Israel
| Israel | ||
| מדינת ישראל Medīnat Yisrā'el دولة إسرائيل Dawlat Isrā'īl | ||
|
| |
| Standardo di Israel | Blazono di Israel | |
| Nacionala himno: | ||
| Hatikvah | ||
.svg)
| ||
| Chefurbo: | Jerusalem | |
| · Habitanti: | 763 600 (2009) | |
| Precipua urbo: | Jerusalem | |
| Oficala lingui: | Hebrea | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Reuven Rivlin | |
| · Chefministro: | Benjamin Netanyahu | |
| · Totala: | 20 770[1] km² | |
| · Aquo: | ~2 % | |
| · Totala: | 9 046 750[2] (2019) | |
| · Denseso di habitantaro: | 410 hab./km² | |
| Valuto: | Nova Shekel | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | IL
| |
ISR
| ||
376
| ||
| Reto-domeno: | .il* | |
| Precipua religio: | judaismo | |
| Oficala retosituo: | https://www.gov.il/, https://www.gov.il/en, https://www.gov.il/ru, https://www.gov.il/ar, https://www.gov.il/fr, https://www.gov.il/es | |
Israel esas lando jacanta an westal Azia. Lu havas kom vicini Libano norde, Siria nord-este, Jordania e la regiono di Westala Rivo este, ed Egiptia e la teritorio di Gaza sud-weste. Weste jacas Mediteraneo e sude jacas la gulfo di Aqaba, che Reda maro.
Indexo
Historio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Israel |
De 2.6 milion yari ante num til cirkume 900 mil yari ante num eventis adminime 4 epizodi di disperso di hominidi tra la regiono ube nune jacas Israel. Ta grupi originis de Afrika. Che la kaverno Jamal, an la montaro Carmel, proxim el-Tabun, multa homala restaji trovesis, inkluzite un skeleto di Homo neanderthalensis.
Dum la duesma yarmilo aK la regiono di Kanaan, nune dividita inter Israel, Libano, Palestinana teritorii, la westo di Jordania e la sudo di Siria jacis sub Egiptiana dominacajo. En antiqua epoko, Judi okupis regioni apud Nilo fluvio en Afrika, e apud la fluvii Tigris ed Eufrati, en Babilonia. Depos, okupis la regiono di la nuna stato di Israel. De 586 aK til 538 aK la regiono jacis sub Babiloniana dominacajo.
En 70, Romani destruktis la templo di Ierusalem, sakra loko por Judi. Pose komencis la diasporo di judi tra la mondo. En 131 imperiestro Hadrianus rinomizis Ierusalem "Aelia Capitolina" e konstruktis templo memoriganta Romana deo Jupitero en la loko di anciena juda templo. Gradope kristanismo kreskis en la regiono.
Segun Korano, cirkume la yari 620 o 621 Muhamad facis spiritala voyajo "til la maxim distanta moskeo" - di qua la loko judikesas kom la Monto dil Templo, en Ierusalem - e retrovenis dum la sama nokto. En 634 o 636 Arabi konquestis Bizancana provinco Palaestina Prima e rinomizis ol Jund Filastin, e finis la Bizancana proskripto pri judi vivar en Ierusalem. En 691 kalifo Abd al-Malik konstruktis la templo "Kupolo di la Roko". Altra templo, Al-Aqsa-moskeo, konstruktesis en 705.
En 1099 l'unesma krucomilito konquestis Ierusalem ed establisis katolika rejio konocita kom Rejio di Ierusalem. Dum la konquesto, ambe Judi e Mohamedani sendistinge mortigesis o vendesis kom sklavi.[3] Kristani fine vinkesis en 1187 dal sultano Salah ad-Din, de Ayyubid-dinastio. La verki da Moshe ben Maimon ("Maimonides"), mediko di Salah ad-Din, havis enorma influo en juda kulturo.
De 1260 til 1291 la regiono divenis la frontiero inter la kalifio Mamluk, de Egiptia, e Mongola invaderi (kelkafoye federita kun la kristani). Sultano Qutuz, de Egiptia, fine vinkis Mongoli en Ain-Jalut-batalio, e lia sucedanto, Baibars, fine vinkis en 1291, kande krucomiliti finis.
Sub la kalifio Mamluk, la regiono divenis parto de la provinco Bilad a-Sham (nune Siria). La provinco konquestesis dal sultano Selim la 1ma di Otoman imperio en 1516-17. Juda habitanti koncentresis en l'urbi Ierusalem, Hebron, Safed e Tiberias.
En 1799 Napoléon 1ma konquestis la regiono por kurta periodo, ed stimulis Judi krear un stato. La proklamo faliis pro la vinkeso di Napoléon en Akko. En 1831 Muhammad Ali Pasha di Egiptia konquestis Otomana Siria e decidis rivivigar multa anciena regioni de Mamluk-kalifio. Lia politiki produktis l'Araba revolto di 1834. Paralele, dum la 19ma yarcento gradope kreskis la revendiki di judi en Europa pri egaleso ante la lego. Tamen, en Estala Europa, la persekuto di judi e legala restrikti augmentis, inkluzite difuzita pogromi.
En 1870 un skolo pri agrokultivala tekniki, Mikveh Israel, fondesis en Jaffa. En 1878 juda enmigranti de Rusian imperio establisis la kolonio Petah Tikva, ed en 1882 li kreis movado por helpar enmigranti krear nova kolonii. De ta yaro til 1903]] cirkume 35 000 judi ekmigris vers la nuna Israel. En 1896 Theodor Herzl publikigis Der Judenstaat (La Juda Stato) e defensis l'ideo pri kreado di juda stato en respondo ad Europan antisemidismo. Lia movado divenis konocita kom Zionista movado. Tamen, zionismo konsideresis suspektinda por Otomani.
De 1904 til 1914 40,000 judi establisesis en Siria, "la duesma Aliyah (enmigro)". L'unesma kibbutz (komuneso) fondesis en 1909, da non Rusa socialisti.
Dum l'unesma mondomilito multa judi luktis alonge Germana trupi kontre Rusa imperio, pro Rusi konsideresar enemiki de judi. Unionita Rejio serchis suporto de judi dum la milito por diversa razoni, inkluzite por dezirar la suporto de Usana judi por Britaniana milital esforco. En 1917, tra la Deklaro di Balfour, Unionita Rejio suportis fondo di "nacionala hemo" por Judi en Palestina. Pos finar la milito, kun la vinkeso di Otoman imperio, l'administro di Palestina donesis a Britaniani, ed l'enmigro di Judi forteskis.
Kelka punti di recenta historio di Israel[redaktar | redaktar fonto]
- 1947 - Britania transferis governo di Palestina ad Unionita Nacioni. Arabi repulsis modelo di UN pri divido di sulo inter Israel ed Arabi.
- 1948 - Stato di Israel fondesis. Cirkuma Araba-landi balde atakis lu. Israel pareis ataki ed okupis sulo plu kam en la divido-modelo di UN donesis.
- 1964 - PLO, Liberiginta organizuro di Palestina, fondesis.
- 1967 - Israel okupis dum Sis-dia milito Est-Ierusalem e vasta arei de Araba landi. PLO fugis til Jordania. PLO komencis kaptar aeroplani ed igar teror-ataki.
- 1973 - Israel pareas ataki da Araba landi dum Yom Kippur-milito.
- 1979 - Israel ed Egiptia paktis pri paco kun helpo da Jimmy Carter en Camp David. Israel retrodonis Sinai ad Egiptia.
- 1982 - Israelana trupi komandita da Rafael Eitan siejis Beirut e forsis PLO e lua chefo Yasser Arafat fugar a Tunizia.
- 1987-1991 - Unesma revolto (intifada) kontre okupanti.
- 1988 - PLO agnoskis existo di Israel e repulsis oficale terorigo.
- 1993 - Sekreta negocii inter PLO ed Israel mediacita da Norvegia komencis en Oslo.
- 1994 - Yasser Arafat retrovenis de exilo. Israel e Jordania paktis pri paco.
- 1995 - Israel e PLO subskribis pakto pri paco en Oslo. Nova governo Palestinana recevis partala respondo en governo e sekureso di okupita arei. Extrema Judo mortigis chefministro Ichak Rabin.
- 2000 - Osloala paco-esforco falis kande Arafat e Barak ne povis paktar pri paco en Camp David. Duesma revolto (intifada) komencis.
- 2001 - Kom chefministro elektita Ariel Sharon abandonis fine Osloala pakto.
- 2002 - Usa, EU, UN e Rusia relevis projeto pri paco, tale dicita voyo-mapo, quo apuntas nedependo di Palestina en 2005.
- 2003 - Pacala projeto "voyo-mapo" falis. Konstruktas di murego cirkum lando e kolonii.
- 2004 - Israel mortigis spritala chefo di Hamas sheko Ahmed Yassin. Sharon deklaris ke Israel retretos de Gaza dum 2005.
- 2006 - Kosta Rika transferas lua ambasadeyo de Ierusalem a Tel Aviv. El Salvador agas same. Nune, Ierusalem ne havas exterala ambasadeyi.
- 2008 - La 7ma di februaro Israel diminutas la furnisajo di elektro a Gaza.
Politiko[redaktar | redaktar fonto]
Israel esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal parlamento (Knesset) por 7-yara periodo. La chefo di guvernerio esas la chefministro. De 1996 til 2001 la parlamentani elektis lu, ma pos 2001 la prezidanto indikas la chefministro inter la membri di Knesset.
La parlamento (Knesset) havas unika chambro kun 120 membri, qui elektesas direte da la populo por 4-yara periodo en sekreta votadi. Tota Israelana civitani evanta 18 yari o plu povas votar. La konstituco di Israel aprobesis ed adoptesis en 1948.
Zionista partisi dominas lua politiko. Existas tri ideologiala grupi: la laborema zionisti (social-demokrati), la konservema zionisti e la religiala zionisti.
Geografio[redaktar | redaktar fonto]
Israel jacas apud Mediteraneo e, malgre lua mikra surfaco, ol havas diversa peizaji. Sude jacas la dezerto di Negev, este la regiono Galilea esas montoza, e norde jacas la kolini di Golan. La valo dil fluvio Jordan jacas en depreso di tereno konocita kom Valo di Rift Jordaniana, qua esas parto de la Granda Valo di Rift. La minima altitudo di la Tero, che la Maro Mortinta, jacas ibe.
Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Israel |
Demografio[redaktar | redaktar fonto]
_-_Nebi_Shueib_Festival.jpg)
Segun statistiki de la yaro 2019, Israel havis 9 046 750 habitanti. La maxim multa (74,2%) esas Israelana Judi. Arabi esas 20,9% de la habitantaro, e ne-Araba kristani esas 4,8%.[4]
L'oficala linguo di la lando esas Hebrea. L'Araba esas oficala che Araba komunitati, e l'Angla esas larje parolata kom stranjera linguo.[5]
La religio kun maxima nombro di adepti esas Judaismo, por 74,7% de la habitantaro. Mohamedani esas 17,7%, kristani esas 2%, Druzi esas 1,6%, e 4% praktikas altra religii.[5]
Kulturo[redaktar | redaktar fonto]
Referi[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ sen kolini di Golan ed Est-Jerusalem
- ↑ Home page. Israel Central Bureau of Statistics. URL vidita ye la 20ma di februaro 2017.
- ↑ David Eisenstadt (marto 1997). "Jerusalem in the Crusader Period". Jerusalem: Life throughout the ages in a holy city (en Angla).
- ↑ (6ma di mayo 2019) Israel's Independence Day 2019. Israel Central Bureau of Statistics.
- ↑ 5,0 5,1 Middle East::Israel - The World Factbook. CIA. URL vidita ye la 22ma di junio 2019.
.svg)
