'Aosta* | Aosta | 3.263 km² | 123.000 |
| 16 | Toscana | Florencia | 22,997 km² | 3,619,000 |
| 17 | Trentino-Alto Adigio* | Trento | 13,607 km² | 985,000 |
| 18 | Umbría | Perusa | 8,456 km² | 867,000 |
| 19 | Secilia* | Palermo | 25,708 km² | 5,017,000 |
| 20 | Veneto | Venecia | 18,391 km² | 4,738,000 |
*Rechions autonomas
Cheografía humana y sociedat[editar | editar código]
Demografía[editar | editar código]
Os zaguers datos d'o Instituto Nacional d'Estatistica (ISTAT) estimoron una población de 59.131.287 habitants en aviento de 2006,[3] un incremento d'o 3% dende 2001. A población italiana ye a quatrena más gran d'a Unión Europea (dimpués d'Alemanya, Francia y o Reino Unito) y a 22ena más gran d'o mundo. O creximiento poblacional se debe prencipalment a la immigración y a lo incremento en a esperanza de vida, que s'ha estimato en 79,81 anyos.[4] A tamas d'o creximiento poblacional, Italia ye s'abiella a escape. Con una tasa de fecundidat d'1,35 ninons por muller,[5] a man d'un de cada cinco italians ye chubilato.
Italia tien una d'as densidatz de población más altas d'Europa, con 1.986 presonas por kilometro quadrato. A densidat ye mayor en a rechión d'o norueste; de feito, dos d'as vint rechions (Lombardía y Piemont) sumatas agrupan o 25% d'a población total d'o Estato, d'os qualos 7,4 millons viven en a rechión metropolitana de Milán, l'aria metropolitana más poblata. L'alfabetismo plega dica o 98%, y a educación ye obligatoria ta totz entre os 6 y os 18 anyos d'edat. Alto u baixo dos terceras partis d'a población vive en arias urbanas, una zifra menor a la d'atros estatos d'Europa Occidental.
Luengas[editar | editar código]
- Articlo prencipal: Luengas d'Italia
A luenga oficial d'Italia ye o italián, una estandarización d'o toscán, luenga descendient d'o latín. Antis d'a reunificación italiana en 1861 ista luenga existiba nomás como luenga literaria, parlata por menos d'o 3% d'a población. Numerosas luengas se parlaban en a peninsula, la mayoría luengas romances que s'heban desenbolicato en cadaguna d'as rechions y reinos, debito a la fragmentación politica d'a peninsula. Muitas d'istas luengas han sobrevivito, a sobén ditas impropiament dialetti (dialectos).
Massimo d'Azeglio, un d'os menistros de Cavour, declaró, dimpués d'a unifificación italiana, que ya que s'heba creyato Italia, nomás caleba creyar italians. Debito a lo gran numero de luengas que se parlaban en a peninsula, s'establió que o italián "correcto" u "estandar" sería basato en o dialecto florentín d'a Toscana (ya que sería a primera rechión en producir autors importants como Dante Alighieri). S'establió un sistema educativo, que redució a variación d'as luengas con o paso d'o tiempo. Sería en a decada de 1960 quan o creiximiento economico y a televisión premitioron a universalización d'o italián.
Os grupos minoritarios son chicotz, estando lo mayor d'istos os de parla alemana en o sud d'o Tirol (seguntes o censo de 1991, a población se troba composata por 287.503 presonas de parla alemana (tiroleses etnicos) y nomás 116.914 de parla italiana) y os eslovenos arredol de Trieste. Atros grupos minoritarios con idiomas parcialment oficials incluyen a minoría de parla francesa en a rechión d'a Val d'Aosta; os sardos, o catalán, o friulán y o ladín en as montanyas Dolomitas, estando totz idiomas romances.
Relichión[editar | editar código]
O catolicismo román ye a relichión más gran d'o Estato italián. Encara que ya no'n ye a relichión oficial, encara tién un papel important en os afers politicos nacionals, en parti debito a la localización d'a Santa Seu adintro de Roma. Un 87,8% d'os italians s'identifican como catolicos, encara que nomás un 37% ye practicant u miembro activo.[6]
Atros grupos cristians en Italia son os cristians ortodoxos orientals y os cristians ortodoxos griegos. Os grupos protestants más numerosos son os pentecostals y evanchelistas que agrupan 500.000 presonas. Os Testigos de Cheobá s'han estimato en 235.685 presonas.[7] Como resultato d'as recients ondatas d'immigración d'atras rechions d'o mundo, bi ha quasi 800.000 musulmans[8]
Esporte[editar | editar código]
L'esporte mes popular y practicato ye o fútbol. O baloncesto tamién ye un esporte muito practicato y a suya competición més important ye a Lega Basket Serie A que ye a mas alta d'as categorías de baloncesto d'Italia, por debaixo ye a LegADue. .
Veyer tamién[editar | editar código]
Referencias[editar | editar código]
- ↑ Mallory, J.P. and D.Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy and Dearborn, 1997: p. 24
- ↑ Guillotining, M., History of Earliest Italy, trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, p.50
- ↑ Statistiche Demografiche ISTAT
- ↑ CIA Factbook, Italy, People
- ↑ Italy's birth rate hits a high
- ↑ Italia, quasi l'88% si proclama cattolico Corriere della Sera
- ↑ I Testimoni di Geovà Le Religioni in Italia
- ↑ Muslims in Europe: Country guide
| Estatos d'Europa |
| Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Donetsk3 | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Lugansk3 | Luxemburgo | Macedonia d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Unito | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano |
| Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard |
| 1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixito. 4 No reconoixito |
