Malta

À prupositu di Wikipedia
Andà à: Navigazione, Ricerca
Republica di Malta
Repubblika ta' Malta
Republic of Malta
Flag of Malta.svg
Coat of arms of Malta.svg
Mottu: '

EU-Malta.svg

Lingue ufficiali Maltese, inglese[1]
Capitale A Valetta  (7.084 ab. / 2000)
Pulitica
Forma di guvernu Republica parlamentare
Presidente Marie Louise Coleiro Preca
Primu ministru Joseph Muscat
Indipendenza 21 settembre 1964
Entrata in l'ONU 1 dicembre 1964
Entrata in l'UE 1° maghju 2004
Superficia
Tutale 316 km²
Acque   %
Pupulazione
Tutale 400.000 ab.
Densità 1.266 ab./km²
Geografia
Cuntinente Europa
Fusu orariu UTC +1
Ecunumia
Muneta Euru
PIL (PPA)  (2005) 7.799 milioni di $  (142°)
PIL procapite (PPA)  (2005) 19.739 $  (36°)
ISU  (2004) 0,875 (altu)  (32°)
Energia
Varie
Duminiu internet .mt
Indicativu telefonicu +356
Siglu autom. M
Innu L-Innu Malti
Festa naziunale 21 sittembre
  1. Talianu ufficiale sin'à u 1934.

Malta, ufficialamenti Ripublica di Malta (in maltesu Repubblika ta' Malta, in inglesu Republic of Malta), hè un statu insulari di l'Auropa miridiunali, membru di l'Unioni aurupea.

Hè un arcipelagu situatu in u Mari Tarraniu, in u canali di Malta, à 80 km da a Cicilia, à 284 km da a Tunisia è à 333 km da a Libia. Incù un'estinsioni di 316 k hè un di i più stati chjuchi è dinsamenti pupulati à u mondu. A so capitali hè A Valletta è a cità più abitata hè Birkirkara. L'isula principali hè carattarizata da un grandi numaru di cità chì, incù a capitali, formani una cunurbazioni di 368 250 abitanti.

U Paesi hà dui lingui ufficiali, u maltesu è l'inglesu. U talianu, lingua ufficiali finu à u 1934, hè moltu diffusu, parlatu currettamenti da più di u 66% di i maltesi[1] è in modu elemintari da u 17%, insignatu in tutti i scoli di Malta è diffusu in u duminiu cummirciali, turisticu è sculasticu.

Duranti u corsu di a storia, a pusizioni giugrafica di Malta hà datu grandi impurtanza à l'arcipelagu, subiscendu l'influenza in altirnanza di Fenici, Grechi, Cartaghjinesi, Rumani, Arabi, Nurmani, Aragunesi, Cavalieri di Malta, Francesi è Inglesi.

Malta hè internaziunalmenti cunnisciuta com'è lucalità turistica, par u svagu è soprattuttu par a cultura, essendu datu chì in u Paesi si trovani trè siti dichjarati da l'UNESCO patrimoniu di l'umanità, chì sò: a cità A Valetta, l'Ipogeu di Hal Saflieni è i tempia megalitichi. L'intrata in l'Unioni aurupea hè avvinuta u 1º maghju 2004 è da u 1º ghjinnaghju 2008 faci parti di l'euruzona. Malta hè inoltri membru di u Commonwealth.

Etimulugia[mudificà | edità a fonte]

I Grechi a chjamàni Μελίτη (Melitē) è l'Arabi Malita. Fù cusì chjamata da i Grechi par a so quantità d'abbi autuctoni chì pruduciani in abbundanza meli (μέλι hè u terminu grecu chì significheghja meli). Sicondu un'altra iputesa, a parola "Malta" pudaria inveci dirivà da l'antica parola di a lingua fenicia "malit", chì littiralamenti significheghja "muntagna". Altri sò di l'upinioni inveci chì l'isula fù cusì chjamata in anori di a ninfa Melite, una di i Naiadi, figlia di Nereo è di Doride, ancu s'è ùn si ni vedi micca u liamu logicu.

Si susteni ancu chì u tuponimu possi dirivà da l'ebraicu Maleti, chì u so significatu hè rifughju, ricovaru, asiliu, cosa pussibuli, vista a pusizioni giugrafica di l'isula,[2] ma - aldilà di u suspettu chì ci si trovi di fronti à una pura è simplicia paraetimulugia, essendu datu ch'eddu manca qualsiasi ducumentu in prupositu chì sustenghi l'iputesa - ùn hè micca pocu significativu u fattu chì l'antichi Rumani assunsini u nomu grecu par riferiscia si à l'isula, chjamendu la anch'eddi Melita.

Giugrafia[mudificà | edità a fonte]

Malta hè un arcipelagu in u cori di u mari Tarraniu. Solu i trè isuli maiori, vali à dì Malta, Gozu è Cominu sò abitati. U tarritoriu di Malta emerghji da a piattaforma cuntinintali sottumarina ciciliana, chì faci parti di a placca africana. A purzioni summitali hè custituita da rocci sidimintarii. In a parti uccidintali è miridiunali di l'isula di Malta i costi sò alti è accidintati (i scuglieri di Dingli s'innalzani à più di 240 m nantu à u liveddu di u mari). In a parti uriintali è sittintriunali a costa hè accessibili: si aprini ampii spiaghji rinosi o rucciosi è numarosi sò l'inziccaturi, solchi vaddivi simili à rías. A livanti i baii più ampii è prufondi sò quiddi di Mellieħà, Saint Paul'si ', Saint Julian'si ', Marsamxetti ' è Grand Harbour (trà sti ultimi dui, siparati da u prumuntoriu di Ġebel Xiberrasi ', sorghji u portu di a Valletta), à u sudu ci hè a baia di Marsaxlokk.

U solu hè rucciosu, ancu s'è cultivatu, grazia à u sistemu di i tarrazzamenti incù muretti à l'asseccu (ħitan tas-sejjieħ). U rilievu, custituitu da altipiani calcarii, hè pocu elevatu (Ta' Dmejrek, 258 m), ed hè carattarizatu da furmazioni d'urighjina carsica, com'è campi carrighjati, caverni è sapari. Trà sti ultimi, i più cunnisciuti in l'isula di Malta sò a Sapara turchina, u Għar Dalam (Caverna Oscura) ― in a quali funi scuparti resti di spezii chì ricoddani à 170 000 anni faci è oramai estinti, com'è elefanti è ippopotami nannari ― è in l'isula di Gozu a sapara di Calipsu.

Ùn ci sò micca lava è fiuma pirmanenti, ancu s'è in i circonda di i paesi rurali di San Martin, Mtaħleb è Biiħrija (Malta) è in Wied Lunzjata (Gozo) scorrini i corsi d'acqua tuttu l'annu.

L'isuli minori chì facini parti di l'arcipelagu sò disabitati è sò:

  • Barbaġanni Rock;
  • Cominotto, (Kemmunett);
  • Delimara Island;
  • Filfla;
  • Fessej Rock;
  • Fungus Rock, (U-Ġebla tal-Ġeneral);
  • Għallis Rock;
  • Ħalfa Rock;
  • Large Blue Lagoon Rocks;
  • Islands of San Paul/Selmunett Island;
  • Manoel Island, cunnessa à a citatina di Gżira par via di un ponti;
  • Large Blue Lagoon Rocks (Comino);
  • Islands of St. Paul/Selmunett Island;
  • Mistra Rocks;
  • Taċ-Ċawl Rock;
  • Qawra Point/Ta` Fraben Island;
  • Small Blue Lagoon Rocks;
  • Sala Rock;
  • Xrobb l-Għàġin Rock;
  • Ta' taħt u-Mazz Rock.

Clima[mudificà | edità a fonte]

U clima maltesu hè di tipu meditarraniu-subtrupicali (Köppen climate classification Csa), incù inguerni moltu umiti è piuviosi è istatini caldi è secchi, mitigati da u vintisgiolu marinu in prussimità di a costa. In Malta sò rari i grandi uscillazioni di tampiratura. A tampiratura media annua hè di 19 °C, trà i più alti in Auropa. Trà tutti i capitali auropei, A Valletta hà l'inguerni più umiti, incù massimi attistati à 15-16 °C è minimi chì guasi mai falani sottu i 10 °C. A tampiratura minima mai righjistrata fù di 1,2 °C in u 1895, è a tampiratura più elevata fù di 43,8 °C righjistrata in u 1999.

I pricipitazioni medii annui ùn righjunghjini micca i 600 mm, rindendu l'appruvvisiunamentu idricu un prublemu par l'isuli. I pricipitazioni nivosi sò nulli, eccituatu calchì finominu senza accumulu in 1895, in 1905 è in 1962[3].

A tampiratura media annua di u mari hè di 20 °C, chì oscilla da i 16 °C di ghjinnaghju à i 26 °C di u mesi d'aostu.

Malta godi di 3 000 ori di soli à l'annu, rindendu l'arcipelagu un di i loca più assuliati d'Auropa.

Pupulazioni[mudificà | edità a fonte]

A pupulazioni in 2012 hà raghjuntu i 415 565 abitanti; eppuri l'esiguità di u tarritoriu hè tali chì a dinsità dimugrafica hè di più di 1 307 abitanti par km2, una di i più alti d'Auropa. I maltesi formani a maiò parti di a pupulazioni, incù u 95%, ma sò prisenti parechji minuranzi, di i quali a più maiori hè quidda inglesa.

Riligioni[mudificà | edità a fonte]

Domu di Mosta, "Ir-Rotunda"

I maltesi sò par a maiò parti cattolichi è l'influenza di a Ghjesgia hè forti: l'eutanasia è l'abortu sò pruibiti. Par quantu riguarda u divorziu, inveci, da uttrovi 2011 hè intruta in vigori a leghji chì u cunsidareghja lecitu dopu à u referendum consultivu di u 29 maghju 2011, in u quali u 53% di i maltesi si hè prununciatu favurevulamenti à l'intruduzioni di u divorziu.[4][5] U Cattulicesimu hè a riligioni di Statu, ma hè quantunqua lasciata a libartà di cultu; si stima chì a pupulazioni sii cattolica à u 98%, fendu ni una di i nazioni à più alta parcentuali di Cattolichi di u mondu.

Ci sò più di 360 ghjesgi à Malta, Gozo è Comino. A ghjesgia paruchjali hè u centru architittonicu è giugraficu di ogni cità è paesi maltesu. Spittaculari sò i tipichi festi in onori di u santu patronu, carattarizati da cuncerti musicali, prucissioni riligiosi, fochi pirutecnichi è altri.

Malta hè una sedia apustolica; l'Atti di l'Apostuli contani comu San Paulu, duranti u viaghju chì da Creta u purtava à Roma, naufragò à l'isula di "Melite", prubabilamenti in i circonda di San Pawl u-Biiħar, in u 60 d.C. Da u 17 à u 18 aprili 2010, si hè ricatu in Visita Apustolica à Malta Papa Benedetto XVI, u quali hà cilibratu a Santa Messa in u Piazzali di i Granai - Floriana, in uccasioni di u 1950º annivirsariu di u naufraghju di San Paulu.

Trà l'altri riligioni di Malta si righjistreghja particularamenti una prisenza significativa di a cumunità Ahmadiyya incù a sedia principali à Ta' Xbiex.[6] suvitata da a cumunità ebraica incù a sedia principali à Birkirkara[6] è da a Ghjesgia cristiana avventista di u settimu ghjornu, anch'edda incù a sedia principali à Birkirkara[6].


Lingui[mudificà | edità a fonte]

U maltesu (U-malti) hè una lingua semitica, derivanti da a lingua siciliana-araba. U salteriu maltesu conta 30 lettari ed hè basatu annantu à quiddu latinu incù l'aghjunta di i lettari ċ, ġ, ħ, għ, ie è ż. Ancu s'è a maiò parti di i vucabuli hè d'urighjina semitica, più di u 40% di i paroli Maltesi ani una urighjina latina; quissa, hè u risultatu di i forti influenzi siciliani. Duranti l'accupazioni inglesa, soprattuttu da 1880 (Keenan Report), si pruvò à appurà u maltesu di l'abbundanti lessicu talianu è sicilianu, in favori di quiddu arabu.

U maltesu, sicondu l'articulu 5 di a Custituzioni, hè a lingua ufficiali di a Ripublica di Malta è da 2004 una di i lingui ufficiali di l'Unioni aurupea. A leghji pò stabuliscia chì u maltesu, l'inglesu o un' antra lingua siini ufficiali è possini essa imprudati da è in i rilazioni incù l'amministrazioni. In i prucessi a lingua hè u maltesu, ma hè pussibuli di priveda in parechji casi l'usu di l'inglesu. Tocca dopu à a Camara di i Diputati à ditarminà qualessa ghjè a lingua da imprudà in i travagli parlamintari. A leghji nantu à i lingui appruvata in 2005 cunferma, infini, chì u maltesu hè un elementu fundamintali d'idantità naziunali.

In 1934 i britannichi dicisini d'abuliscia u talianu com'è lingua ufficiali. Eppuri, u talianu hè attualmenti diffusu in u duminiu cummirciali, turisticu è sculasticu, è cumpresu da a grandi maiuranza di l'abitanti: infatti più di u 66% di a pupulazioni u parla currintamenti, è un antru 17% u cunnosci in modu elemintari (tutali 83%). Inveci in 1934, essendu datu l'altu analfabetisimu di l'ebbica, u talianu era diffusu solu frà i ricchi ed era parlatu solu da u 14% di a pupulazioni.[7] Inoltri u talianu hè insignatu in tutti i scoli di Malta.

Storia[mudificà | edità a fonte]

Tempia megalitichi di Menaidra

Antichità[mudificà | edità a fonte]

U prima approdu di l'essari umani nantu à l'isula ricodda, prubabilamenti, à u mumentu immediatamenti succissivu à l'estinzioni di l'ippopotami nannari è di l'elefanti nannari[8]. Tracci di insidiamenti di u niuliticu anticu (6000-4000 a.C.), sò stati ritruvati tantu in arii aparti ch'è à l'internu di sapari, com'è Għar Dalam; sti primi allucamenti erani custituiti da culoni pruvinenti da a Cicilia, cunsidarendu l'analugii di u matiriali ceramicu ritruvatu quici (ceramica impressa Ghar Dalam) incù quiddu di listessa ebbica di Stentinello, paesi vicinu à Siracusa. I culoni cunsirvàni i rapporti incù a Cicilia, cuntinuendu à fabbricà ceramica impressa di u stili di Stentinello è principiendu, solu à u terminu di sta fasa (4500 a.C.), un mudestu sviluppu tipulogicu lucali.[9]

Ancu a ceramica di Skorba (4500-4100 a.C.), paesi vicinu à Mgarr, s'assumiglia moltu à quidda ritruvata in Cicilia è dimostra chì sò stati cuntinui i rapporti trà Malta è a suredda maiori. Sta fasa hè carattarizata da i primi evidenzi d'attività rituali, di i quali, u picculu tempiu di Skorba, pò essa cunsidaratu u pricursori di i custruzzioni megalitichi succissivi.[10]

À parta da u 3500 a.C. si assisti à un espansioni di i tempia megalitichi, prima frà tutti à Ggantija, nantu à l'isuletta di Gozo;[11] altri impunenti strutturi sò prisenti à Hagar Qim, Mnajdra, Ta Hagrat, Tarxien.[12][13][14] À quistu periodu timpurali (3600-2500 a.C.) si leia un'intarissanti carattaristica archiulogica, scuparta in parechji lucalità di l'isula è cunsistenti in scanalaturi uniformi è equidistanti tr'è eddi chì sò chjamati "cart ruts" o "cart racks": a più nutevuli hè quidda cunnisciuta cù u nomu di "Clapham Junction". Prubabilamenti, i solchi pudariani essa stati incausati da u cuntinuu passaghju di i roti di i carruleddi affittati à u trasportu di a petra, chì, à longu andà, finitini par vastà u tennaru calcariu di u quali hè custituita l'isula.[15][16]

U "populu di i tempia" sparì intornu à 2500 a.C., si pensa à causa di una gravi epidemia.

L'isuli maltesi firmetini cusì spupulati par calchì cintunara d'anni, finu à quandu l'arrivu di un novu flussu migratoriu intrudussi in l'isula una nova cultura: quidda di i "custruttori di i dolmen".[17] In a maiò parti di i casi si tratta di picculi camari incù a cupartura custituita da una grandi lastra posta sopra petri virticali, chì poni essa attribuiti à una pupulazioni di u bronzu anticu (2150 a.C.) diffarenti da quidda chì avia edificatu i pricidenti tempia megalitichi. Ancu una volta si sarà trattatu di ghjenti pruvinenti da a Cicilia, par a sumiglianza di i dolmen maltesi incù analoghi strutturi da pocu ritruvati ancu in l'isula più grandi di u Meditarraniu.[18]

I Fenici culunizàni Malta solu intornu à 1000 a.C., imprudendu la com'è avampostu par a so espansioni è i so cummerci in u Mari Tarraniu. In seguitu, in 736 a.C. fù accupata da i Grechi chì a chjamàni Melita.

In 400 a.C. finì sottu u cuntrollu di Cartaghjina, è dopu sottu u duminiu Rumanu (218 a.C.). In l'annu 60 d.C. l'isula fù visitata da San Paulu, chì si dici ch'eddu avaria attraccatu in a zona chì oghji porta u nomu di St. Paul Bay (nomu urighjinariu "Golfu di San Paulu").

Dopu un periodu di duminiu bizantinu, duratu da u IV à u IX seculu (duranti u quali subì u saccheghju da parti di i Vandali), l'isula fù cunquistata da l'Arabi in 870.

Malta araba[mudificà | edità a fonte]

L'Arabi, chì in generali tularàni a parti cristiana di a pupulazioni, introdussini a cultivazioni di a limeia è di u cutonu, custruitini un sistemu d'irrigazioni è, in particulari, a lingua araba, chì a maiò parti di a pupulazioni aduttò com'è lingua materna. A so influenza in u maltesu mudernu hè faciulamenti custattevuli, nunustanti a prisenza di paroli d'urighjina latina è di u salteriu latinu. A duminazioni araba durò par circa dui seculi, da 870 à 1091.

Ità medievali è muderna[mudificà | edità a fonte]

U periodu di duminazioni araba finì in 1091 quandu l'isula fù cunquistata da i Nurmani pruvinenti da u Regnu di Cicilia. In seguitu i Hohenstaufen (Svevi), l'Angioini è l'Aragunesi (1287) si succidettini in u duminiu di l'isula.
Funi Signori di Malta i Conti di Modica, Manfredi III Chjaramonti à a fini di u Trè centu, è Bernardu Cabrera in i primi dicennii di u Quattrucentu. A nubiltà maltesa fù istituita in st'ultimu periodu; circa 32 tituli nubiliari rimanini sempri, chì u più vechju hè u Barunatu di Djar u Bniet and Bucana.

In 1530 infatti Malta fù cuncessa in affittu perennu da u Regnu di Sicilia à i Cavalieri Uspitalieri; u prezzu simbolicu di l'affittu cunsistia in a furnitura annuali di un falcu di caccia ammaistratu (eppuri u Vicirè di Sicilia mantiniti u titulu unurificu di conti di Malta). Sti cavalieri, un ordini munasticu militaru cunnisciutu com'è "Cavalieri di Malta", resistiti à l'assediu di Malta in 1565 da parti di i Turchi ma, dopu st'assediu, i Cavalieri dicisini di furtificà l'isula è par a cuncizzioni si affidàni à l'architettu militaru Evangelista Menga, mentri i furtificazioni di a cità di A Valletta funi opara di Francescu Laparelli. Ultiriori furtificazioni funi custruiti à parta da 1723, quandu u Gran' Maestru Antonio Manoel de Vilhena ni affidò a cuncizzioni à Ghjaseppu Merenda.

U duminiu di i cavalieri finì quandu Malta fù cunquistata da Nabulionu, chì si priparava à parta in Egittu par principià a so campagna in 1798. Nabulionu, auturizatu innanzi da u Dirittoriu à accupà Malta, scigliti un portu sicuru par rifurniscia i so navi è, dopu u rifiutu da parti di u guvernu lucali ch'è più di quattru navi francesi attracchessini à 'ssu scopu in u Portu Grandi,[19] sbarcò cù a so probbia armata. U Grandi Maestru di i Cavalieri Uspitalieri Ferdinand von Hompesch zu Bolheim capitulò dopu un solu ghjornu di cumbattimenti intornu à A Valletta (i Cavalieri funi pocu dicisi in u cunducimentu di a difesa, ùn pudendu micca par via di u so statutu piglià l'armi contr'è altri cristiani è ancu parchì circa 200 di i soi, annantu à 300, erani francesi) è Nabulionu si stabilì par pochi ghjorni annantu à l'isula, sacchighjendu i bè di l'Ordini è instaurendu un'amministrazioni ad eddu fideli. Infini partì à a volta di l'Egittu, lascendu una guarnigioni nantu à u postu, sottu u cummandu di u generali Vaubois. L'occupanti francesi erani impupulari, soprattuttu par a so avvirsioni à a riligioni è i maltesi si rivultoni, custringhjendu i francesi à ritirà si in i so furtificazioni; a Gran' Britagna è u Regnu di Sicilia mandàni munizioni è aiuti à i ribeddi, incù à a Royal Navy, chì istituì l'imbargu di l'isula, fendu chì in 1800 i francesi si rinditini. L'isula divintò dopu un pussidimentu inglesu, nonustanti i rimustranzi di i Borbone chì erani rè di Sicilia è rè di Napuli, chì rivindicàni a suvranità nantu à l'isula.

In u 1814 Malta divintò parti di l'Imperu Britannicu è fù imprudata com'è basa di scambiu è com'è quartieri generali par a flotta, soprattuttu par via di a so pusizioni giugrafica à mità strada trà Gibilterra è l'Istmu di Suez nantu à a strada par l'Indii Uriintali.

Campu di rifughjati à Hal Fà: à causa di a so vicinanza incù a Tunisia è a Libia, Malta soffri in particulari à causa di l'immigrazioni ed hè distinazioni di rifughjati da u cuntinenti africanu.

Indipindenza[mudificà | edità a fonte]

Dopu a guerra, suvitata da un brevi periodu d'instabilità pulitica, Malta ottensi l'indipindenza da a Gran' Britagna u 21 sittembri 1964, divintendu membru di u Commonwealth. In a custituzioni mantensi u munarcu britannicu com'è probbiu capu di u Statu, incù u titulu di Righjina di Malta (Rèġina ta' Malta), incù un Guvarnadori chì ditinia i puteri esecutivi.

U 13 dicembri 1974 divintò una ripublica, incù u Prisidenti à capu di u Statu. U 31 marzu 1979 ebbi terminu ancu l'accordu di difesa militara (rinnuvatu l'ultima volta in 1972) trà a ripublica è u Regnu Unitu. Da tandu a difesa di Malta, in l'imprubabili casu di attaccu, hè garantita da i Forzi Armati Maltesi è da a Ripublica Taliana.

L'8 marzu 2003 un referendum appruvò, incù u 53,65% di i cunsensi, l'adesioni à l'Unioni Aurupea. Malta hè u più picculu Statu di l'Unioni Aurupea in tarmini di diminsioni. Di ghjinnaghju 2008 hà aduttatu l'euru com'è muneta naziunali.


Rilazioni incù l'Unioni aurupea[mudificà | edità a fonte]

Eccu i tappi dighjà parcorsi di u prucessu d'intigrazioni:

Data o periodu Avvinimentu
16 lugliu 1990 Prisenta a dumanda d'adesioni.
10 dicembri 1999-13 dicembri 2002 Si tenini i niguziati d'adesioni.
8 marzu 2003 Par via d'un referendum i maltesi approvani a ratifica di u Trattatu d'adesioni.
14 aprili 2003 U Cunsigliu Auropeu approva l'adesioni di Malta.
16 aprili 2003 À Atena Malta firma u Trattatu d'adesioni.
1º maghju 2004 Entri in vigori u Trattatu d'adesioni.
27 frivaghju 2007 Malta prisenta a richiesta d'essa sottuposta à l'asamina nantu à a cunvirghjenza.
16 maghju 2007 A Banca cintrali aurupea è a Cummissioni aurupea publicheghjani i so rapporti nantu à u rispettu di i parametri di Maastricht da parti di Malta, in i quali pruponini l'adesioni di Malta à l'euruzona à parta da 2008.
21 ghjugnu 2007 U Cunsigliu auropeu auturizeghja l'aduzzioni di l'euru da Malta.
10 lugliu 2007 Dopu a dicisioni di i Capi di Statu o di Guvernu, i Ministri di l'Ecunumia è di i Finanzi (Ecofin) abrogani a deroga di a quali Malta gudia par l'aduzzioni di a muneta fissendu u siguenti tassu irrevuchevuli di cunvirsioni: 1 euru = 0,4293 liri maltesi.
21 dicembri 2007 Malta aderisci à l'Accordi di Schengen.
1º ghjinnaghju 2008 Malta adotta l'euru chì rimpiazza difinitivamenti a lira maltesa u 31 ghjinnaghju.

Urdinamentu di u statu[mudificà | edità a fonte]

Malta hè una ripublica parlamintari fundata nantu à a dimucrazia rapprisintativa, u quali sistemu parlamintari è di amministrazioni publica hè cuncipitu nantu à a basa di u sistemu Westminster.

A Camara di i diputati, assamblea lighjislativa monucamarali cumposta da 65 membri, cunnisciuta com'è Kamra tad-Diputati, hè eletta à u suffraghju univirsali par via di votu singulu trasfiribili ogni 5 anni. Pò essa sciolta prima di a scadenza di a lighjislatura solu da u Prisidenti, annantu à u cunsigliu di u Prima Ministru. S'è u partitu chì hà a maiuranza di i voti ùn otteni micca a maiuranza assuluta di i sedii, ricevi sedii supplimintarii attribuiti à i migliori pirdenti. U partitu chì cunquista a maiuranza forma u guvernu.

Sicondu a Custituzioni maltesa u Prisidenti numineghja u Prima Ministru, chì hè in generali u leader di u partitu, chì forma u cabinettu.

U Prisidenti di a Ripublica hè elettu ogni 5 anni da a Camara di i Diputati.

A magistratura hè indipindenti, sicondu u mudeddu anglusassonu.

Suddivisioni amministrativi[mudificà | edità a fonte]

Dapoi a riforma di u 30 ghjugnu 1993, Malta hè stata suddivisa in 68 "Cunsigli lucali" (in maltesu: Kunsilli Lokali), gruppati in trè rigioni.


Cità principali[mudificà | edità a fonte]

Dimugraficamenti l'isula si prisenta divisa trà un unicu grandi agglumeratu urbanu in a zona custiera uriintali è una zona più disabitata in a parti interna è uccidintali. In rialità, nonustanti a limitata pupulazioni, l'urdinamentu amministrativu ferma suddivisu in 91 cità. I più nutevuli sò:

A Valletta fundata in 1566 hè a capitali di Malta bench'edda aghji solu 6 315 abitanti. Hà u titulu di "Cità Umilissima". Sta cità pò essa chjamata simpliciamenti Valletta o ancu "U-Belt" (A Cità). A nova capitali barocca di Malta, cunsidarata patrimoniu Unesco, hè u centru nivralgicu di l'attività cummirciali è amministrativi di l'isula. A cità-furtezza nasci nantu à a roccia di a penisula di u Monti Sceberras, à piccu annantu à u mari, incù dui prufondi porti naturali, Marsamxett è Grand Harbour. U nomu u devi à u Gran' Maestru di l'Ordini di San Ghjuvanni, Jean Parisot de la Valette.

Medina, cunnisciuta ancu com'è "Cità Silinziosa" fù l'antica capitali. Si tratta d'un furtinu incèu i mura arabi è incèu l'architittura mediivali chì cumporta palazzi in stili baroccu. Oghji ci stani solu 258 parsoni, par u più nobili è ecclesiastichi. Hà u titulu di "Cità Nutevuli"; infatti pò essa chjamata ancu simpliciamenti "Nutevuli" o "L-Imdina".

Cottonera (Kottonera) hè in rialità l'unioni di Trè cità (Tliet Ibliet): Vitturiosa ancu ditta "Birgu" (2 691 abitanti); Cospicua ancu ditta Bormla (5 642 abitanti); Senglea ancu ditta "Invicta" o "Isla" (3 500 abitanti). Tutti è trè si poni visità via mari annantu à picculi barchetti (Luzzi è Dghajsa).

Birkirkara incù 21 258 abitanti hè a cità più pupulosa di Malta.

Da Rabat, situata accantu à Medina, hè pussibuli à ghjentra in i catacombi di San Paulu.

Sliema zona di u shopping.

Victoria è a Citatedda à Gozo. Ancu quissi sò asempii di custruzzioni mediivali.

Ecunumia[mudificà | edità a fonte]

File:St. Peter's Pool, Marsaxlokk.jpg
U turisimu hè una di i fonti maiò di vadagnu par Malta. In l'imaghjini St. Peter's Pool, in i circonda di Marsaxlokk.

I risorzi maiori di Malta sò u calcariu, una pusizioni giugrafica favurevuli è una forza travagliu moltu pruduttiva. Malta pruduci circa u 20% di i so probbii bisogni, hà risorzi idrichi d'acqua potabili limitati è nisciuna fonti di energia domestica. L'ecunumia dipendi di i scambii incù l'estaru, da u sittori manifatturieri (in particulari tessili è elettronicu) è da u turisimu. St'ultimu hè aumintatu in manera trimenda in l'anni è hà purtatu à a custruzzioni di numarosi strutturi turistichi nantu à l'isula.

Forzi armati[mudificà | edità a fonte]

I Forzi armati maltesi ani a struttura è i diminsioni di una piccula brigata interforzi, incù un cummandu cintrali à u quali facini capu trè righjimenti di a cumpunenti terrestra, un Air Wing è u Maritime Squadron.

Trasporti[mudificà | edità a fonte]

Par un periodu piuttostu brevi Malta hà avutu ancu u trasportu farruviariu è tranviariu, dismessi u prima in u 1931 è u sicondu in u 1929. A circulazioni stradali hè à sinistra com'è in u Regnu Unitu. I carattaristichi autobus di Malta sò stati sustituiti da autobus muderni, è fermani in usu annantu à sirvizii turistichi micca di linia.

L'Aeruportu Internaziunali di Malta (IATA: MLA, ICAO: LMML) hè l'unicu aeruportu di l'arcipelagu maltesu, è servi par quissa tuttu u Paesi. Truvendu si in u tarritoriu di Luqa, hè calchì volta chjamatu Aeruportu di Luqa o ancu Aeruportu di a Valletta, datu chì hè distanti solu 8 km da a capitali A Valletta. I culligamenti marittimi sò uparati da a cumpagnia taliana Grimaldi Lines è da a cumpagnia maltesa Virtu Ferries Limited chì cullega à u portu di Pozzallo in Cicilia. I trasporti trà Gozo è Malta sò assicurati da a Gozo Channel Company Limited chì furnisci un sirviziu di traghetti trà i dui isuli mentri da l'eliportu di Gozo sò attivi buli charter in elicottaru.


Bandera di l'Unioni Auropea I stati membri di l'Unioni Auropea Bandera di l'Unione europea
Flag of Austria.svg Austria - Flag of Belgium (civil).svg Belgica - Flag of Bulgaria.svg Bulgaria - Flag of the Czech Republic.svg Cechia - Flag of Cyprus.svg Cipru - Flag of Croatia.svg Croazia - Flag of Denmark.svg Danimarca - Flag of Estonia.svg Estonia - Flag of Finland.svg Finlandia - Flag of France.svg Francia - Flag of Germany.svg Ghjermania - Flag of Greece.svg Grecia - Flag of Ireland.svg Irlanda - Flag of Italy.svg Italia - Flag of Latvia.svg Lettonia - Flag of Lithuania.svg Lituania - Flag of Luxembourg.svg Lussemburgu - Flag of Malta.svg Malta - Flag of the Netherlands.svg Paesi Bassi - Flag of Poland.svg Polonia - Flag of Portugal.svg Portugallu - Flag of the United Kingdom.svg Regnu Unitu - Flag of Romania.svg Romania - Flag of Slovakia.svg Sluvacchia - Flag of Slovenia.svg Sluvenia - Flag of Spain.svg Spagna - Flag of Sweden.svg Svezia - Flag of Hungary.svg Ungheria

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. Eurobarometer - Europeans and their Languages, pag. 13 è tabella pag. 152
  2. Vedi id=Bs0NAAAAQAAJ&printsec=titlepage&hl=it Nutizii storichi nantu à l'etimulugia di i noma apprupriati à parechji lucalità di l'isula di Malta, Achilli Ferris, 1862
  3. u-31-ghjinnaghju-1962/115825/ Trà dumani è luni pudaria nivà ancu à Malta! ùn succedi micca da u 31 ghjinnaghju 1962 - Meteo Web
  4. "Malta, isiè à u divorziu Ma a battaglia cuntinueghja" articulu di Massimu Introvigne
  5. à u-divorziu-impurtanti-par-siparà-statu-è-ghjesgia/ Malta, vinci referendum nantu à u divorziu: "impurtanti par siparà Statu è Ghjesgia" uaar.it
  6. 6,0 6,1 6,2 Ahmadiyya Muslim Jamaat Malta[1] Errore nelle note: Tag <ref> non valido; il nome "" è stato definito più volte con contenuti diversi Errore nelle note: Tag <ref> non valido; il nome "" è stato definito più volte con contenuti diversi
  7. Situazioni di u talianu à Malta.
  8. Palaeolithic Man in the Maltesu/maltesa Islands, A. Mifsud, C. Savona-Ventura, S. Mifsud
  9. Errore Lua in package.lua alla linea 80: module 'Modulo:Citazione/Suggerimenti' not found.
  10. Mark Patton, Islands in time: Island sociogeography and Mediterranean Prehistory. London: Routledge, 2002
  11. Errore Lua in package.lua alla linea 80: module 'Modulo:Citazione/Suggerimenti' not found.
  12. Daniel Cilia, Malta Before History (2004: Miranda Publishers) ISBN 99909-85-08-1
  13. Errore Lua in package.lua alla linea 80: module 'Modulo:Citazione/Suggerimenti' not found.
  14. Errore Lua in package.lua alla linea 80: module 'Modulo:Citazione/Suggerimenti' not found.
  15. Errore Lua in package.lua alla linea 80: module 'Modulo:Citazione/Suggerimenti' not found.
  16. {{{titolo}}}. Antiquity.
  17. Daniel Cilia, "Malta Before Common Era", in The Megalithic Temples of Malta. Retrieved 28 January 2007.
  18. Salvatore Picculu, Antichi Petri. A Cultura di i Dolmen in a Preistoria di a Sicilia sudu-uriintali, Morrone è., Siracusa 2007.
  19. David G. Chandler, I Campagni di Nabulionu, Milanu, R.C.S. Libri S.p.A., 1998, ISBN 88-17-11577-0, vol. I, p. 291

Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia in talianu.