Ukraina

De Wikipedio
Salti al navigilo Irez a serchilo
Ukraina
Україна
Flag of Ukraine.svg Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
Standardo di Ukraina Blazono di Ukraina
Nacionala himno:
Shche ne vmerla Ukrayiny i slava i volya
Europe-Ukraine (disputed territory).svg
Urbi:
Chefurbo: Kyiv
· Habitanti: 2 660 401 (2005)
Precipua urbo: Kyiv
Lingui:
Oficala lingui: Ukrainana
Guvernerio:
Tipo: Republiko
· Prezidanto: Volodimir Zelensky
· Chefministro: Denys Shmyhal
Surfaco: (44ma granda)
· Totala: 562 000[1] km²
· Aquo: 7 %
Habitanti: (28ma granda)
· Totala: 40 500 000[1] (2014)
· Denseso di habitantaro: 71 hab./km²
Plusa informi:
Valuto: Hryvnia
Veho-latero: dextre
ISO: UA
UKR
804
Reto-domeno: .ua*, .укр*
Precipua religio: ortodoxa kristanismo


Ukraina esas lando en estal Europa, inter Rusia este e nord-este, Bielorusia nord-weste, Polonia, Slovakia e Hungaria weste, Rumania e Moldova sud-weste, e la Nigra maro e la Maro di Azov sude ed este. Lua chef-urbo esas Kyiv.

La nomo di la lando devenas de la vorto krajina, qua en slava lingui povas havar du senci: «lando», o «frontierala teritorio». En moderna Ukrainana linguo країна (kraína) signifikas «lando».

Historio[redaktar | redaktar fonto]

 Precipua artiklo: Historio di Ukraina

La koloniigo homala en la teritorio di Ukraina komencis cirkume 4.500 yari aK, kande la neolitika "kulturo Cucuteni" florifis en regiono inter la fluvio Dnieper e Dniester. L'anciena Greki fondis kolonii en Nigra maro, en regioni qua apartenas a nuna Ukraina, dum la 6ma yarcento aK. Pose arivis Romani e Bizancani. Dum la 3ma yarcento, Goti establisis su en la westo di nuna Ukraina.

Dum la 7ma yarcento Bulgari okupis la regiono, e pose arivis Khazari, populo kun origino en Centrala Azia. Cirkum la yaro 800 Khazari adoptis judaismo kom religio.

Mapo dil rus di Kyiv dum la 11ma yarcento.

En 882 la regiono konquestesis dal Varangiani, populo kun vikinga origino. Ta populo fondis la rejio nune konocata kom Kyiva Rusia. En la 11ma yarcento Kyiva Rusia esis la maxim granda stato di central Europa, e divenis konocita kom Rutenia (de rus). La nomo "Ukraina" (qua signifikas "nasko-lando") aparis unesmafoye dum la 12ma yarcento.

Mongolia atakis e spoliis Kyiv en 1240. En 1569 granda parto di la teritorio divenis parto di la Komunitato Polona-Lituana. Kande Polona-Lituana teritorio dividesis en 1772, 1793 ed 1795 la westo di la regiono divenis kontrolita dal Austrian imperio, e l'esto da Rusa imperio. Ukraina e Krimea federis kun Rusa imperio kontre Otomani, e pos Rusi vinkar Otomani, lora carino Yekaterina la 2ma di Rusia komencis stimular l'enmigro di Germani ed altra Europani ad Ukraina, por okupar l'ex-Otomana teritorii.

Dum la 19ma yarcento granda parto di Ukraina esis rurala regiono ignorita da Austria e Rusia. Kun la kresko di la urbanizuro e la kulturala tendenco vers nacionalismo, un grupo di intelektuali quale la poeto Taras Shevchenko e la teoriala politikisto Mykhailo Drahomanov komencis defensar la rinasko di la naciono.

Dum l'unesma mondomilito Ukrani kombatis alonge la du flanki: 250,000 kombatis por Austria-Hungaria, dum ke 3.5 milioni kombatis por Rusian imperio. Proxim la fino di la milito, inter 1917 e 1918, diversa regioni di nuna Ukraina deklaris su nedependanta, ma en 1921 tota teritorio divenis parto di Sovietia quale la Republiko Socialista Sovietiana di Ukraina.

Ukraina deklaris nedependo de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991.

Politiko[redaktar | redaktar fonto]

Petro Poroshenko, nuna prezidanto di Ukraina.
Edifico dil Parlamento di Ukraina

Ukraina esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto indikas la chefministro, qua mustas aprobesar dal parlamento.

La Parlamento (Verkhovna Rada) havas unika chambro kun 450 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. La parlamento kreas la legifado, ratifikas internaciona konvencioni, ed aprobas la budjeto. Nuna konstituco di lando aprobesis ye la 28ma di junio 1996.

Quankam legala sistemo di Ukraina havas kom regulo la nedependo di povi, existas poka separo inter lua judiciala povo e l'altra povi. Judiciisti povas sufrar presi de politikala ed aferala interesi.[2] Judiciala sistemo di Ukraina judikesas kom larje korupta.[3]

Geografio[redaktar | redaktar fonto]

Forestala peizajo en Rutenia.
Tipala peizajo en la stepi di Ukraina.

Kun 623 638 km² Ukraina esas la duesma maxim granda lando di Europa, dop l'Europana teritorio di Rusia. Ol esas la 44ma maxim granda lando del mondo. Granda parto di lua tereni esas basa, e kovresas per fertila stepi. Sude de la lando, Danubio formacas naturala frontiero kun Rumania. Lua precipua fluvio esas Dniepr.

L'unika montaro di lando esas Karpati, e la monto Hora Hoverla, kun 2 601 metri di altitudo esas lua maxim alta punto.

La klimato di la lando esas larje kontinentala, e Mediteraneala en la suda litoro di Krimea, proxim l'urbo Odessa. La mezavalora temperaturi dum vintro varias de -8°C til 2°C, ed esas plu kolda litorofore. Dum somero la temperaturi varias de 5.5°C til 7°C litorofore, til 11-13°C sude de la lando.

Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]

 Precipua artiklo: Ekonomio di Ukraina

Demografio[redaktar | redaktar fonto]

Habitantaro di Ukraina, de 1950 til 2012.

Segun la demografiala kontado di 2001 Ukrainani esas 77.8% de la habitantaro dum ke Rusi esas 17.3%. La maxim granda urbo esas la chef-urbo, Kyiv, kun plu kam 2 milioni habitanti. Altra importanta urbo esas Kharkiv (1.461.000 habitanti en 2007). Cirkume 67.2% de la habitantaro habitas urbi.[4] Depos la yari 1990ma la habitantaro duris diminutar pro la nombro di naski esar min granda kam la nombro di morti. Dum recenta yari, la mezvalora procento di naski kreskis poke, e divenis simila ad altra Europana landi.

Katedralo di Santa Sofia, en Kyiv.

La dominacanta religio en Ukraina esas l'ortodoxa kristanismo, qua dividesas en tri organi: L'Ortodoxa Eklezio di Ukraina kun patriarko en Kyiv, l'Ortodoxa Eklezio kun patriarko en Moskva, e l'autonoma ortodoxa eklezio di Ukraina.[5] La duesma maxim granda eklezio en nombro di fideli esas la Greko-katolika eklezio di Ukraina, qua agnoskas la papo kom chefo. Protestanti esas 2.19% de la habitantaro, 500.000 personi esas Mohamedani, e la judi esis 103.600 personi segun la kontado di 2001.

En 2006 on kalkulis ke cirkume 11.1% de la habitantaro havis nula religio.[6]

Famini dum la yari 1930ma e pos la duesma mondomilito stimulis Ukrainani ekmigrar. En 2006 on kalkulis ke cirkume 1.2 milion Kanadani havis Ukrainan acendenti, la 3ma maxim granda komuneso di Ukrainani del mondo, pos Ukraina ipsa, e Rusia. Ank existas komunesi di Ukrainan ekmigranti en Usa, Australia, Brazilia ed Arjentinia.


La maxim granda urbi di [[{{{lando}}}]] (2001) La maxim granda urbi di [[]] (2001)
Rango Nomo Provinco Regiono Habitantaro Rango Nomo Provinco Regiono Habitantaro
1ma Kyiv [[{{{provinco1}}}]] [[{{{regiono1}}}]] 2 611 327 11ma [[{{{nomo11}}}]] [[{{{provinco11}}}]] [[{{{regiono1}}}]] {{{hab11}}}
2ma Kharkiv [[{{{provinco2}}}]] [[{{{regiono2}}}]] 1 470 902 12ma [[{{{nomo12}}}]] [[{{{provinco12}}}]] [[{{{regiono12}}}]] {{{hab12}}}
3ma Dnipropetrovsk [[{{{provinco3}}}]] [[{{{regiono3}}}]] 1 065 008 13ma [[{{{nomo13}}}]] [[{{{provinco13}}}]] [[{{{regiono13}}}]] {{{hab13}}}
4ma Odessa [[{{{provinco4}}}]] [[{{{regiono4}}}]] 1 029 049 14ma [[{{{nomo14}}}]] [[{{{provinco14}}}]] [[{{{regiono14}}}]] {{{hab14}}}
5ma Donetsk [[{{{provinco5}}}]] [[{{{regiono5}}}]] 1 016 194 15ma [[{{{nomo15}}}]] [[{{{provinco15}}}]] [[{{{regiono15}}}]] {{{hab15}}}
6ma Zaporizhia [[{{{provinco6}}}]] [[{{{regiono6}}}]] 815 256 16ma [[{{{nomo16}}}]] [[{{{provinco16}}}]] [[{{{regiono16}}}]] {{{hab16}}}
7ma Lviv [[{{{provinco7}}}]] [[{{{regiono7}}}]] 732 818 17ma [[{{{nomo17}}}]] [[{{{provinco17}}}]] [[{{{regiono17}}}]] {{{hab17}}}
8ma Kryvyi Rih [[{{{provinco8}}}]] [[{{{regiono8}}}]] 668 980 18ma [[{{{nomo18}}}]] [[{{{provinco18}}}]] [[{{{regiono18}}}]] {{{hab18}}}
9ma Mykolaiv [[{{{provinco9}}}]] [[{{{regiono9}}}]] 514 136 19ma [[{{{nomo19}}}]] [[{{{provinco19}}}]] [[{{{regiono19}}}]] {{{hab19}}}
10ma Mariupol [[{{{provinco10}}}]] [[{{{regiono10}}}]] 492 176 20ma [[{{{nomo20}}}]] [[{{{provinco20}}}]] [[{{{regiono20}}}]] {{{hab20}}}
Kiew Zentrum.jpg
Kyiv 		Kharkov Freedom Square.jpg
Kharkiv 		[[Arkivo:{{{imajo3}}}|170px]]
Dnipropetrovsk 		[[Arkivo:{{{imajo4}}}|170px]]
Odessa
Fonto: Demografiala kontado di 2001 en Ukraina.[7]


Kulturo[redaktar | redaktar fonto]

Katedralo di Santa Mihail, exemplo pri Ukrainan arkitekturo religiala.

La kulturo di Ukraina havas granda influo de kristanismo, qua esas la dominacanta religio di lando.[5] Lua kulturo anke recevis influi de lua vicina landi en lua arkitekturo, muziko ed arto.

Hotelo Moskva (nune, "Hotelo Ukraina") en Kyiv, kun monumento pri la Revoluciono di Oktobro en lua fronto, 1977.

L'epoko dil komunismo en Sovietia havis granda influo en l'arto ed en l'arkitekturo,[8] quale on povas vidar en l'edifico dil Hotelo "Ukraina" (ante, "hotelo Moskva") en Kyiv. En 1932 Yosif Stalin probis aplikar la politiko di "socialista realismo" en l'arto, tra la "dekreto pri la rikonstrukturo di la arto e di la literaturo", qua restriktis la kreado dil artisti. Kun la "glasnost" dum la yari 1980ma, l'artisti e skriptisti itere havis libereso por krear.

Linguala mapo di Ukraina. Verde (klara ed obskura), la regioni ube Rusa parolesas da la majoritato de la habitanti.

Segun la konstituco, l'oficala idiomo di Ukraina esas l'Ukrainana. Rusa linguo, qua esis fakte "l'oficala linguo" di Sovietia esas la duesma maxim parolata linguo. Segun la kontado di 2001, 67,5% deklaris esar l'Ukrainana sua matrala linguo, dum ke 29,6% deklaris esar la Rusa.[9].

La literaturo di Ukraina komencis dum la 11ma yarcento, pos la Kristanigo di Kieva Rus. Dum ta epoko, la libri esis precipue religiala, skribita en l'Anciena Slava linguo. La literaturo en Ukrainana komencis developesar pos la 14ma yarcento e kreskis pos la 16ma yarcento, pos l'invento dil imprimuro. Dum la 19ma yarcento ante l'interdikto dil uzo di la linguo, un ek la precipua poeti di la lando esis Taras Shevchenko.

La tradicionala folklorala muziko di Ukraina mixas Slava e Kristana influi. Dum la 19ma e 20ma yarcenti, la precipua klasika e nacionalista kompozisti naskinta en Ukraina esis Mykola Lysenko, Mykola Leontovych, Kyrylo Stetsenko ed Yakiv Stepovy. De la yari 1970ma til nun, la kompozisti e muzikisti di Ukraina recevis influi de rock, pop ed altra muzikala stili dil Ocidento. Volodymyr Ivasyuk, Sofia Rotaru e Nazariy Yaremchuk esis la pioniri, dum la yari 1970ma. Nune, la kantistini Ani Lorak, Ruslana, Svetlana Loboda, Natalka Karpa, e la bando Okean Elzy havas notoreso en Europa.

Referi[redaktar | redaktar fonto]

  1. ↑ 1,0 1,1 Noto: sen inkluzar Krimea e la regioni Donetsk e Lugansk.
  2. ↑ Margareta Drzeniek Hanouz e Thierry Geiger (2008). The Ukraine Competitiveness Report 2008. World Economic Forum.
  3. ↑ (4ma di julio 2010) Battle looming over new law on judiciary and judge status. Kyiv Post.
  4. ↑ Ukraine - Statistics (Angla). UNICEF. URL vidita ye la 7ma di januaro 2008.
  5. ↑ 5,0 5,1 (2003). Про стан і тенденції розвитку релігійної ситуаціїта державно-церковних відносин в Україні (Ukrainana). Derzhkom Relig.gov.ua.
  6. ↑ (2006). uk:Опитування: Віруючим якої церкви, конфесії Ви себе вважаєте? ("Quale esas tua religio?" Sociologiala inquesto pri religiala kredo en Ukraina) (Ukrainana). Razumkov Centre. URL vidita ye la 26ma di januaro 2014.
  7. ↑ 2001 Ukrainan census, Population Structure (Ukrainana).
  8. ↑ (2009) Ukraine - Interwar Soviet (Angla). Encyclopædia Britannica. URL vidita ye la 5ma di oktobro 2009.
  9. ↑ Comité de Estadísticas Estatales de Ucrania (2004). Linguistic composition of the population (Angla). Ukr Census.gov.ua. URL vidita ye la 5ma di oktobro 2009.
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/w/index.php?title=Ukraina&oldid=956577"