Malta
- Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Malta (argipena)»
| Maltako Errepublika Repubblika ta' Malta
Republic of Malta |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Goiburua: Virtute et Constantia (Bertutea eta Konstantzia) |
||||||
| Ereserkia: L-Innu Malti |
||||||
 |
||||||
| Hiriburua | Valletta | |||||
| Hiri handiena | Birkirkara | |||||
| Hizkuntza ofiziala(k) | Maltera, ingelesa | |||||
| Herritarra | maltar | |||||
| Gobernua | Errepublika | |||||
| - | Presidentea | Marie Louise Coleiro | ||||
| - | Lehen ministroa | Joseph Muscat | ||||
| Independentzia | ||||||
| Azalera | ||||||
| - | Guztira | 316 km2 (185.) |
||||
| - | Ura (%) | arbuiagarria | ||||
| Biztanleria | ||||||
| - | 2007 zenbatespena | 410.209 (166.) | ||||
| - | Dentsitatea | 1274 bizt./km2 (4.) | ||||
| Dirua | Euroa (€) (MTL) | |||||
| Ordu-eremua | UTC (UTC+1) | |||||
| - | Udan (DST) | (UTC+2) | ||||
| Aurrezenbakia | 356 | |||||
| Internet domeinua | mt | |||||
Malta, ofizialki Maltako Errepublika[1] (malteraz: Repubblika ta' Malta) Europa hegoaldeko uhartedi-estatua da, Mediterraneo erdian Sizilia (Italia) (iparraldean) eta Tunisia (mendebaldean) artean kokatua. Malta uharte handiena da, gero Għawdex/Gozo, eta txikiak: Kemmuna/Comino, Kemmunett/Cominotto eta Filfla/Filfola.
Europar Batasuneko kide da (2004-5-1), nahiz eta geografikoki Afrikaren ondoan egon. Commonwealth britainiarraren kide da.
Hiriburua Valleta du.
Eduki-taula
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Maltako uhartediak bost uharte ditu. Hiru handienetan baizik ez da bizi jendea: Malta (246 km²), Gozo (67 km²) eta Cominon (3,5 km²). Uhartedia Mediterraneo itsasoaren erdialdean dago, Siziliako uhartearen hegoaldean (Italia), Tunisiaren ekialdean eta Libiaren iparraldean. Kostaldea garaia eta malkartsua da eta sartu-irten –portu natural bikainak– asko ditu.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Malta Mediterraneoan nagusi izan diren herrien eraginpean egon da mendeetan, estrategiaren aldetik balio handia duen tokia baita. Zibilizazio megalitiko baten ondoren, feniziarren (K.a. XVIII-IX. m.), greziarren eta kartagotarren (K.a. VII. m.) bizitoki izan zen. K.a. 218. urtean Erromaren mendean gelditu zen. Elezaharrak dioenez, K.o. 60 urtean, San Paulok, zihoan ontziak hondoa jo zuelarik, Maltara iritsi eta kristau erlijioa irakatsi zien hango biztanleei. 395. urtean Erromako Inperioa zatitu zenez geroztik, Sortaldeko eskualdearen mendean egon zen Malta.
Ondoren bandaloen (454), ostrogodoen (494) eta bizantziarren (533) mendean egon zen. 870. urtean arabiarren eskuetan gelditu zen; arabiarrek eragin handia izan zuten Maltako hizkuntzan eta kulturan eta Islama zabaldu zuten. 1091n Roger I.a normandiar aitonen semeak hartu zuen uhartea, eta 1245ean, Frederiko II.ak arabiarrak uharteetatik kanpora egotzi zituen. 1266an, Karlos I.a Napoli eta Siziliako lehen erregeak hartu zuen uharteen gaineko aginpidea, eta 1283an Petri III.a Aragoikoak. 1530ean Karlos I.a Espainiakoak Jerusalemgo San Juan Ordenaren (Maltako Ordena deitua gero) zaldunen eskuetan utzi zuen uhartea. XVI. mendean Malta uharteak, J. Parisot de La Valette Maltako Ordenako Maisuak egindako harresiei esker, turkiarren erasoei eutsi zien.
XVII. mendean itsaslapurren babesleku izan zen. XVIII. mendearen erdialdetik aurrera Mediterraneoaren eta Sortaldearen arteko merkataritzagune nagusia izan zen frantsesentzat. Hala, 1798an, Maltako Ordena ahuldurik zegoela, Napoleonek hartu zuen Malta. Maltatarrek, britainiarren laguntzaz, frantsesak uhartetik kanpora egotzi zituzten 1800an; britainiarren babesa eskatu zuten, eta 1814az geroztik, 1964an burujabetasuna lortu zuten arte, Britainia Handiaren babespean egon zen. XIX. mendean Britainia Handiaren itsasontzien babesgune nagusia izan zen, Britainia Handia eta Indiaren arteko merkataritza harremanetan.
XX. mendean isitiluak izan ziren britainiarrek Maltako hizkuntza ofizialtzat hartzen ez zutelako, eta Maltari autonomia onartzen ez ziotelako. Bigarren Mundu Gerran Maltak Italiako eta Alemaniako hegazkinen erasoei eutsi zien; uhartea balio handikoa izan zen gerran, handik Siziliaren eta Libiako alemaniarren arteko komunikazioa eten ahal izan baitzen. 1947an maltatarrek autonomia lortu zuten. 1964ko irailaren 21az gero (Parisko hitzarmena) Malta independentea da. 1974ko irailean errepublika egitura onartu zuten. 1979an Britainia Handiko gudarostea Maltatik atera zen, eta harrezkero ez da gune militarrik ezartzerik onartu. 1980-1982 bitarteko urteetan, Mediterraneoko petrolio hobien ustiapena zela eta, Maltaren eta Libiaren arteko harremanek okerrera egin zuten.
1984an adiskidantza eta elkarlaguntzarako hitzarmen bat izenpetu zuten bi herrialdeek. Langileen Alderdia hamasei urtez gobernuan egon ondoren (Dom Mintoff lehendabizi, eta Mifsud Bonnici gero), 1987ko hauteskundeetan Fenech Adami buru den Alderdi Abertzalea izan zen garaile. Honek Estatu Batuetara hurbiltzeko politika bideratu zuen. Inportazioak liberalizatu, merkataritzarako eremu askeak sortu, eta turismoa eta atzerritarren inbertsioa bultzatu ziren.
1992ko otsailean Lehen Ministro hautatu zuten ostera Adami, Alderdi Abertzaleak botoen % 51,77 eskuratuta eta Langileen Alderdiak % 46,50. Herrialdea Europar Batasunean sartzea zen Adamiren xede nagusia. 1993an adierazi zuenez, Maltak Europar Batasunean sartzeko baldintzak betetzen zituen, demokraziari eta giza eskubideei zegokienez, baina herrialdearen egitura ekonomikoa “zaharkitua“ zegoelakoan, oinarrizko erreformak egitea eskatu zitzaion.
1995eko ekainean Europar Batasunak diru laguntza eman zion herrialdeari erreforma horietarako, eta 1996aren bukaeran herrialdea Europar Batasunean sartzeko negoziazioak hasiko zirela iragarri zen. 1996ko urriko hauteskundeetan Langileen Alderdiak botoen % 50,7 eskuratu zituen, eta Alderdi Abertzaleak % 48,7. Alfred Sant izendatu zuten Lehen Ministro. Gobernu berriak Malta NATOtik atera zuen. Santek adierazi zuen bere herrialdeak neutral jokatuko zuela, Mediterraneoan segurtasuna eta egonkortasuna bermatzearren.
Halaber, Europar Batasunean sartzeko programa geldiarazi zuen, eta sarrera hori polikiago eta pixkanaka –merkataritza libreko edo lankidetzako hitzarmenen bidez– egiteko asmoa azaldu zuen. 1998ko martxoan, oposizioak eskatutako zentsura boto batek gobernuaren dimisoa eragin zuen. Malta 2004an sartu zen, azkenik, Europar Batasunean. 2007ko ekainako Europako Kontseiluan adostu bezala, Malta euroaren zonaldean sartu zen 2008ko urtarrilaren 1ean.[2]
Gobernua eta administrazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Banaketa administratiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1993tik Malta 5 eskualde eta 68 udalerri edo udal kontzeju ezberdinetan banatzen da..[3] Udalerrien eta Maltako Gobernuaren artean, Eskualdeko Batzarrak (malteraz: Kumitat Reġjonali) daude.
| Malta uhartea | Gozo uhartea | |
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Maltarrak (%96) feniziarren, arabiarren, italiarren eta ingelesen ondorengoak dira. Britainiar jatorriko gutxiengo bat ere badago. Biztanle gehienak Maltako uhartean bizi dira, hiri txikietan. Hiriburuaz gainera, Birkirkara (22.000 biztanle), Qormi (20.000) eta Silema (13.500 biztanle) dira hiri nagusiak. Hizkuntza ofizialak ingelesa eta maltera dira. Maltak Europar Batasuneko biztanle dentsitate handiena du, alde handiz: 1.282/km2.
2006n uhartean 400.000 pertsona biziz gain, kanpoaldean maltar jatorrizko hainbat jende dago:
- Australian, 180.000
- AEBetan, 70.000
- Brasilen, 58.000
- Kanadan, 33.000
Erlijioari dagokionez, maltarren %98 katolikoak dira.
Hiri handienak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Malta: biztanle gehien duten hiriak Malta Government Gazette - 2014-3-31ko estimazioa |
|||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Post. | Hiria | Eskualdeak | Biztanleak | ||||||
 Birkirkara _03_ies.jpg) Saint Paul's Bay |
1 | Birkirkara | Erdialdea | 22.247 | .jpg) Mosta  Sliema |
||||
| 2 | Saint Paul's Bay | Iparraldea | 21.046 | ||||||
| 3 | Mosta | Iparraldea | 20.241 | ||||||
| 4 | Sliema | Erdialdea | 16.854 | ||||||
| 5 | Qormi | Hegoaldea | 16.779 | ||||||
| 6 | Żabbar | Hego-ekialdea | 15.404 | ||||||
| 7 | Naxxar | Iparraldea | 13.443 | ||||||
| 8 | San Ġwann | Erdialdea | 12.523 | ||||||
| 9 | Marsaskala | Hego-ekialdea | 12.134 | ||||||
| 10 | Żebbuġ | Hegoaldea | 11.903 | ||||||
Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritzak garrantzi handia du Maltako ekonomian. Lurraren %40 inguru dago landuta, baina herrialdeko biztanle dentsitate handia dela, batetik, eta lurraren pobretasuna, bestetik, elikagaiak inportatu egin behar izaten dituzte. Patatak, tomateak, meloiak, garia, garagarra, barazkiak, fruitu arbolak, mahastiak eta loreak lantzen dira batez ere.
Horretaz gainera aipagarriak dira elikagaiak eraldatzeko industria, ehungitza, altzariak, tabakoa, makina arinak, eta produktu kimikoak, besteak beste. Dena dela, ekonomia kanpo merkataritzaren mende, manufakturen mende eta, batez ere, turismoaren mende dago.
Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hizkuntzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Maltera uharteko bertako hizkuntza da, ofiziala ingelesarekin batera. Jatorri arabierazkoa izan arren, latindar alfabetoaz idazten da. Italiera ere oso hedatua dago (1934ra arte ofiziala zen).
Gizateriaren Ondare[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Maltak UNESCOk Gizateriaren Ondare izendaturiko hiru leku ditu:[4]
| UNESCOko Gizateriaren Ondare izendaturiko lekuak Maltan | |||||
| Irudia | Izena | Lekua | Oharra(k) | Izendapen urtea | Mota |
|---|---|---|---|---|---|
 |
Ħal-Saflieniko hipogeoa | Malta uhartea | Ħal-Saflieniko hipogeoa historiaurreko lur azpiko tenplu bakarra da | 1980 | Kultural |
 |
Maltako tenplu megalitikoak | Malta eta Gozo uharteak | Tenplu megalitikoak | 1980, 1992 | Kultural |
 |
Valletta | Malta uhartea | Vallettako alde zaharra | 1980 | Kultural |
Maltar ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/08/10 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek Creative Commons Aitortu 3.0 Espainia lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia, 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak, http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf.
- ↑ (Frantsesez) Cyprus et Malte prêtes à réjoindre la zone euro en 2008, 16 May 2007/5/16, https://wayback.archive.org/web/20090109122603/http://www.euractiv.com/fr/euro/chypre-malte-pretes-rejoindre-zone-euro-2008/article-163842. Noiz kontsultatua: 2016/12/29.
- ↑ Malta, Assembly of European Regions, http://www.aer.eu/fileadmin/user_upload/MainIssues/Regional_Democracy/AER_Regionalism_Report/Report_by_country/MALTA_2010.pdf. Noiz kontsultatua: 2015-4-1.
- ↑ (Ingelesez) Unesco, World Heritage List: Europe and North America, http://whc.unesco.org/en/list/?searchSites=&search=&search_by_country=&type=&media=®ion=1&order=&criteria_restrication=.
Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Malta  |
- Maltako gobernuaren webgunea
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
|
||||||||
 |
Europar Batasuneko estatu kideak | |
|---|---|---|
|
Alemania • Austria • Belgika • Bulgaria • Danimarka • Erresuma Batua • Errumania • Eslovakia • Eslovenia • Espainia • Estonia • Finlandia • Frantzia • Grezia • Herbehereak • Hungaria • Irlandako Errepublika • Italia • Kroazia • Letonia • Lituania • Luxenburgo • Malta • Polonia • Portugal • Txekiar Errepublika • Suedia • Zipre |
||
| Commonwealtheko estatu kideak | ||
|---|---|---|
 |
||
