Η πειθώ στα χρόνια των Μνημονίων: Ή, γιατί στηρίζω το ΚεΦιΜ.

Αντί εισαγωγής

Η πρώτη μου δουλειά ήταν η καλύτερη. Το σχολείο μου είχε (και έχει ακόμη) έναν επιτυχημένο ρητορικό όμιλο* και στη συμμετοχή μου σε αυτόν χρωστάω πολλές από τις σημαντικότερες φιλίες και εμπειρίες της ζωής μου. 

Όταν ήρθε η σειρά μου να προπονήσω τον όμιλο, προέτρεπα τους μαθητές να μην αναλώνονται στη συλλογή στατιστικών στοιχείων και ο ίδιος τα χρησιμοποιούσα πολύ σπάνια. Υπήρχαν πρακτικοί λόγοι γι' αυτό (δύσκολα διασταυρώνονται στοιχεία στη μέση της συζήτησης), ύπήρχε όμως και η εκπαιδευτική διάσταση. Το ζητούμενο ήταν να καταλάβει κανείς πώς δομείται ένα επιχείρημα, από που αντλεί την ισχύ του, και πώς μπορούν να εντοπιστούν οι αδυναμίες του - όχι να μάθει απέξω νούμερα και παραπομπές. Oι μαθητές αναλάμβαναν στην τύχη την πλευρά του θέματος την οποία θα υπερασπίζονταν. Όχι για να μάθουν τάχα ότι δεν υπάρχει αλήθεια, αλλά για να μάθουν ότι ο συνάνθρωπός μας πολλές φορές πρώτα διαμορφώνει 'θέσει' την άποψή του κι εκ των υστέρων μαθαίνει να την υπερασπίζεται. Ο δημόσιος διάλογος δε, ακολουθεί τον κανόνα του Kuhn: ένα υπόδειγμα νικιέται από ένα άλλο υπόδειγμα, από ένα πιο ελκυστικό αφήγημα. Δεν νικιέται από τα δεδομένα που δεν εξηγεί. 

Δεν έχω αλλάξει γνώμη, παρά τα φαινόμενα. 

Το ιστολόγιο αυτό δεν ξεκίνησε για να κάνω fact-checks και να γράφω σεντόνια. Η κρίση όμως, και ειδικά οι επικοινωνιακοί εμφύλιοι του 2010—12 και του 2015, τα έφεραν όλα αυτά στο προσκήνιο από ανάγκη. Ο κόσμος έμαθε να πιστεύει κυριολεκτικά τέρατα. Βασικά στοιχεία, προσβάσιμα κατ' αρχήν, έλειπαν από την επιχειρηματολογία και την αντίληψη κάθε πλευράς. Τα ηλεκτρονικά μέσα, ακόμη κι εκείνα με ονόματα βαριά σαν πιεστήριο, σπάνια παρέθεταν πρωτογενείς πηγές. Η κοντόφθαλμη λογική τους ακόμη και τώρα είναι ότι ένας επισκέπτης που ξεροσταλιάζει παθητικά στις σελίδες τους είναι πολυτιμότερος από κάποιον που αλλάζει σελίδα για να εξετάσει τις πηγές τους. 

Τι μένει να πούμε;

Κι όμως σιγά σιγά η σκόνη καταλαγιάζει. Οι Έλληνες έχουν μάθει την ορολογία της κρίσης και ποιά νούμερα πρέπει να προσέχουν σαν ηλικιωμένοι που κάνουν συχνά εξετάσεις. Οι πάλαι ποτέ αντιμνημονιακοί υπογράφουν μνημόνια και τα υπερασπίζονται ψελλίζοντας λόγια που τους μάθαμε εμείς, οι γερμανοτσολιάδες - προδότες - νεφελίμ - ανάλγητοι φιλελέρες. Το κακό ΔΝΤ έγινε καλό ΔΝΤ, και σιγά σιγά απλά ΔΝΤ. Μετά από επτάμιση χρόνια, οι Έλληνες όσες πληροφορίες ήθελαν να μάθουν πάνω-κάτω τις έχουν μάθει. 

Στο μεταξύ οι Έλληνες φιλελεύθεροι χάσαμε τη μάχη για τη νοηματοδοσία της Κρίσης. Σε μια Βουλή με Λεβέντη, Νικνικ, Πόρτα-Πόρτα και Χρυσαυγίτες έχουμε ελάχιστους βουλευτές και κανένα γνήσια δικό μας κόμμα. Ο Έλληνας δέχτηκε, με τα πολλά, ότι το κράτος ξόδευε περισσότερα από όσα εισέπραττε κι ότι δεν παίζει να μας χαρίσει λεφτά ο Πούτιν ή να πλουτίσουμε από τα πετρέλαια του Αιγαίου.Αλλά μετά από επτά χρόνια κρίσης δεν τον νοιάζει ποιός έφταιξε ούτε τι έπρεπε να είχε γίνει διαφορετικά. 

Επειδή όμως όραμα για την επόμενη μέρα δεν υπάρχει, έχουμε ακόμη μια ευκαιρία να κάνουμε κάτι χρήσιμο για τη χώρα. Η κουβέντα που κάναμε ως τώρα πρέπει να τελειώνει και να δώσει τη θέση της σε έναν εντελώς διαφορετικό διάλογο. 

Ο Κιμ δεν θα πατήσει το κουμπί

Για να δούμε τι είδους διάλογος πρέπει να ξεκινήσει, ας σκεφτούμε τι θα συμβεί αν κάποτε τελικά 'νικήσουμε' ιδεολογικά. Θα πεθάνουν από τη ντροπή τους οι επιτήδειοι κρατιστές και οι συμπολίτες μας που τους έφεραν στην εξουσία; Θα αυτοεξοριστούν όλοι μαζί στη Βενεζουέλα, την Ουγγαρία ή έστω τη Σουηδία (ανάλογα τον καημό του ο καθένας); Θα αποσυρθούν σε μοναστήρια διαβάζοντας προφητείες; Θα δεχτούν την τεχνοκρατική μας ανωτερότητα και θα μας παρακαλέσουν να τους κυβερνήσουμε; Ή μήπως θα πατήσει το κουμπί ο Κίμ, αδειάζοντας την Ελλάδα για να εποικιστεί από πιο άξιους φιλελεύθερους πολίτες εισαγωγής; 

Μα τίποτε απ' όλα αυτά δεν θα γίνει, κι ευτυχώς. Η χώρα μ' αυτά και μ' αυτά θα συνεχίσει να υπάρχει - πιο γερασμένη, πιο φτωχή- και οι ιδεολογικοί μας αντίπαλοι μαζί της. Δεν μας περιμένει ούτε φιλελεύθερη, ούτε εθνικιστική, ούτε σοσιαλιστική, ούτε αναρχική επανάσταση στο τελος του δρόμου. Αφού έχουν έτσι τα πράγματα, τριών ειδών τακτικές μας απομένουν: συνεργασία, δολιοφθορά και προσηλυτισμός. 

Είμαστε λίγοι

Συνεργασία και δολιοφθορά είναι δύο εκδοχές της ίδιας τακτικής - οι φιλελεύθεροι αναρριχώνται στην εξουσία καβάλα σε ένα μεγαλύτερο κόμμα - είτε ως εταίροι του σε έναν κυβερνητικό συνασπισμό, είτε καταλαμβάνοντας εκ των έσω την ηγετική του ομάδα.

Δεν θέλω να αδικήσω όσους σκέφτονται έτσι. Το ελληνικό πολίτευμα είναι τόσο άνισα στημένο κατά των μικρών πολιτικών δυνάμεων που δεν αφήνει περιθώρια για ελπίδα. Ξεχνούν όμως πόσο λίγοι είμαστε (δείτε σχετικά εδώ). Περίπου ένα 6%-7% του εκλογικού σώματος είχαν φιλελεύθερες αξίες το 2008 και στα κοινωνικά και στα οικονομικά ζητήματα . Ίσως φτάσαμε στο 9%-10% το 2015 και εκεί βρισκόμαστε ακόμη το 2017. Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι (που όντως ψηφίζουν) υποστηρίζουν τη ΝΔ, όμως μειοψηφούν σημαντικά μεταξύ των ψηφοφόρων της (ήταν λιγότερο από το 20% του συνόλου το 2008, λίγο παραπάνω το 2015, λιγο λιγότεροι το 2017). 

Για να μην σας κουράζω: κανένα κόμμα εξουσίας δεν πρόκειται να αλλάξει δραστικά πορεία για το χατίρι μας. Καλή τύχη στον Κυριάκο, αλλά μην έχετε αυταπάτες. Η δουλειά των κομμάτων εξουσίας δεν είναι να κάνουν ιδεολογικές επαναστάσεις, αλλά να χτίζουν, με μπαλώματα και με εκπτώσεις, συμμαχίες μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που για λίγο βρίσκουν κοινό τόπο σε πέντε δέκα αιτήματα. Αυτό δεν είναι ελάττωμα της δημοκρατίας - το αντίθετο.

Η λύση του προσηλυτισμού, όσο δύσκολη κι αν φαντάζει, έχει περισσότερες προοπτικές και είναι απόλυτα συμβατή με τις άλλες δύο. Για να το πω αλλιώς: δεν χρειάζεται οι φιλελεύθεροι να συμφωνήσουμε σε πρόσωπα ή κόμματα αν καταφέρουμε να φτιάξουμε σιγά σιγά ένα πραγματικό, ζωντανό κίνημα που θα φέρει κι άλλους συμπολίτες μας σε επαφή με τις ιδέες μας. Ένας ισχυρός πόλος ψηφοφόρων που είναι συνεπείς σε πέντε απλά αιτήματα και μπορούν να συνεννοηθούν σε βασικό επίπεδο με τους συμπολίτες τους θα αναγκάζει πάντα σε συμβιβασμούς τα κόμματα εξουσίας κι ας μην τα ψηφίσει ποτέ.

"Έχετε δύο λεπτά να σας μιλήσω για τον Κύριο και Σωτήρα μας, την ελεύθερη αγορά;" 

Αν διαλέξουμε την επιλογή της της πειθούς, ο δρόμος μας είναι ανηφορικός. Επτά χρόνια τώρα δεν καταφέραμε να πείσουμε πολλούς συνανθρώπους μας. Οι επικλήσεις της 'κοινής λογικής', η οχύρωση πίσω από στατιστικές, ακόμη και οι εξαγριωμένες επιθέσεις σε 'σανοφάγους' και 'γίδια', όλα αυτή την αδυναμία μας δείχνουν - να πείσουμε, να διδάξουμε ανθρώπους έξω από τον κύκλο μας. Δεν σας κάνω τον έξυπνο - εγώ τα έκανα πρώτος αυτά τα λάθη. Πρέπει όμως να τα αφήσουμε πίσω μας. 

Η "κοινή λογική" είναι η χειρότερη από τις αυταπάτες μας. Ο άνθρωπος δεν είναι αυτό που νομίζουμε. Η ελευθερία κι ο αυταρχισμός του έρχονται εξίσου αυθόρμητα και αβίαστα. Δεν έχει ούτε φυσικό αισθητήριο της αλήθειας ούτε φυσική ροπή προς αυτήν. Το μόνο που ενστικτωδώς αφουγκραζόμαστε στο λόγο του άλλου είναι η βιολογική, κοινωνική, ή ιδεολογική μας συγγένεια - ενστικτωδώς ξεχωρίζουμε τους 'δικούς μας' από τους 'αλλους'. Ακριβώς γι αυτό το λόγο, οι άνθρωποι δεν αλλάζουν γνώμη πάνω στην κουβέντα, επειδή τους έπεισες με τη ρητορική μαεστρία σου, την τετράγωνη λογική σου ή τα τεκμήριά σου. Μπορούν όμως να πειστούν για την καλή σου προαίρεση, ή τη βαθειά σου γνώση, και να αρχίσουν να σε ακούν πιο προσεκτικά.

Ο πραγματικά πειστικός λόγος δεν είναι λοιπόν ο λόγος που αλλάζει γνώμη στον άλλο, αλλά αυτός που τον μπολιάζει με αμφιβολία ή περιέργεια, ή τον κάνει να σκεφτεί με τρόπο που δεν έχει ξανασκεφτεί ποτέ. Που ταράζει τον απαθή. Η πειθώ δημιουργεί μια διαφορά δυναμικού, ας το πούμε έτσι, ανάμεσα στις πεποιθήσεις που έχει, ή ανάμεσα στις πεποιθήσεις και τις πράξεις του. Το τι θα κάνει με αυτή την ενέργεια δεν μπορείς να το καθορίσεις με την πειθώ. Μπορεί (σπάνια) να αλλάξει στάση. Μπορεί (συχνότερα) να αναζητήσει επιπλέον επιβεβαίωση για τις απόψεις του. Μπορεί να σε αποφεύγει ή να σε περιθωριοποιήσει. 

Η αυταπάτη της κοινής λογικης όμως μας περιορίζει και με πιο σημαντικούς τρόπους. Αφενός δεν έχουμε πάντα δίκιο. Αφετέρου ο δημόσιο διάλογος δεν χτίζεται στη βάση της λογικής.

Πώς δουλεύει ο δημόσιος διάλογος

Σκεφτείτε λίγο τι γνωρίζουμε για τη δυναμική του δημόσιου διαλόγου στις μέρες μας. Ο Galam (2013) πχ μας λέει ότι όταν ο δημόσιος διάλογος διεξάγεται υπό συνθήκες αβεβαιότητας, αργά ή γρήγορα υπερισχύει η πλευρά με τους περισσότερους παθιασμένους οπαδούς. Οι Guazzini et al (2015) εξηγούν ότι δεν είναι η προσωπικότητα του άλλου που τον κάνει παθιασμένο. Είναι η θέση του στο δίκτυο. Η προσωπικότητα καθορίζει μόνο σε τίνος την επιρροή θα είναι πιο δεκτικός. Ανακαλύπτουμε λοιπόν αυτό που ξέρουν όλες οι θρησκείες, όλες οι συμμορίες, όλες οι μονάδες ειδικών δυνάμεων, και όλες οι ποδοσφαιρικές ομάδες, είναι ότι κανείς είτε ανατρέφεται μέσα σε έναν χώρο είτε μυείται σε αυτόν με σύμβολα, αφηγήματα και τελετουργίες. Αμφότερες είναι κοινωνικές και όχι λογικέ ή μηχανικές διαδικασίες. 

Αυτό ισχύει και για "πεφωτισμένες" τάχα απόψεις όπως οι δικές μας. Η "γενιά της easyjet" γουστάρει Ευρώπη και ανοιχτά σύνορα γιατί μυήθηκε σε αυτήν σε στιγμές καθοριστικές - στις σπουδές, σε περιπετειώδεις νεανικές διακοπές, σε επιχειρηματικά ταξίδια, σε καλοκαιρινούς έρωτες. Όχι επειδή την έπεισαν τα επιχειρήματα υπέρ της Ενιαίας Αγοράς ή επειδή ψάχτηκε καθόλου σε θέματα Κοινής Αγροτικής Πολιτικής.

Θα μου πείτε - οι φανατικοί πρέπει τουλάχιστον να είναι αμόρφωτοι ή χαζούληδες. Όσο περισσότερα γνωρίζει κανείς τόσο πιο πολύ νερό βάζει στο κρασί του. Κι όμως, μας λένε οι Kahan et al (2013), αναλύοντας το φαινόμενο της 'στρατευμένης' τεχνικής δεξιότητας. Όσο καλύτερα καταρτισμένος είναι κανείς, τόσο περισσότερο μπορεί να διαστρέψει τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του. Η πόλωση σε καίρια ζητήματα είναι μεγαλύτερη μεταξύ των 'ψαγμένων,' παρά μεταξύ των περαστικών.

Πέρα από την ποσοτική πλευρά του φαινομένου υπάρχει και ποιοτική πλευρά. Όταν ο κόσμος ακολουθεί και αναπαράγει υλικό που επιβεβαιώνει τις απόψεις του και προωθεί ομοϊδεάτες, μοιραία δημιουργούνται γκέτο και μονοκαλλιέργειες ιδεών που γίνονται όλο και πιο ακραίες. Όπως κάθε είδους αιμομιξία, κάθε ανταλλαγή απόψεων μέσα σε αυτούς τους θύλακες αποδυναμώνει τις θέσεις τους - η άμυνα ενάντια στην κριτική γίνεται όλο και περισσότερο όχι μέσω επιχειρημάτων αλλά με κοινωνικούς ελέγχους. Αυτό το βλέπουμε ξεκάθαρα όταν το κάνουν οι 'άλλοι'. Δεν το βλέπουμε ξεκάθαρα όταν το κάνουμε εμείς οι ίδιοι.

Φιλελευθερισμός με φετβάδες δεν γίνεται

Είναι πλέον κοινός τόπος το αφήγημα, ότι τάχα ο φιλελεύθερος κόσμος δεν μπορεί να μιλήσει στον υπόλοιπο επειδή ζει σε μια ελίτ φυσαλλίδα όπου ομοϊδεάτες μιλούν μεταξύ τους. Δεν είμαστε, λέει αυτή η λογική, παρά μια ηχηρή παρέα από επαγγελματίες καλοθελητές ειδικευμένους στο να προσβάλλονται για λογαριασμό τρίτων και να μιλούν υποτιμητικά στους αδαείς. Ή από καλοπληρωμένους και καλοδικτυωμένους αερητζίδες που λένε τεμπέλη και παράσιτο τον κάθε βιοπαλαιστή που δεν δέχεται να του καταστραφεί η ζωή για να τέμνονται στο σωστό σημείο οι καμπύλες της προσφοράς και της ζήτησης. Ο δε 'κανονικός' κόσμος αντιδρά στις εμμονές μας, που του επιβάλλονται συχνά έξωθεν και δια του νόμου, με όλο και πιο προκλητικές και ακραίες εκφράσεις των αντιλήψεών του.

Βλακείες. 

Συμφωνώ οτι χάθηκε κάπου στην πορεία η τέχνη της πειθούς. Είναι λειψός και τελικά επικίνδυνος ένας φιλελευθερισμός που στηρίζεται σε τετελεσμένα, σε εκβιαστικά διλήμματα, σε φιρμάνια και σε δικαστήρια. Όχι επειδή οι εξουσίες δεν οφείλουν να αναγνωρίζουν την πραγματικότητα, και να σέβονται και να υπερασπίζονται ελευθερίες και δικαιώματα. Αλλά επειδή τα νομικά και πολιτικά κεκτημένα χτίζονται πολύ πιο γρήγορα από ό,τι ωριμάζουν στη συνείδηση της κοινωνίας οι αντίστοιχες ιδέες. Ο φιλελευθερισμός δε όταν νικά κατά κράτος στα χαρτιά γίνεται νωθρός και θρασύς – αρχίζει να απαντά στον ανελεύθερο λόγο πρώτα με τον καταναγκασμό και μετά, πολύ αργά, με την πειθώ. Και όταν συμβεί δύο και τρεις φορές αυτό, άκομψα και δημόσια, ο πολύς κόσμος νοιώθει ότι βάλλεται.

Αν λοιπόν κάποια δικαιώματα κα κάποιες ευκαιρίες δεν μπορούν να περιμένουν να ωριμάσει η κοινωνία, καθήκον μας τότε είναι να κάνουμε πιο γρήγορα το ιδεολογικό μας έργο. Πιστεύω όμως ότι η κοινή γνώμη μπορεί να μεταστραφεί γρήγορα, ακόμη και σε ζητήματα που τον πολύ κόσμο τον ταράζουν βαθιά στην ψυχή του. Δείτε πχ πώς αντέδρασε ο Ελληνικός λαός στο θέμα των προσφύγων - πώς βρεθήκαμε από λαός βασικά φοβικός να είμαστε και πάλι, με τις όποιες παραφωνίες, φιλόξενοι και ανθρώπινοι.

Ποιό είναι λοιπόν το αφήγημά μας;

Το φιλελέ Think Tank Dianeosis δημοσιεύει από το 2015 μια σειρά από εξαιρετικές δημοσκοπήσεις σχετικά με τις πεποιθήσεις και τη νοοτροπία των Ελλήνων - ‘Τι Πιστεύουν οι Έλληνες’. Οι απαντήσεις των πολιτών είναι , ακούω, αντιφατικές – όλοι είμαστε λίγο καπιτάλες, λίγο σοσιαλιστές, λίγο αναρχικοί και λίγο φασίστες. Γνέφουμε όλοι αναγνωρίζοντας το πρόβλημα, μετράμε απογοητευμένοι τις λιγοστές ‘υγιείς δυνάμεις’ του τόπου και περιμένουμε την επόμενη έκδοση. Δεν είναι αυτή, νομίζω, η σωστή απάντηση.

Η απάντηση είναι ότι οι Έλληνες (και οι υπόλοιποι λαοί επίσης) δεν ‘πιστεύουν’ τίποτε, κι ως εκ τούτου μπορούν να αντιφάσκουν χωρίς πρόβλημα. Για να είμαι πιο σαφής – οι πολίτες μπορεί να έχουν ηθικές ή φιλοσοφικές αρχές που τους κατευθύνουν στις προσωπικές τους επιλογές. Αυτές όμως σπάνια τους είναι χρήσιμες σε μάκρο ζητήματα. Εκεί αντιθέτως οι πολίτες βρίσκουν το δρόμο τους συνδέοντας αφηγήματα – σκεφτείτε τον Ταρζάν να πετά πάνω από τη ζούγκλα πηδώντας από χορτόσχοινο σε χορτόσχοινο.

Όσοι έχετε διαβάσει το Dune του Frank Herbert θα θυμάστε τις μεθόδους των Bene Gesserit – οι ιεραπόστολοί τους πετούν από πλανήτη σε πλανήτη σπέρνοντας πιασάρικους και εύπλαστούς μύθους και προφητείες. Αιώνες μετά, οι πράκτορές τους όπου κι αν προσγειωθούν μπορούν να επικαλεστούν αυτά τα γνώριμα αρχέτυπα για να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και το θαυμασμό των ντόπιων. Από τέτοια ‘βαθιά αφηγήματα’ αποτελείται η συνείδηση του μέσου πολίτη. Όποιος ξέρει να τα χειρίζεται, κυβερνά τον κόσμο.

Δεν γνωρίζω να έχουν χαρτογραφηθεί ποτέ σε βάθος τα βαθιά αφηγήματα και οι κοινωνικές ομάδες στις οποίες βρίσκουν απήχηση στην Ελλάδα. Αξίζει όμως. Η χώρα μας έχει φιλελέ αφηγήματα. Για να τα ανακαλύψουμε χρειάζεται να ξαναζωντανέψουμε και μια άλλη, παλιότερη μέθοδο από τις δημοσκοπήσεις και τα focus groups - χρειαζόμαστε φιλελέ λαογράφους.

Χρειάζεται οι φιλελέδες να καταλάβουμε σε βάθος ποια είναι τα βαθιά αφηγήματα που κουβαλάμε σα λαός, ποιά μπορούν να μεταστραφούν σε υγιείς δυνάμεις και ποιά πρέπει να τα πολεμήσουμε. Ιδανικά, αυτή τη δουλειά θα την είχαμε κάνει πριν την κρίση. Τίποτε όμως δεν είναι ιδανικό και πρέπει να πιάσουμε την άκρη του νήματος από κει όπου έχει κατρακυλήσει το τόπι.

Τις καλές εποχές το αφήγημα της Ευρώπης ήταν ένα τέτοιο βαθύ αφήγημα – η τουρκοκρατία και οι πόλεμοι μας απέκλεισαν από την φυσική μας κληρονομιά – εμείς δώσαμε τα φώτα στην Ευρώπη και από γκαντεμιά τώρα τα απολαμβάνουν άλλοι κι εμείς όχι. Ως Ευρωπαίοι πια και κάτω από τη θαλπωρή μιας διαρκούς ειρήνης, εύκολα θα ανακτήσουμε το χαμένο έδαφος. Δεν αρκούσε αύτο το αφήγημα – μόλις βρεθήκαμε σε (τεχνητή, πιστεύω) σύγκρουση με την Ευρώπη κατέρρευσε.

Για να ξανα-ανακαλύψουμε την τέχνη της πειθούς πρέπει να σκεφτούμε βαθιά, να ακούμε προσεκτικά, και να ξαναφτιάξουμε όχι το ένα, λειψό, αφήγημα της προόδου, αλλά πολλά και αλληλλεπικαλυπτόμενα αφηγήματα. Θέλω κι εγώ να συνεισφέρω σε αυτό το έργο.

[Συνεχίζεται]

* στατιστική-μπόνους: το 2009, σύμφωνα με την PISA, το 7.5% των μαθητών της επικράτειας είχαν πρόσβαση σε ρητορικούς ομίλους. 

On Greek working hours and structural reforms

Did you know who the hardest-working Europeans are? Go on, guess. It's the Greeks. Crazy right? Don't you feel bad for thinking they were lazy until now?

Three times already I've looked into this subject (here and here and here), and three times the story has turned out to be fatally flawed; yet with each year's 'Weekly Hours Worked' release from Eurostat a new batch of clickbait articles pop up tantalising the few people left who haven't yet been exposed to this supposed mythbuster with some variation of 'you'll never guess who the hardest-working Europeans are!'

If you feel vindicated by such articles against unfair stereotypes of supposedly lazy Greeks, I can't blame you. A proper look at (appropriate) data confirms that we are not lazy. But if you actually take these articles at face value, you have been woefully misled. You've also missed out on an opportunity to understand the Greek labour market in more detail. The only lazy people here are content mills like Statista.

The latest iteration - 2013 working hours and the Independent

This time, the story made it into the Independent, after trickling down from other outlets (see here and the original, here), until the Greek edition of Vice ended up covering the story under the headline 'should we be proud that Greeks work the longest hours in Europe?' The Vice_Gr story featured an interview with one Mr. Poupkos, Youth Secretary of the Greek tertiary Union, who is actually not an entirely unreasonable guy - however, on this occasion his commentary focused on curbing illegal overtime and unpaid work; reading the stats and the interview together, one might be excused for thinking that the reason Greeks work so much more than other Europeans is because of unscrupulous bosses (of which, I do not dispute, we have no shortage).

In fact, the truth is very, very different. Comparing like for like, Greeks don't work insane hours at all. But the Greek labour market itself is deeply, structurally unhealthy - and the whopping working hours total is merely a statistical artifact of its structural defects. To understand why this is, you have to understand what figures these publications are quoting, how they compare across countries, and what drives them.

About the hours worked data

The comparative figures on hours worked in Europe come from three sets of publications - actual hours worked in main job; usual hours worked in main job, and actual hours worked in second job. In theory, usual hours for second jobs should be reported somewhere but I've struggled to locate them.

All three of these datasets are compiled by Eurostat on the basis of the Labour Force Survey, which is carried out across the EU, and you can see in minute detail how these were defined up to 2013 here. LFS is the same survey we rely on for employment and unemployment figures, and is carried out pretty uniformly across the EU member states. If you see anyone referring to OECD hours worked figures, like Statista does, note that these too are sourced from the LFS when it comes to EU countries. For non-EU countries, the data sources can vary, and the implications of such variation can be very significant, so country figures are not comparable (as the OECD duly points out). For some reason, Statista's figures seem to be aligned to 'usual' as opposed to 'actual' hours worked,  even though they cite 'actual' hours worked data as the source. The effect is to slightly overestimate the actual time worked by Greek employees - citing 42 hours per week in people's first jobs, as opposed to the 'actual' figure of 40.3. Adding people with second jobs yields an 'actual' figure of 41.2 hours a week (see here).

These hours are self-reported by individual respondents -not employers, as the LFS is a household survey. They include overtime but not lunch breaks or travel to and from work. They are not unduly seasonal, as they incorporate four quarterly measurements, with multiple survey waves per quarter.

Comparing like with like

Whole-labour-force figures like the ones published by Statista are very crude: they lump every working person together, add up their hours and divide by the number of people. So unless the economies being compared are very similar, these sorts of comparisons end up not comparing like for like. Full-time workers work longer hours than part-time workers. Men work longer hours than women. The self-employed work longer hours than employees, particularly if they own businesses of their own.

When you do compare like for like the differences don't look so huge anymore. The Greeks who genuinely work longer hours than their Eurozone counterparts are everyone with a second job (by a long stretch), and people who work part-time for a family business. Additionally, male part-time employees and part-time own account workers work longer hours than their German counterparts, though not their Eurozone counterparts.

So the contribution of unscrupulous bosses to hours worked in Greece is very limited, and the bosses in question are most likely to be business owners employing their own families, employers of second-jobbers (who are, presumably neutral with regards to whether their employees have another job but prefer more qualified candidates), and employers unable to offer their staff full hours, who end up employing people part-time when everyone would prefer a full-time arrangement.

Using usual v. actual hours worked where possible doesn't change the big picture, although it does tend to amplify the differences between Greece and other countries.

Note that the discrepancy that is so obvious when one looks at hours worked carries over to other areas of work that are far less documented - holidays, sick leave, retirement age, the lot. The self-employed and family workers, for instance, take fewer days off and retire later, if at all. 

A structural issue

So what accounts for the huge discrepancy in total hours worked, if not unscrupulous employers or workaholic Greeks? The structure of the labour market, that's what.

Simply put, Greece has fewer part-time employees* (less than half the EU average despite an upward trend); fewer economically active women (a participation rate ca. 12% lower than the EU average); more self-employed people (including the 25.4% of our workforce who are own-account workers, v. 10.8% EU-wide and the 6.6% who are employers, v. 4.3% EU wide); more contributing family workers (three times the EU average); but not more people with second jobs - in fact, the share of employed people with second jobs (deduced from here and here) peaked at 3.4% in 2009, 10% lower than the EU average, then fell to 1.8%, or less than half the EU average, by 2013; as might be expected when jobs are in short supply.

So the question of 'why do Greeks work so many hours', put in its proper context, becomes one of why we have so many unproductive family businesses, why there are so many own-account workers in our workforce, why our workplaces find it so hard to accommodate part-time workers, and why we can't get more women into the labour market. Not all of these are necessarily problems, but they are structural characteristics of the Greek economy. Changing them requires that magical catch-all phrase, 'structural reforms.'

* Note that LFS definitions of part-time employment differ among member states. 

What about productivity?

The usual counterarguments offered to the kinds of crude working hours  statistics provided by the Indepedent are a) yes, but productivity is lower b) yes but it is possible to spend hours at work without doing much c) yes but it's possible to work very hard producing products/services that no-one wants. All three are roughly, though not exactly, equivalent, and all three generally lead back to the structural questions raised above.

Since these objections are prompted by a discussion of hours worked, the obvious point of departure in comparisons of productivity is output per hour worked. As you can see here, the Greek economy produced about a quarter less per hour worked than the EU as a whole, even after accounting for our lower purchasing power.

However, this tells us very little about Greek workers themselves: individuals are not 'productive' as such, because labour is only one factor of production. The productivity of labour is a function of many things, including private and public capital. So while it is meaningful to ask how many hours the average Greek works, it is pointless to ask how productive he/she is and attribute this to him/her as a personal characteristic. To do that, we need to ask a different set of questions altogether, and there are two alternatives.

We can measure the quality of labour used by the Greek economy and its stock of human capital; or how much of its output cannot be explained by inputs such as hours worked and capital employed alone. Each question is methodologically fraught but attempts have been made to answer them.

With regards to human capital, sources such as the WEF's Human Capital Report, the WEF's World Competitiveness Report or the UN's Human Development Index are not terribly helpful because they include too many labour market outcomes in their calculations - what we're looking to capture are inputs, such as skills, motivation, resilience and self-discipline, and they only include education inputs up to a point. The best use one can put them to is in measuring the quantity and quality of education - where you'll find that Greeks do well for quantity but less so for quality - and even then a lot of the lag in quality comes in after one enters the job market - which is an employer's fault at least as much as it is the employee's.

One can also draw on social psychology research, and particularly comparative studies focusing on the Big Five personality traits, to measure some intrinsic qualities that make up the profile of a hard-working personality - conscientiousness in particular is a trait known to correlate strongly with work performance, and which fits the kind of attitudes involved in the 'hard working Greeks' theme. One comparison finds that Greeks score reasonably well and there is little difference in this regard between Greeks and Germans; in another, we score slightly higher. Similarly, the OECD PISA comparisons of perseverance and motivation among pupils show that Greek pupils do really quite well (check the data here, there is too much to summarise). 

TFP calculations are problematic because they require detailed data on the various factors of production (including different kinds of capital), which the Greek authorities do not produce regularly. Both the OECD and EU-KLEMS projects include no TFP calculations for Greece, although EU KLEMS provided enough data for others to fill in the blanks. We now know, for instance, that Greek TFP did not rise from 1999 to 2007, nor indeed did TFP in any PIIGS country, or in Belgium for that matter (but see here too for the opposite finding). Greek TFP was also losing ground against other developed countries from the early 80s onwards, possibly even the 60s, and continued to lose ground throughout the early part of the crisis. 

But TFP figures us nothing about the attributes of Greek employees - only that they appear to be saddled with crap technologies (in the broad sense) of production. Indeed, TFP is a residual - the measure of our ignorance.

[TO BE CONTINUED]

Greece's shrinking working-age population: response to a critic (UPDATE)

NOTE: THIS POST HAS BEEN UPDATED

In discussing my recent post on Greece's alleged humanitarian crisis, I was challenged by one reader for saying that Greece's poverty stats could not be much worse in 2014 than they had been in 2013. I based this on both GDP rising and unemployment falling in 2014, and my critic took issue with the latter point on a factual basis.

His argument was that Greece's 2014 fall in unemployment was due to the working age population shrinking, and that gains in employment were in fact cancelled out by a fall in the working age population - this, he explained, was due to people leaving the country in search of work.

The argument has been played out over Twitter; I don't intend to reproduce it here just to score points. The end result is this: As of Nov 2014, the Greek Labour Force Survey (source of almost all labour market statistics) told us that unemployment was down 107k yoy. Employment was up 53K yoy. Economic inactivity was down 3K yoy. The size of the working-age population implied by LFS (I assume this is ages 15-64) was down 57K yoy. The ratio of employed to total working age population was up by about 1pc point.

Where are those extra 57k working-age folks? The quick answer is that this is a meaningless number - LFS is conceptually one of the worst means possible of measuring the size of the working age population; particularly if one is trying to test a hypothesis related to migration. The reason for this is simple: LFS uses the latest Greek Census data as its sampling frame, and uses age groups for the purposes of post-stratification. That is to say, the LFS starts by assuming that the size and age structure of the overall population at even the local level is more or less the same as it was during the last Census (May 2011). Until as late as mid 2013, ELSTAT was using the 2001 Census as its sampling frame, but estimates were rebased in early 2014 to reflect the 2011 Census and every number you can find on ELSTAT's database now reflects this (though past press releases may not). There isn't another Census planned until 2021, so we're stuck with this sampling frame for quite a while. The problem is that the further away we go from 2011, whether in terms of time and in terms of economic circumstance, the less adequate the LFS figures will be. The rebased working age population figures for Q2 2011 were only 1% off Census - a mere statistical error. But how far off the 2014 estimates will be, is simply unknowable.

Since we can't have a Census each year, the next best thing to help us understand what has happened to the Greek working age-population is administrative data. You can find admin-data-based estimates of the Greek working age population here, and detailed regional estimates here. In the pre-Census years, the estimates were hopelessly off, but from 2013 onwards they were brought back in line with Census data. So while it's not clear what happened in between, and whether the 2009 figure is in any way accurate, admin data suggest that the working age population in Greece shrank by 6%, or 482k, between 2009 and 2013, 31% of which was due to workers who were not Greek nationals leaving the country.

On the same basis, Eurostat has put together some slightly iffy immigration and emigration estimates for 2011 and 2012. The reason I call them iffy is because they are derived from comparing admin data with the natural changes expected due to demographics, and they mostly refer to pre-2013 data which are nowhere near as accurate. Anyway, these data tend to show that pre-crisis Greece was routinely sending ca. 100K working-age people abroad, and bringing slightly more than that in from abroad. Between 2010 and 2012, however, immigration fell from 103K to 84K, while emigration rose from 99K to 135K - a net loss of 60K work-age individuals in the three years on which we have data.

Importantly, the 2011 Census figures for our working age population came in much lower than previously estimated or forecast - at a mere 7.1m. Where did those people go? Were they Memorandum refugees? To test this, we need a good counterfactual. Amazingly, we have three, though quality tends to vary.

First, the UN produces national population forecasts on a regular basis, based on projected patterns in fertility, longevity and migration. The detailed 2012 forecasts can be easily accessed here. It's no longer very easy to get hold of the 2010 vintage of the UN projections, but you can see the central forecasts here. Crucially, both sets of forecasts use projected 2010 figures as their baseline, and neither of them incorporate economic factors in their analysis. This is because the UN forecasts are focused on building credible scenarios of population growth for the very long-term, not the next economic cycle. While I still think this is a weakness generally, it is a blessing in this particular case, as the forecasts are unaffected by austerity and provide a good counterfactual. Extrapolating from the 2012 estimates, it seems to me that Greece should have lost ca. 157k working-age people between 2009 and 2013, assuming zero net migration.

* note: the economist Edward Hugh, whom I follow with interest on Twitter, has had a brush or two with the UN figures and is very skeptical. I trust his judgement and hope to quote him on more detail soon.

Second, Eurostat produces its own estimates, called EUROPOP, every three years. The EUROPOP 2010 figures are now hard to find (try here) but the 2013 estimates are easily accessible here. A little extrapolation using the latest of the two datasets shows that Greece was meant lose about 254K working-age employees anyway between 2009 and 2013, regardless of policy, assuming no net migration. Even the more accurate UN estimate, however, was still more than 200K people off the actual Census figures in 2011. Both of these sets of estimates are constrained by their respective methodologies and the data they relied on. The Eurostat figures over-rely on admin data, which in Greece's case led to an over-estimation of the population. The UN data over-relied on Census data, which, by the time the crisis hit Greece, were hopelessly out of date.

The table below summarises all of the population estimates and counterfactuals for Greece, so you can check for yourselves.

Finally, we have a counterfactual on emigration that can shed light on working-age Greeks' intentions pre-crisis. In December 2009, there was a Eurobarometer study of EU citizens' intentions to work abroad. You can see the full results here, but pay special attention to pp. 178-188. As of late 2009, 8% of working-age Greeks had hoped to move abroad for work purposes. Not all of these will have moved of course, but we have two ways of pinpointing the ones who did. First, 27% of that 8% said they were planning to move in the next 2 years or less - taking us to just after the 2011 Census. Another way of looking at this is that 44% of those who said they would consider moving had taken some concrete steps to facilitate the move. Without access to the raw data, my estimate would be that between 2% and 3.5% of Greece's working age population were planning to move pretty seriously as of late 2009 - pre-austerity. Assuming they left the country evenly between 2010 and 2012, that would account for 49K-86K per year - enough to explain between 43% and 75% of the admin-estimated emigration in the coming years. But clearly the real emigration figures must have been higher, swelled by unconventional net emigrants, such as students who had meant to return after their studies and found they could not.

And what of the post-Census period? LFS (which we must treat with care as explained) suggests an average loss of 61K working age people per year between 2011 and 2014. The UN figures suggest a loss of 39K per year would have been natural over this period. The EU estimates suggest a loss of 81K per year would have been.

UPDATE 7/5/15: The 2013 im/emigration data are finally in, but there's a catch: a break in the series as the admin data were rebased in 2013 in order to bring them in line with the Census. Taking the data at face value, immigration fell off a cliff, with only 38k working-age people coming into Greece, down from 84K. But emigration also fell, from 135K to 104K, lower even than in 2011. Overall, in the years from 2010 up to and including 2013, Greece lost 126K working age individuals (31.5K per year) to net emigration. Working backwards from the net emigration figures, the administrative population figures and an average of the UN and EU demographic estimates, I think this rebasing of the admin data removed some 118K working-age people from the final figures. These are clearly people who net emigrated over the previous years, but it's impossible to attribute them to individual years properly.

If I'm right, then the actual figures would look as follows:

IMHO all of this means the following:

1. The Greek working-age population has been shrinking for the last four years or so, though LFS figures alone are a very poor means of testing this. We do not know how many people were lost but something in the region of 350K is reasonable.
2. Absent a strong immigration trend, the Greek working-age population was going to shrink anyway  post-2010, regardless of policy, as a result of demographics. In fact even if we assume that all of the people cleared out of the admin data in 2013 were crisis-era emigrants, half of the change in the working age population over this period would still be down to demographics.
3. The bulk of post-crisis emigration by Greeks probably occured pre-2011 as a result of emigration plans that pre-dated austerity. Some 150K to 250K people left the country in this way between 2009 and 2011, and they were arguably the ones with the most marketable skills.
4. On top of these, Greece was also losing at least 76K working-age individuals per year to net emigration as of 2013, compared to the counterfactual of 10K net immigration. This 'extra' loss continues to widen, driven by falling immigration, as opposed to rising emigration. This could be due to Greeks stuck abroad after their studies, but it should be noted that foreign nationals continue to account for some 40% of the loss of working-age people year-on-year.
5. In previous editions of this blog I have said that the emigration trend has been tapering off, as Greece slowly runs out of exportable people. On reflection, I think I was right. Emigration is tapering off. But without at least another year's worth of data it will be hard to say for certain.

UPDATE 27/8/15:

UK National Insurance registration statistics are a good place to start looking for corroborating evidence (H/T to Mike Bird @birdyword). The UK is a bellwether for Greek emigration appetites because it puts up the fewest barriers to Greeks wanting to work; it's accessible, travel and work here do not require a visa, and the language is not a problem. New NI registrations by Greek adults rose from ca. 3,000 per annum in the good days to just short of 10,000 in 2013 and 2014 - and although a tentative recovery in early 2014 showed signs of reversing the trend, early 2015 data suggest we're in for a record-breaking year in 2015.  A quick search through the data suggests that UK university towns are a major draw - so my tentative guess is that graduates settling in their host country may be driving emigration figures.

THE BULLSHIT JOBS CONUNDRUM (UPDATE NO. 4)

Have you read David Graeber's blog on the phenomenon of  'bullshit jobs'?

I received a link to this the other day, not from a socialist, but from a dyed-in-the-wool libertarian friend. He and I briefly shared a job once that was not far from a bullshit job. We both left out of sheer tedium and disgust - and both of us took a pay cut to get out of there. His email included simply the link to the blog and the title 'That sinking feeling.' I suggest you read it before you continue reading my commentary.

While you're at it, read also the 'Attack of the Kling-ons' - the same critique, really, from the perspective of a technology journalist, and with an opinionated comment section below. Or maybe this brief self-interested discussion about whether travel agents should still exist. Then to top it all off, you can visit a Bullshit Job Generator here or take the test here.

The Economist, perhaps sensing that a critique of whatever it calls capitalism was about to go viral, was quick to respond to Graeber with a much less interesting take on the whole thing - most jobs have always been unsatisfying, new 'bullshit' jobs are mostly down to technology, and the jobs can't really be without value, otherwise profit-driven businesses wouldn't pay anyone to do them. Ever confident, the Economist writer(s) dismissed the original article as an 'amusing essay.'

I think the Economist did all of us who believe in the free market a disservice. A far more useful response is to concede that Graeber has a point on the existence of such jobs (if you've been in a bullshit job, you don't need proof), but probably a little wrong on which jobs they are and why, what 'value' they create, and for whom. To do that, it helps to have worked in a large organisation, and it helps to have existed, at least for a while, at the edge between market and non-market as my former colleague and I have.

You see, Graeber offered the following two tests of a bullshit job.

First, the owner of a bullshit job will feel that the job is ultimately meaningless, regardless of how well they perform it or how well it pays. Yet passing this first hurdle of a bullshit job depends on your capacity for self-deception, confirmation bias and unearthing anecdotes. All humans are capable of twisting their outlook on the world until the hand that feeds them doesn't deserve biting. At my first job, some colleagues genuinely believed our work was helping some of the most disadvantaged young people in Britain earn valuable vocational qualifications. They could point to the success stories. Objectively, the qualifications were a government mandate, proven by repeated studies to yield negative returns - partly because they branded people as idiots until employers wouldn't touch them with a bargepole.

Second, if the owner of a bullshit job stopped performing it, no-one (apart from their colleagues and other people doing more or less the same job) would notice. This question is in reality an aggressive fantasy: union enthusiasts dreaming of industrial action that brings the world to a halt, fundamentalist Christians looking forward to the Rapture, libertarians reading about entrepreneurs leaving the world behind in Atlas Shrugged, unpopular kids fantasising about their own funerals, abusive husbands telling their wives no one else would want them. But it also comes with a kernel of truth - bullshit jobs don't deliver value to the people who pay for them - but to someone else entirely.

Passing the second hurdle of a bullshit job is almost too easy. As successive recessions have shown, there are few limits to how much 'stuff' we can do without - even in the so-called 'core economy'. And since many of our 'needs' are not 'core,' what people would notice on day 1 is not what they would notice on day 30. Millions of kids would notice (for a day) if Justin Bieber's PA's PA stopped tweeting for him - yet that MUST be a bullshit job if ever there was one. The real test is not 'who would notice' but whether, a few months later and with no other coercion involved, people would get over the loss and substitute the missing service with something else.

Of course, consistent with his audience, Graeber is trying a neat little reversal with this comment - by hinting that the meaningfulness of a job should be assessed based on the prospective impact of temporary industrial action. But he should instead consider the impact of permanent industrial action. Before long, another group will work around the gap unless the law is twisted to ban them from doing so (think Greek refuse collectors and their private sector counterparts).

What the data have to say

I cannot directly test Graeber's hypothesis. However, I do have weighted, nationally representative EVS data from over 30,000 interviews across the EU in 2008, detailing employees' job satisfaction and perceived level of autonomy by detailed occupation (both on a scale of 1-10) as well as the share of respondents who mentioned either achievement or public service as a characteristic of a 'good job'. To make double sure, I've also looked at what share of mentions these two characteristics took of each group's 'definition' of a good job. The only other possible options denoting 'meaning' would be mentions of responsibility at work. I chose, however, to leave this one out as it could confuse vanity and the desire for social status with the pursuit of meaning.

You can find the detailed findings by occupation group here. But more important, to me, is the chart below, which shows the correlation between a need for meaning at work and job satisfaction, at least for the bulk of jobs out there. The area of each bubble corresponds to the number of people working in each occupation in Europe, back in 2008. What is quite remarkable is that people who emphasise meaning in their choice of occupation also tend to be happier employees, and the vast majority of European employees rate their job satisfaction over 5/10. This cannot be the same world that Graeber is discussing.

The people suffering the most from Graeber's 'bullshit job' angst (i.e people who want a decent amount of meaning at work but are deeply unhappy at work) are most likely to be, not office workers with made-up jobs, but farm hands and machine operators - the traditional workers whose loss Graeber laments. Sure, customer services also emerge as a massive graveyard of hopes and dreams but the real rump of the market are these guys, plus maybe textile workers and miners. In short, the usual suspects since the industrial revolution. The biggest occupational group with far more longing for meaning than their job can accommodate are, in fact, high school teachers; but they're not nearly unhappy enough.

Another approach is to classify Europe's workers into clusters based on these two characteristics - desire for meaning at work and job satisfaction. The result is a system of seven 'satisfaction' groups, and by looking how many workers in each occupational group belong to each 'satisfaction' group we can perhaps infer the prevalence of bullshit jobs. My idea is that we should be on the lookout for people with medium levels of desire for meaning and low or very low job satisfaction. I've ranked the bigger occupation groups according to their propensity to produce such people here.

Again, Graeber strikes the opposite of gold. Turn the test around and search for occupations with the fewest people reporting high desire for meaning and extremely high levels of satisfaction - the same. His favourite occupations turn up more depressed, bullshit workers than the ones he rejects as meaningless.

You can also find a very detailed decision tree explaining the determinants of job satisfaction here. Hint - autonomy at work is by far the strongest determinant.

The reality of bullshit jobs

Still, as I said, I believe Graeber is right in asserting that bullshit jobs exist. I have my own set of tests for Bullshit Jobs, though:

Test one: Every bullshit job supports a rentier or group of rentiers.
Test one-and-a half: Progression in bullshit jobs is asymptotic: it forever approaches but never reaches a rentier position
Test two: Similar bullshit jobs across organisations cross-subsidise each other and each other's rentier masters, instead of competing with each other
Test two-and-a-half: Bullshit jobs give rise to greater network effects, thus creating more bullshit work, the better one performs them 
Test three: The content and output of bullshit jobs is opaque to the people that ultimately fund them, i.e. it is hard to know what one is getting for one's money
Rule three-and-a-half: Bullshit jobs provide ultimate value to internal stakeholders, but are paid for by external stakeholders who receive little or none of it.
Test four: Because bullshit jobs aren't about doing anything, they rely on bullshit skills and bullshitting skills far more than on real ones
Test four and a half: Any job in which a candidate's eventual performance can be predicted accurately by interviews is a bullshit job, although the inverse is not necessarily true.

The Pain of Bullshit Jobs 

Owners of bullshit jobs feel, among other things, shamed or guilty by association. Close contact with the rent-seeker they serve creates the sense of being soiled. How, precisely, the feeling is experienced is crucial. When it is experienced as guilt, it should not lead to the feelings of aggression towards holders of real jobs, as Graeber predicts. When it is interpreted as shame, it could, as long as the blame can be externalised. Whether the 'soiled' feeling will turn to shame or guilt can be shaped by the organisation itself, because feelings of shame and guilt are essentially mixtures of a simple affective element (a raw feeling) and a cognitive process (a 'knowing', I guess).

The categories of Bullshit Jobs

Bullshit jobs, in my view, come in the following flavours (the list continues to grow):

1. Template populators: A template is an abstract structure or order into which relatively simple information or actions can be inserted in order to produce complex but standardised outputs, meeting the template designer's specifications. When you prepare statutory financial reports or regulatory returns, write contract tenders (or invitations to tender, for that matter) for the private or public sectors, if you manage a standardised 'evaluation', 'impact assessment', or 'consultation' process, if you're a UK solicitor involved in conveyancing, a health & safety inspector, or an HR employee taking applicants through a structured behavioural interview, then you are a template populator.

Templates allow complex processes to be standardised and parcelled out, so that individual populators can be allocated tasks they are able to perform, even if they are incapable of efficiently carrying out the whole process. The entire task can thus be performed with the lowest possible level of skilled labour input while meeting the given specification - not what the client wanted necessarily, but what they can be proven to have asked for.

Templates create and protect elites in two ways. First, by making the work of the skilled individuals who design templates scalable. The designer of the template creates a saving by substituting more skilled (designer) labour with less skilled (user) labour and reducing (user) distraction - thus making unskilled (user) labour more productive and releasing skilled (designer) labour to more productive uses. The more they can effectively 'own' the template, the more the designers of the template can capture at least some of this saving as rents.

Second, a template allows the extraction of rents by insulating both its designer and their immediate reports (middle management) from risk, at the expense of pretty much everyone else. After all, a template approved by the principal is almost incapable of producing an outcome the agent can get into trouble over. Which is why, for instance, audit firms rarely get into trouble every time a business they audit fails spectacularly.

When designers aren't effectively able to keep users from replicating their valuable templates elsewhere, it is still possible to restrict usage of the templates, by law or convention, to a relatively small number of users. These user-designers are known as professionals, and they are forced to share the collective rents extracted through templates fairly equally.

2. Junior Lobbyists: a Senior lobbyist in the wider sense is a person who creates 'value' for a constituency by bending the coercive powers of the state in their favour - delivering legislation or, even better, institutions, that allow them to either capture rents, or avoid conceding them to other parties. A corporate lobbyist is only the most obvious example. But the sprawling 'policy' industries of the Anglo-saxon world, the corporatist institutions of Europe, and the well-connected mega-corporates of Asia and Africa, are the preserve of senior lobbyists as well.

Now, a junior lobbyist does none of these things. Junior lobbyists create 'value' by supplying the senior lobbyist with legitimate means of getting close to the people they need to influence, and overcoming initial resistance. They create audiences, venues and props that enable the senior lobbyist to do their job.

Through their work, the constituency cross-subsidises other constituencies' senior lobbyists in return  - especially once one considers that government ministers are themselves senior lobbyists to some extent, and their department staff are themselves junior lobbyists.

Finally, the existence of junior lobbyists provides reassurance to their constituents, who typically cannot observe the senior lobbyists at work, that their money is being spent in their best interests.

3. Outsourced compliance clerks, and their handlers: People usually speak of 'compliance' if they are in a regulated environment, and a specialist department has been given the role of checking that the business can be demonstrated to toe the line or better yet, stay off the regulator's radar altogether. I'm not too worried about them because they are essentially Template populators as per no. 1 above.

But compliance in practice can be more about internal policies than external regulations. Ever worked in a company that employs frequent travellers? I have. Our travel was ostensibly booked by a departmental PA, but in reality the poor lady was merely the first point of contact - she was required, by company policy, to forward our travel requests to a travel agent, who then came back with a quote. In all my years working for the company I was never able to get a quote from them that I couldn't beat with a simple search. They were costing, rather than saving, money. So the company, and our customers were getting negative value.

Why did this job exist? Because back in the day someone decided (correctly) that our department was spending too much on travel, with no one checking whether the travel was actually value-for-money and that people weren't treating themselves to the odd cheeky upgrade. The tough way to fix this would have been to speak to line managers and tell them it's their responsibility to keep travel costs down. Even better - give them a team budget each and end the tragedy of the commons. The easy way was to write up our policies, forward them to a contractor and say 'don't book anything that isn't compliant.' The travel agent isn't saving us money, or even making us waste less money. They simply ensure that we waste only within the boundaries of what is approved; and they skim a little bit of value out of this.

Our departmental PA (otherwise a highly competent person) wisely moved on to a better job. She didn't mention the word 'bullshit' but I think it was mostly out of courtesy.

4. Organisational Placebo Buttons

A placebo button is a button (e.g. on an elevator or a train door) that isn't actually wired to do anything, but exists in order to create an illusion of control. Placebo buttons exist because automation has advanced faster than the users it seeks to serve - and its purpose is to keep the latter content.

Organisational placebo buttons are created when senior decisionmaking bodies in organisations are stripped of their power or are forced to capitulate to an executive office. Alternatively they may be needed when decisionmaking bodies are ultimately powerless but their memberships aren't ready to admit this. This doesn't usually happen in purely commercial organisations, but it is very likely to happen in any kind of membership organisation, where the tension between management and membership needs to be management. The 'placebo button' is a person whose job it is to liaise with the fallen ex-decisionmakers for the sole purpose of assuring them they still matter.  The purpose of all this is to allow management to run the organisation according to its own interests and yet appear to be paying close attention to the membership, for whom the organisation supposedly exists.

The placebo button job holder serves management of course, but, as long as they are junior enough, will tend to be flattered by the opportunity to rub shoulders with the senior 'stakeholders' they are meant to reassure and soak in their wisdom. Once again, the progression is asymptotic - the placebo man or woman will almost certainly never become one of the stakeholders, or one of the senior manager rentiers they are covering for.

5. Scar tissue

Ursula LeGuin's The Disposessed  offers an interesting thought on how anarchist societies might fail; in LeGuin's world, crises, in her case natural but I guess also man-made ones, can have a lasting effect on even an ideal anarchist society. They do this by building a 'scar tissue' of control around the affected area, in order to resolve the crisis quickly and prevent it from arising again. The scar tissue never fades completly, and successive crises only add new, differently shaped layers to it. Commercial businesses, public sector bodies and non-profits act in much the same way.

When a product fails to click with its intended audience, you know a new layer of market research will e required before any further products get approved. When a newsletter or report prompts an angry response from important people, you know future editions will tend to require additional senior sign-off. When colleagues complain about being excluded from meetings, you know the organiser's response will be to copy them pre-emptively into everything remotely of interest in future.

Everyone's job incorporates scar tissue over time - eating away at the essence of their jobs even if they show no obvious signs of being bullshit jobs. The more 'stakeholders' and 'internal clients', the greater the potential for crises, and the faster the buildup of scar tissue. The scar tissue protects senior management by helping the organisations draw less of its stakeholders' attention - which is essential if they are to continue to believe they call the shots.

Some of these jobs are set up in order to artificially create an 'owner' for a diffuse risk, or an owner for the metrics of said risk. Suppose you hire somebody, a third of whose job it is to 'co-ordinate' action on hospital waiting hours. They will collate, analyse and present figures on hospital waiting hours; they will 'liaise' (that word again) with people who actually can make a difference to the situation. But when responsibility is diffuse, these people are likely to be too senior, too remote, or too culturally silo-ed to reach. The 'waiting hours' person will know within a month that their job is not to improve the waiting hours metric, but to own the metric, so that it can be somebody junior's fault when it's out of line.  

ΟΤΑΝ ΤΟ ΕΣΡ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕ ΤΟ POVERTY PORN

Δεν συνηθίζω να γράφω στα Ελληνικά, πόσο μάλλον δε επί μη τεχνικών θεμάτων. Οι παλιοί αναγνώστες θα ξέρετε ότι για να το κάνω ένας είναι ο πιθανότερος λόγος - οι Τρομακτικάριοι έχουν ξεμυτίσει πάλι από τα γεφύρια τους.

Τους δελέασε καθώς φαίνεται μια πρόσφατη υπόδειξη εκ μέρους του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ), η οποία λέγεται ότι απαγορεύει στα κανάλια να προβάλλουν εικόνες από 'φτωχούς και άστεγους'.

Τα περισσότερα σχόλια που πρόλαβα να δω (δείτε πχ. εδώ, εδώ,  εδώ αλλά και μια άλλη epic fail οπτική εδώ) υποθέτουν ότι η υπόδειξη υποκινήθηκε από πολιτικές σκοπιμότητες - συγκεκριμένα την ανάγκη της κυβέρνησης να κρύψει από τον κόσμο το μεγάλο πλήθος των εξαθλιωμένων συνανθρώπων του στις μεγάλες πόλεις (δείτε π.χ. εδώ). Απώτερος σκοπός, φαντάζομαι, υποτίθεται ότι είναι η συγκράτηση της δίκαιης λαϊκής οργής.

Ας δούμε τώρα τα στοιχεία, τα οποία παραδόξως αναπαρήγαγαν σχεδόν όλα τα τρομακτικάρια blog χωρίς να αντιληφθούν τις αντιφάσεις τους.

Το ΕΣΡ έχει ιστοσελίδα και στην ιστοσελίδα του αναγράφονται όλες οι υποδείξεις του προς τα ΜΜΕ. Συγκεκριμένα μας ενδιαφέρει μία μόνο από αυτές, η υπόδειξη της 22ης Ιανουαρίου 2013 με τίτλο

Μη προβολή εικόνας α) προσώπων ευρισκομένων σε κατάσταση κοινωνικής εξαθλίωσης ή ενδείας άνευ ρητής ή σιωπηράς συναινέσεώς αυτών,και β) προσώπων οδηγουμένων ενώπιον των δικαστικών ή εισαγγελικών ή αστυνομικών και λοιπών αρχών άνευ ρητής ή σιωπηράς συναινέσεώς αυτών

την οποία μπορείτε να διαβάσετε και να κατεβάσετε παρακάτω:

Υπόδειξη ΕΣΡ 12-01-13

Τι λέει η υπόδειξη;

"[Τ]ο Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης [...] [υ]ποδεικνύει προς όλους τους τηλεοπτικούς και σταθμούς [sic] της χώρας όπως [μ]η προβάλουν [sic] την εικόνα α) προσώπων ευρισκομένων σε κατάσταση κοινωνικής εξαθλίωσης ή ενδείας άνευ ρητής ή σιωπηράς συναινέσεώς [sic] αυτών, και β) προσώπων οδηγουμένων ενώπιον των δικαστικών ή εισαγγελικών ή αστυνομικών και λοιπώναρχών άνευ ρητής ή σιωπηράς συναινέσεώς αυτών."

Μεταφράζω τα επίμαχα σημεία από την άτσαλη και περιττή καθαρεύουσα, η οποία όπως μαρτυρά ο τονισμός του 'άνευ συνενέσεώς αυτών' πειράχτηκε για να γίνει ακόμη πιο αρχαιοπρεπής.

Δεν μπορείτε να προβάλλετε κόσμο σε κατάσταση εξαθλίωσης αν δεν σας το έχουν επιτρέψει οι ίδιοι είτε ρητά ('ναι να τραβήξεις, δεν έχω πρόβλημα') είτε σιωπηρά (σας βλέπουν να τραβάτε, γνωρίζουν ότι γνωρίζετε ότι σας βλέπουν και εντούτοις δεν σας δίνουν καμμία ένδειξη ότι ενοχλούνται). Η διάκριση αυτή είναι σημαντική και γι' αυτό την τονίζω παραπάνω - δεν είναι τονισμένη στο πρωτότυπο.

Τι λοιπόν θα πρέπει να κάνει ένας καλόκαρδος ρεπόρτερ για να παραβεί αυτή την οδηγία που χαρακτηρίζεται ως

Χούντα του ΕΣΡ (εδώ)

παραβίαση του Συντάγματος [...] ωμή και χειρότερη καταστολή από τις στρατιωτικές δικτατορίες (εδώ)

ΥΠΟΠΤΗ ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΩΝ ΜΑΝΔΑΡΙΝΩΝ ΚΡΑΤΙΚΟΔΙΑΙΤΩΝ ΔΟΤΩΝ ΤΟΥ ΕΣΡ [...] διαποτισμένη με άρωμα απριλιανής λογοκριτικής διάθεσης (εδώ);

Ένα από τα εξής τρία:

1. Βρίσκεις έναν άστεγο, ή οποιονδήποτε άλλο συνάνθρωπό μας που φανερά ζει υπό συνθήκες εξευτελιστικής φτώχειας. Αρχίζεις να βιντεοσκοπείς. Ο δυστυχής σου ζητά ρητά να σταματήσεις να βιντεοσκοπείς ή φαίνεται φανερά ενοχλημένος από το γεγονός ότι τον βιντεοσκοπείς ή τον τρόπο με τον οποίο τον βιντεοσκοπείς. Εσύ συνεχίζεις. 

2. Βρίσκεις έναν άστεγο, ή οποιονδήποτε άλλο συνάνθρωπό μας που φανερά ζει υπό συνθήκες εξευτελιστικής φτώχειας. Ο δυστυχής δεν αντιλαμβάνεται ότι τον βιντεοσκοπείς. Ξέρεις ότι υπάρχει περίπτωση να μην εγκρίνει τις εικόνες που καταγράφεις και τον τρόπος με τον οποίο σκοπεύεις να τις παρουσιάσεις. Εντούτοις δεν μπαίνεις στη διαδικασία να τον ρωτήσεις αν τον πειράζει, ούτε να αποκρύψεις την ταυτότητά του στο τελικό σου προϊόν. 

3. Μπαίνεις στον υπολογιστή της δουλειάς και κατεβάζεις πλάνα αρχείου από άστεγους και εξαθλιωμένους στο Κέντρο τα οποία τραβήχτηκαν χωρίς τη συγκατάθεσή τους. Τις παρουσιάζεις χωρίς να αποκρύψεις την ταυτότητά τους. Έξω έχει κρύο και πού να τρέχεις. 

Αυτές οι τρεις παρατυπίες δεν είναι μέρος της καλώς νοούμενης δημοσιογραφικής πρακτικής για να σκίζουν τα καλσόν τους οι τρομακτικάριοι (οίτινες βέβαια δεν έχουν γενικά καλές σχέσεις με τη δημοσιογραφική δεοντολογία). Το 1 είναι παλιανθρωπιά. Το 3 δεν είναι ρεπορτάζ, για να πει κανείς ότι υπόκειται σε λογοκρισία - δεν παράγει νέο υλικό, ούτε περιέχει κάποια χρήσιμη πληροφορία πέρα από το 'ορίστε πώς είναι ένας άστεγος.' 

Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι το 2, αυτό που ορισμένοι Αγγλοσάξονες ονομάζουν 'poverty porn' - 'πορνογραφία της φτώχειας'  είναι η προφανής μετάφραση, αλλά μεταξύ μας ακόμη καλύτερη θεωρώ τη μετάφραση 'εκπόρνευση της φτώχειας.'  Μεταφράζοντας από το κείμενο στο οποίο παρέπεμψα μόλις παραπάνω:

"[Στην εκπόρνευση της φτώχειας συντελεί] κάθε είδος μέσου, γραπτού, φωτογραφικού ή κινηματογραφικού, που εκμεταλλεύεται την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι φτωχοί για να εξασφαλίσει την συμπόνοια που απαιτείται ώστε να πουληθούν εφημερίδες, να αυξηθούν οι φιλανθρωπικές δωρεές, ή να αυξηθεί η υποστήριξη του κόσμου για έναν κοινό αγώνα. [...] Τα αντικείμενά της είναι στη μεγάλη πλειοψηφία τους παιδιά,  με το υλικό να χαρακτηρίζεται από εικόνες ή περιγραφές ανθρώπων που υποφέρουν, πάσχουν από υποσιτισμό ή είναι καθ' οιονδήποτε άλλο τρόπο ανήμποροι. Το στερεότυπο της εκπόρνευσης της φτώχειας είναι το παιδάκι από την Αφρική με την πρησμένη κοιλιά, που κοιτά με άδειο βλέμμα προς την κάμερα, προσμένωντας τη σωτηρία."

Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, αυτό που πραγματικά διακρίνει την εκπόρνευση της φτώχειας από την ενημέρωση για τον πόνο του συνανθρώπου είναι η αποσιώπηση της προσωπικότητας αυτού που υποφέρει και η παρουσίασή του ως απόλυτα εξαρτημένου από τη γενναιοδωρία κάποιου τρίτου, τον οποίον πρέπει να βοηθήσει ή να επηρεάσει ο θεατής. 

Τι απαγόρευσε τελικά το ΕΣΡ; Το να εκμεταλλεύεσαι ένα βασανισμένο άνθρωπο για να πουλήσεις διαφημίσεις ή επαναστατηλίκι, χωρίς να του δίνεις λογαρισμό, ή οποιονδήποτε έλεγχο πάνω στο τελικό προϊόν. Το να λες, σαν κράχτης κάποιου Βικτωριανού freak show, 'και τώρα, κυρίες και κύριοι, ένας άστεγος! Δείτε πόσο εξαθλιωμένος είναι!', όντως απαγορεύτηκε. 

Από την άλλη, το να απεικονίζεις και να σχολιάζεις την έκταση της φτώχειας σε μια συνοικία συνεχίζει να επιτρέπεται. Το να μεταφέρεις τις προσωπικές μαρτυρίες των εξαθλιωμένων συνεχίζει να επιτρέπεται. Το να κριτικάρεις την κυβερνητική πολιτική ως υπαίτιο των δεινών τους συνεχίζει να επιτρέπεται. 

Η 'εντολή της κυβέρνησης' την οποία επικαλούνται οι επαναστάτες-πουαρώ-κρεμλινολόγοι των πορτοκαλί blog είναι το υπό αριθμό πρωτοκόλλου 157/10.01.2013 έγγραφο της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων που υπάγεται στο Υπουργείο Εσωτερικών. Εκεί, υποθέτω, γίνεται έκκληση για την προστασία όσων βρίσκονται σε κατάσταση εξαθλίωσης από τυχόν ανεπιθύμητη δημοσιότητα. Ομολογώ ότι δεν κατανοώ γιατί η ένσταση προήλθε από ένα κρατικό όργανο που σκοπό του έχει την προώθηση της ισότητας μεταξύ των φύλων. Εδώ και η ΓΓ Ισότητας μας τα χαλάει και το ΕΣΡ - αν είχαν αναρτήσει κάπου το κείμενο της επιστολής ή την είχαν επισυνάψει στην υπόδειξη θα είχαμε κάποια επιπλέον πληροφορία.

Να ξεκαθαρίσω ότι δεν είμαι σε καμμία περίπτωση πεπεισμένος για την πραγματική ανεξαρτησία ή αντικειμενικότητα του ΕΣΡ, το οποίο, όντως έχει αμαρτίες στο ιστορικό του. Από την άλλη καλό είναι όταν από τη μια αμφισβητούμε τους θεσμούς και από την άλλη μιλάμε για χούντα, να ξέρουμε για τι μιλάμε. Ειδάλλως είμαστε απλά τρολ.

Η όλη υπόθεση είναι, στην τελική, αστεία: άνθρωποι που δεν ενδιαφέρονται για την πραγματική είδηση και δεν έχουν διαβάσει ούτε την υπόδειξη του ΕΣΡ αλλά ούτε καν το πρωτότυπο κείμενο που αντέγραψαν, λένε ό,τι τους κατέβει γιατί ξέρουν ότι κανείς δεν πρόκειται να ελέγξει τα λεγόμενά τους - όλοι συμφωνούν ότι η απαγόρευση ακούγεται σαν κάτι που κάλλιστα θα μπορούσε να είχε κάνει η κακή κυβέρνηση και όλα τα υπόλοιπα τους είναι αδιάφορα. Η όλη λογική μου θυμίζει λίγο αυτό.

Εντούτοις, αξίζει να δούμε σε πόσα επίπεδα κάνουν λάθος οι Τρομακτικάριοι: γιατί αυτή η συζήτηση αποκαλύπτει εν μέρει και τι σόι μυαλά κουβαλάνε ορισμένοι και εκ δεξιών και εξ αριστερών. Ας πούμε λοιπόν ότι η είδηση ισχύει όπως μεταδόθηκε: απαγορεύτηκαν οι εικόνες από φτωχούς και άστεγους.

Βασική υπόθεση σε ολόκληρη αυτή τη φιλολογία είναι ότι η κυβέρνηση έβαλε το ΕΣΡ να απαγορεύσει τις απεικονίσεις της φτώχειας για να αποκρύψει την έκτασή της. Εντούτοις, τρία χρόνια μετά το μνημόνιο ίσως να είναι κάπως αργά για να το επιτύχει αυτό. Η μεγάλη αύξηση της φτώχειας έχει ήδη συντελεστεί και ο κόσμος το γνωρίζει από τις καθημερινές μετακινήσεις του, από ιστορίες που ακούει, από blogs, ακόμη κι από επίσημα στοιχεία. Κι όμως, με διορθώνει ο συνομιλητής: υπάρχουν παππούδες και γιαγιάδες που δεν κατεβαίνουν Κέντρο και μαθαίνουν γι αυτά τα πράγματα μόνο από τα ελεγχόμενα κανάλια. Αυτούς θέλουν να επηρεάσουν.

Αλήθεια; Γιατί; Αυτοί οι γηραλέοι τηλεθεατές - ψάρια είναι που φοβούνται οι κυβερνώντες ότι θα μπουκάρουν στη Βουλή και θα συντρίψουν τον καπιταλισμό; Τι ακριβώς προσπαθούν να αποφύγουν; Ίσως το θέμα είναι ψηφοθηρικό. Έλα όμως που εκλογές για άλλα τριάμιση χρόνια δεν θα έχουμε, κι ως τότε πραγματικά παίζει να έχει σταθεροποιηθεί η κατάσταση. Γιατί μια τόσο ωμή (δήθεν) επέμβαση όταν δεν υπάρχει ανάγκη; Απλά δεν υπάρχει λόγος.

Το άλλο που άκουσα και εκ δεξιών και εξ αριστερών είναι: 'Ντάξει κανείς δεν θέλει να τον τραβάνε ενώ τρώει από τα σκουπίδια ή κοιμάται στο δρόμο, αλλά αυτό είναι ρε συ το πρόβλημα των άστεγων; Μην τυχόν τους τραβήξει η κάμερα χωρίς την άδειά τους λες κι είναι ο Justin Bieber; Δεν είναι η ίδια η εξαθλίωση το πρόβλημα, και καθήκον μας να την προβάλλουμε;'

Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι μπορεί π.χ. ο εξαρτημένος συμπολίτης μας να έχει μεγαλύτερες έγνοιες από το αν θα τον πάρουν από το καλό του προφίλ ενώ βαράει ένεση στο πέος του, αλλά την αξιολόγηση αυτή πρέπει να την κάνει ο ίδιος κι όχι κάποιος άλλος. Ειδάλλως καταλήγουμε σε αυτό.