Samoa

Samoako Estatu Burujabea Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Sāmoa Independent State of Samoa
Bandera Armarria
Goiburua: Fa'avae i le Atua Samoa (“Samoa Jainkoarengan oinarritzen da”)
Ereserkia: The Banner of Freedom
Hiriburua eta hiri handiena		Apia
Hizkuntza ofiziala(k)		samoera, ingelesa
Herritarra		samoar
Gobernua		Errepublika parlamentarioa
-	Estatuburua	Va'aletoa Sualauvi II
-	Lehen ministroa	Tuilaepa Aiono Sailele Malielegaoi
Independentzia
-	Zeelanda Berritik	1962ko urtarrilak 1
Azalera
-	Guztira	2,842 km2 (167.)
-	Ura (%)	0,3
Biztanleria
-	Zenbatespena  (2016)	195.843
-	Dentsitatea	68 bizt./km2
Dirua		Tala (WST)
Ordu-eremua		(UTC-11)
Aurrezenbakia		685
Internet domeinua		ws

Samoa (samoeraz: Sāmoa), ofizialki Samoako Estatu Burujabea (samoeraz: Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Sāmoa; ingelesez: Independent State of Samoa), Ozeaniako uharte-estatu burujabea da, Polinesiako Samoa uhartediko mendebaldeko uharteek osatua. 2.842 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 195.843 biztanle zituen.

1962. urtean lortu zuen independentzia; ordura arte, Zeelanda Berriaren kolonia zen. Samoarren ekonomiaren ardatza nekazaritza da, biztanleen bi herenek nekazaritzan egiten baitute lan. Biztanleriaren %20k, berriz, turismoan dihardu.

Geografia

Samoa Ozeano Barean dago, Hego hemisferioan, Zeelanda Berritik 2.900 kilometro ipar-ekialdera. Samoa uhartediko mendebaldeko uharteak hartzen ditu: bi handi (Upolu eta Savai'i) eta zortzi txiki. Denak jatorri bolkanikokoak dira, baina sumendi aktibo bakarrak Savai'in daude: Matavanu (erupzioak 1905–1911 bitartean), Mata o le Afi (1902) eta Mauga Afi (1725). Mendirik garaiena Silisili da (1858 metro).

Klima

Klima montzonikoa da, epela eta euritsua. Urteko batez besteko tenperatura 26,5 °C da, eta gorabehera gutxi ditu urtean zehar. Urtaro euritsuak azarotik apirilera arte irauten du. Urtean 7.600 milimetro inguruko prezipitazioa jasotzen da barnealdean, eta 2.540 milimetro iparraldeko eta mendebaldeko kostaldeetan. Noizbehinka, tifoiek kalte handiak eragiten dituzte.

Datu klimatikoak (Apia)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	30.4	30.6	30.6	30.7	30.4	30.0	29.5	29.6	29.9	30.1	30.3	30.5	30.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	23.9	24.2	24.0	23.8	23.4	23.2	22.6	22.8	23.1	23.4	23.6	23.8	23.5
Pilatutako prezipitazioa (mm)	489.0	368.0	352.1	211.2	192.6	120.8	120.7	113.2	153.9	224.3	261.7	357.5	2965
Iturria: World Meteorological Organization (UN)

Historia

Dirudienez, K. a. IX. mendean Tongatik joandako polinesiarrak ziren Samoa uhartediko lehen biztanleak. 1722an, Jacob Roggeveen herbehereetar itsasgizona iritsi zen. 1830ean, Londresko Misiolari Elkarteko John Williams misiolaria kokatu zen lurraldean; hark kristau-erlijioa irakatsi zion Maletoa Vainu´upori, Samoa osoa konkistatu berria zuen buruzagiari, alegia; eta, handik gutxira, biztanle guztiak kristau egin ziren.

Lauaki Namulau´ulu

1850ean sortu zen atzerritarren lehen herria, Apia inguruan. Hurrengo urteetan, atzerritar gehiago iritsi ahala, Samoako uharteak Estatu Batuen, Alemaniaren eta Britainia Handiaren gutizia-gai bilakatu ziren. Liskar eta tirabira batzuen ondoren, 1899an, Alemaniaren eta Estatu Batuen artean banatu zituzten. Alemaniak mendebaldeko uharteak hartu zituen. 1908an, aldiz, burujabetasunaren aldeko higikunde bat sortu zen, Mau au Pule, Lauaki Namulau´ulu samoar buruzagiaren gidaritzapean. Alemaniar gobernariak gerraontziei deitu zien, eta Lauakik eta higikundeko beste buruzagi batzuek amore eman behar izan zuten. Ondoren, epaitu eta erbestera egotzi zituzten.

Mau higikundeko andreak, 1930 aldean.

Lehen Mundu Gerran, Zeelanda Berriko gudarosteak eragozpenik gabe hartu zituen uharteak. Samoarrek ondo hartu zituzten zeelandaberritarrak, baina 1918an, gripe-izurrite batek uharteetako biztanleen %20 baino gehiago hil zuenean, Zeelanda Berriaren utzikeriari egotzi zioten hondamendi hura. 1920an, Nazioen Ligak Zeelanda Berriaren agindupean utzi zituen uharteak. Uharteetako gobernaria matai buruzagien aginpidea murrizten saiatu zenean, Mau alderdi politikoa sortu zen, Olaf Frederick Nelsonen gidaritzapean. Zeelanda Berriko gobernuak legez kanpo ezarri zuen alderdia. 1935ean, Langileen Alderdiak Zeelanda Berriko gobernua lortu zuenean, Mau alderdia legearen barruan izatea onartu zen.

1947an, Nazio Batuen Erakundearen ardurapean geratu zen Samoa. 1962ko urtarrilaren lehenean, berriz, burujabetasuna lortu zuen. 1970az gero, Commonwealth erakundearen barruan dago eta, 1976tik aurrera, Nazio Batuetako kide da. Burujabetasuna eskuratu zuenean, bi errege-familiaren esku gelditu zen agintea, Tupua Tamasese Meaʻole eta Malietoa Tanumafili II.a. Lehena hil zenean, bigarrena izendatu zuten hil arteko errege. 1970ean, Tupua Tamasese Lealofi izendatu zuten lehen ministro, eta ordura arte nagusi izandako matai leinukoei aurre egiten hasi zen; ordura arte, leinuetako buruek ez zuten onartzen atzerriko enpresak Samoan finkatzea, baina Tupua Tamasese Lealofi atzerriko enpresei lehentasuna ematen hasi zen. 1976 eta 1979. urteetako hauteskundeetan, oposizioko burua, Tupuola Taisi Efi, izan zen garaile.

Va'aletoa Sualauvi II.a.

1982an, Giza Eskubideen Babesaren Alderdiak (HRPP) hartu zuen gobernua, baina alderdi haren burua urte berean kendu zuten gobernutik ustelkeriaz eta zegokiona baino eskumen gehiago hartzeaz akusatuta. Alderdi berak, ordea, erabateko gehiengoa lortu zuen 1985ean, eta 1988an, Tofilau Eti Alesana izendatu zuten lehen ministro. Haren agintaldian egoera ekonomikoak ez zuen hobera egin, eta herria kontrolatzeko harturiko neurrien eraginez babes handia galdu zuen hautesleen aldetik; 1996ko hauteskundeetan ikusi ahal izan zenez. Dena dela, karguan jarraitu zuen, talde independenteekin elkarturik. 1997an ekonomia apur bat hobetu zen, baina hurrengo urtean, Japoniaren eta Malaysiaren krisien eraginez (haiek baitira Samoaren bezero nagusiak), atzerriko kapitala jaitsi egin zen, eta langabeziak gora egin zuen. 1999an, Tofilau Eti Alesana lehen ministroak bertan behera utzi zuen kargua, osasun-arazoak zirela-eta, eta legebiltzarrak Tuilaepa Sailele Malielegaoi izendatu zuen gobernuburu, erregearen oniritziaz; 2001eko eta 2006ko hauteskundeak ere berak irabazi zituen.

Malietoa Tanumafili II.a 2007ko maiatzaren 12an hil zen 94 urterekin. Parlamentuak Tupuola Tufuga Efi izendatu zuen estatuburu bost urterako. Hala, Samoa erresuma izatetik errepublika izatera pasatu zen. 2012an berriz hautatua izan ostean, Va'aletoa Sualauvi II.ak ordeztu zuen 2017an,

Gobernua eta administrazioa

Politika

Gobernu eraikinak Apian.

Samoa demokrazia parlamentarioa da. 1990eko konstituzioaren arabera, o le Ao o le Malo da estatuburua, eta bera da, lehen ministroarekin batera, aginpide betearazlearen arduraduna. Legebiltzarrak (Fono) izendatzen du estatuburua, errepubliketako lehendakariarekin gertatu ohi den bezala. Estatuburuak lehen ministroa aukeratzen du, legebiltzarraren oniritziarekin. Lehen ministroa da gobernuburua, eta ministro-kontseiluaren laguntzaz agintzen du.

Banaketa administratiboa

Lurralde-antolaketari dagokionez, 11 administrazio-barruti (itūmālō) ditu.

	Barrutia	Hiriburua	Eremua (km²)	Biztanleria (2016ko errolda)
Upolu (uharte txikiak barne)
1	Tuamasaga	Afega	479	90,787
2	A'ana	Leulumoega	193	23,444
3	Aiga-i-le-Tai1	Mulifanua	27	4,939
4	Atua2	Lufilufi	413	22,694
5	Va'a-o-Fonoti	Samamea	38	1,636
Savai'i
6	Fa'asaleleaga	Safotulafai	266	13,403
7	Gaga'emauga	Saleaula	223	7,844
8	Gaga'ifomauga	Aopo	365	4,899
9	Vaisigano	Asau	178	6,573
10	Satupa'itea	Satupa'itea	127	5,467
11	Palauli	Vailoa	523	9,317
	Samoa	Apia	2,831	192,126
1) Manono, Apolima eta Nu'ulopa uharteak barne
2) Aleipata eta Nu'usafe'e uharteak barne

Demografia

Biztanleria

Samoar familia.

2016an 195.843 biztanle zituen. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %31,3 dira, 15-24 urte bitartekoak %19,8, 25-54 urte bitartekoak %36,3, 55-64 urte bitartekoak %6,8 eta 65 urtetik gorakoak %5,7. Bizi itxaropena 74 urtekoa da; 71,1 urtekoa gizonezkoena eta 77 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak). 2,7 haur emakumeko da ugalkortasun-tasa osoa. Samoako lurraldea osatzen duten sei uharteetatik lautan bakarrik bizi da jendea: Savai'i eta Upolu (azken horretan bizi da biztanleen %60 inguru), dira handienak; Apolima eta Manono txikiagoak dira. Gehienak kostaldean bizi dira, 500 biztanlez beherako herrietan. Historian zehar garrantzi handiko zeregina bete dute lanera atzerrira, batez ere Estatu Batuetara eta Zeelanda Berrira, joandako samoarrek, uharteetara bidaltzen duten dirua laguntza handikoa gertatu delako.

Banaketa etnikoa

Samoako biztanle gehienak (%97,4) polinesiarrak dira jatorriz eta, Zeelanda Berriaren ondoren, bertan bizi da polinesiar jatorriko talderik handiena.

Hizkuntzak

Samoako jatorrizko hizkuntza, samoera, Polinesiako hizkuntza zaharrena da. Ingelesa ere ofiziala da.

Erlijioa

Biztanle gehienak kristauak dira: %52,6 protestanteak, %18,8 katolikoak, %16,9 mormoiak eta %9,1 beste kristau elizetako jarraitzaileak.

Hiri nagusiak

Apia da Samoako hiriburu eta hiri nagusia (35.744 biztanle 2016an); Vaitelek 7.972 biztanle zituen 2016an, Faleasiuk 4.177, eta Le'auva'ak 3.274.

Ekonomia

Taroa, Samoako uzta tradizionala.

Samoako ekonomiaren ardatzak, tradizioz, garapenerako laguntzak, atzerrira itsasoz haraindiko lurraldeetara emigraturiko familiek igorritako dirua eta nekazaritzako gaien esportazioa izan dira; atzerritik iristen zaion laguntzak betetzen du Barne Produktu Gordinaren erdia inguru. Nekazaritzan dihardute langileen %65ek, eta esportazioen %90 hartzen dute nekazaritzako gaiek, batez ere koko olioak eta kremak, kakaoak eta koprak; ñamea, ogi-arbola eta papaia lantzen dira bertako beharretarako. Baina hondamen natural gogorrek eraso ohi dute herrialdea, batez ere tifoiek eta landareen eritasunek, eta haien mende dago, hein handi batean, bertako nekazaritzaren ekoizpena. Industria ez da oso ugaria, eta dagoen apurra nekazaritzari eta automobilgintzari lotua dago, batez ere. Azken urteotan turismoa indarra hartzen ari da; 2013. urtean, esaterako, 132.000 turistatik gora hartu zituen herrialdeak.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Samoa

• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
• (Ingelesez) Gobernuaren webgunea, samoagovt.ws