Basel

Dä Artikel behandlet die schwizerischi Stadt Basel, anderi Bedütige vo Basel under Basel (Begriffsklärung).

Basel
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Basel-Stadt (BS)
Bezirk:	(Dr Kanton Basel-Stadt kennt kei Bezirk.)
BFS-Nr.:	2701i1f3f4
Poschtleitzahl:	4000–4059
UN/LOCODE:	CH BSL
Koordinate:	611587 / 26742347.5574217.5925727260
Höchi:	260 m ü. M.
Flächi:	22.75 km²
Iiwohner:	i175'131 (31. Dezämber 2015)
Website:	www.basel.ch
Basler Münster mit Pfalz und dr Mittlere Rhybrugg
Charte
w

Dialäkt: Baseldytsch

Basel ( [ˈb̥ɑːz̥l̩]  ; frz. Bâle [bɑːl], ital. Basilea [bazi'lɛːa], rät. Basilea [ˈbazi'lea] ) isch e Schwizer Stadt am Rhy im Halbkanton Basel-Stadt und glychzytyg d'Kantonshauptstadt. Basel isch die drittgreeschti Stadt vo dr Schwyz. Öbbe 190'000 Persone läbe im Kanton Basel-Stadt, 170'000 in dr Stadt sälber; und 830'000 im Trinationale Eurodischtriggt Basel, was Basel zum zweitgreeschte Balligsruum vo dr Schwiz macht.

Geografi

Ussicht uf Basel

Basel liggt im Nordweschte vo dr Schwyz uf beide Site vom Rhy und isch e groosses induschtriells Zentrum fyr die chemischi und pharmazeutischi Industrie. Es isch e Gränzstadt und het Gränze mit Dytschland und mit Frankrych. D Region Basel zämme mit em sydwestlige Sydbade und em Syd-Elsass haisst Regio TriRhena.

Dr Rhy macht im Beriich vo dr Stadt – zwische de Vorhöchene vom Schwarzwald und vom Schwizer Jura – e Booge uf Rächts, däm sait mä s Rhychneu. Do isch per Definition dr Rhyabschnitt Hochrhy fertig und dr Oberrhy foot aa. Churz vor dere Stell mündet am sydlige Rhyufer d Birs, wo d Gränze zum Kanton Basel-Landschaft bildet, in dr Hochrhy; vom Süde kunnt dr Dalbe-Dych, e Kanal wo vo dr Birs abglaitet isch, und mündet in Rhy. Am flachere nerdlige Rhyufer, wo d Myndig vo dr Wiise isch, het s groossi Industriigebiet.

Dr Rhy, wo d Stadt brägt, isch von siner Mündig uufe bis zur Basler Altstadt bi dr historische Middlere Rhybrugg en internationals Gwässer. D Verchehrsrächt zum Meer het d Schwiz in dr Mannheimer Akte vo 1868 überchoo.

Basel isch Dail vo dr Dytschschwyz, im Volksmund wird s aber mänggisch als dr dytschsproochig Dail vo dr Romandie, dr franzeeschsprochige Westschwyz, bezaichnet; das liggt vor allem an de ähnlige Resultat bi nationale politische Abstimmige (d Dytschschwyz stimmt ehnder konservativ, d Westschwyz und Basel ehnder e weeneli liberal) und au am Motto vo dr Stadt, "Basel tiggt anders". Usserdäm het me z Basel fryener allewyl Franzeesch greedet, wenn me sich het welle fyrnähm ussdrugge.

Quardier

D Schdadt Basel isch in 19 Quardier iideilt, die meischte im Grossbasel uf dr weschtlige Site vom Rhii, dr Räscht im Glaibasel.

• D'Grossbasler Quardier: d Grossbasler Altschdadt, d Vorschtedt, Ring Quardier (Am Ring), Breiti (Breite), Dalbevorschtadt (St.Alban), s'Gundeli (Gundeldingen), Bruederholz (Bruderholz), Bachlätte, Gotthälf, Iiseli Quardier (Iselin), Santihans (St. Johann).
• D'Glaibasler Quardier: d'Glaibasler Altschdadt, Gloore Quardier (Clara), Wettschtei (Wettstein), Hirzbrunne (Hirzbrunnen), Roosedaal (Rosental), Mattys (Matthäus), Gliibi (Klybeck), Glaihünige (Kleinhüningen), wo 1893 iigmeindet worden isch.

Schdadtquardier vo Basel und Gmeinde im Kanton Baselschdadt

Basler Quardier

Quardier	ha		Quardier	ha
Grossbasler Altschdadt	37,63		Glaibasler Altschdadt	24,21
Vorschtedt	89,66		Gloore	23,66
Ring Quardier	90,98		Wettschtei	75,44
Breiti	68,39		Hirzbrunne	305,32
Dalbevorschdadt	294,46		Roosedaal	64,33
Gundeli	123,19		Mattys	59,14
Bruederholz	259,61		Gliibi	91,19
Bachlätte	151,39		Glaihünige	136,11
Gotthälf	46,62		Schtadt Basel	2275,05
Iiseli	109,82		Rieche	1086,10
Santihans	223,90		Bettige	222,69
			Kanton Basel-Schdadt	3583,84

Es git au inoffizielli Quardier: Emn ä Deil vo Bachlätte und Gotthälf sait mä Neubad, Kannefäld isch im Santihans, d Lehmatt in dr Breiti.

Iiwohner

Iiwohner vo dr Schdadt Basel

1774 het Basel nume 15.040 Iiwohner gha und isch au in de neggschte Johrzähnt nume langsam gwachse bis wäge dr Induschtrialisierig in dr zweit Helfti vom nünzähte Johrhundert d Schdadtbevölkerig schtargg het afo wachse. Anderi Schwizer Schdedt hei vil Nochbergmeinde iigmeindet, aber Basel het sich nit chönne usbreite. In dr zweite Helfti vom zwanzigschte Johrhundert si vil Schwizerbürger vo Basel in s Baselbiet abgwanderet, wo si niidrigeri Schtüüre müesse zahle, und d Iiwohnerzahl vo dr Schdadt isch hützudag chliiner und d Bevölkerig ermer als als no in de 1960er Johr.

Gschicht

D Zit vo de Kelte

Lueg au: Die keltischi Siidlig Baasel-Gaasfabrik

Us dr früeje Latènezit het mä im Gebiet vo Basel nume ä baar Greber gfunde. Mögligerwiis so früeh wie vom zweite Johrhundert vor dr Zitewändi aa het sich am lingge Rhiiufer bi dr Alte Gasfabrik im Norde vo dr hütige Stadt ä Siidlig bildet, wo zwar nit befestigt gsi isch, aber sich dütlig vo dr Landschaft drumumme unterscheidet het.

E chli spööter hän d Rauriker uf em Münsterhüügel e befestigts Oppidum gründet.

D Römerzit

Offiziell isch Basel aber im Johr 44 v. Chr. vo de Römer gründet worde und mä het 1957 2000 Johr Basel gfiirt, au wenn d Rauriker im Stadtgebiet Siidlige gha hai, bevor d Römer cho si. Um die Zit hai d Römer uf em Münsterhügel e Kastell errichtet am Blatz vom Oppidum vo de Rauriker und in dr früeje Nöizit het män em General Lucius Munatius Plancus, em Gründer vo Augusta Raurica, im Roothuus a Statue ufgstellt drwäge.

D Statue vom Lucius Munatius Plancus im Basler Roothuus

D Bevölkerig isch überwiegend keltisch bliibe, aber in de neggste Johrhundert isch si romanisiert worde. Vor allem die Adlige hai schnäll römischi Brüüch aagnoh. 374 wird dr Ortsnamme Basilia s erstmol urkundlig erwähnt. Um 400 si die römische Druppe abzoge und Alemanne hai sich in dr Gegend niiderglo. Am Ändi vom sächste Johrhundert isch Basel an d Franke gfalle.

D Bischofsschdadt

Basel isch im sibte Johrhundert ä Bischofssitz worde, und um 900 zum Königriich Hochburgund cho. 917 isch d Schdadt vo den Ungare zerschtört worde. 999 isch d Abtei Moutier-Grandval und alles wo drzue ghört het em Bischof Adalbero II. vo Basel gschänggt worde. Das isch dr Afang vom Fürschtbischdum Basel gsi. 1010 het dr Neubau vom Münschter agfange und 9 Johr schböter isch s konsekriert worde. 1033 isch Basel e Deil vom Heilige Römische Riich worde, wo dr Kaiser Konrad II. zum König vo Burgund gwehlt worden isch. An dr Riichsversammlig z Basel im Johr 1061 isch dr elfjöhrig Kaiser Heinrich IV. mit dr Chrone vo Rom krönt worde.

Um 1100 isch die erschti Schdadtmuure baut worde und um 1225, under em Bischof Heinrich vo Thun, die erschti Rhiibrugg, wo vo dr jüdische Gmeind mitfinanziert worden isch.

Us de Joor 1185/90 isch e Root us Ridder und Bürger beläit, wo mit eme Schulthäiss, eme Bürgermeister (vo 1253 aa) und eme Stadtschriiber d Gschick vo dr Stadt glänkt het. Dr Bischof as dr Stadtherr het am Aafang dr Root und e Vogt ernennt, aber d Bürgerschaft het brobiert, iim das strittig z mache.

Dr Heinrich vo Thun het vom Kaiser Friedrich II. en Erlass bekhoo, wo si Macht über d Stadt gsterggt het. So hai d Bürger s Rächt wider verloore, sälber e Root iizsetze. D Riichsvogtei, wo in de Händ vom ene Groof gsi isch, isch vo denn aa vo Ridder bsetzt worde, wo dr Bischof liichter het chönne beiiflusse.

Dr Ufstiig vo dr Bürgerschaft

D Basler Fürstbischöf si uf em Höhepunkt vo ihrer Macht gsi. Aber au denn hai si vilmol d Zuestimmig vo de Bürger brucht, wenn si öbbis hai welle undernää, wie wo s Kloster Bürgle bim Bau vo dr Brugg mitghulfe het und drfür Zollfreiheit bekhoo het, het au d Stadt dr Verdraag mit em müesse underschriibe. Dr Heinrich Steinlin isch im Joor 1253 as dr erst Basler Bürgermeister bezügt. Im 13. und 14. Joorhundert si d Zümft gründet worde, wo spöter d Macht in dr Stadt übernoo hai. 1263 het d Bürgerschaft mit ere Handfesti vom Bischof Heinrich vo Neueburg s Mitschbroochrächt bekho.

S Klaibasel het sich noch em Bau vo dr Rhiibrugg rasch entwigglet und um 1280 het s e Stadtmuure bekhoo. Im enä Groossbrand si 1294 säggshundert Hüüser aabebrennt.

Dr Schwarz Dood, d Juudeverfolgig und s Groosse Ärdbeebe

→ Hauptartikel: Dr Baasler Juudepogroom

→ Hauptartikel: S Baasler Ärdbeebe

D Pescht isch 1348 immer nööcher uf Baasel khoo und no bevor si in dr Stadt usbroche isch, het mä dä Jude schuld gä, und am 9. Januar 1349 si alli Jude, wo noch em Wienachtspogrom vom vorige Johr no in dr Schdadt bliibe si, zämmedriibe und läbig verbrennt worde. Wo dr Schwarz Dood denn in dr Stadt het afo wüete, isch fascht d Helfti vo dr Bevölkerig gschtorbe draa.

1356 het es Ärdbebe und dr Grossbrand, wo denn usbroche isch, e grosse Deil vo dr Schdadt zerschtört. 1362 si die erschte Jude sit dr Pescht wider z Basel iizoge und drei Johr schböter het d Schdadt s Schtüürrächt über d Jude vom Kaiser Karl IV. bekho. 1392 het sich Basel scho wieder gnueg erholt gha, für zum s Glaibasel vom Bischof Friedrich vo Blankeheim für 29'000 Gulde z chaufe. Zu sällere Zit hai d Bürger ihrem Bischof au eis Rächt noch em andere abkauft. 1397 het die zweit jüdischi Gmeind Basel verloo, will allethalbe gege sä ghetzt worden isch. Dr Root het druf beschlosse, z Basel käini Jude meh uffznäh, was mit Uusnahme bis öbbe 1800 äso bliiben isch.

S Konzil und dr Bidritt zur Eidgenosseschaft

→ Hauptartikel: S Konzil vo Baasel

Im 14. Joorhundert het dr Root mit em Salzhuus und em Kaufhuus dr Handel sälber afo kontrolliere und Stüüre und Zöll uf d Iifuer vo Waare erhoobe.

Basel 1493

1417 isch im ene Groossfüür e Driddel vo dr Stadt zerstöört worde. Basel het sich aber schnäll wider erhoolt und s Konzil vo Basel (1431-1449) het e Hufe wichdigi Lüt in d Stadt brocht und mit ene isch dr Handel stark gwaggse. Zu sällere Zit het mä afo Bapiir mache in dr Schdadt, und ä Generation schböter het me au afo Büecher drucke. Bekannti Basler Drucker si dr Johannes Petri (1441-1511), dr Johann Amerbach (1444-1513) und dr Johann Froben (1460-1527) gsi.

Dr Babscht Eugen IV. het 1439 s Konzil vo Basel uf Ferrara verleit. S Konzil het sich gspalte und die wo z Basel bliibe si, häi am 5. Novämber 1439 dr Eugen abgsetzt und denn dr Gegebabscht Felix V. gwehlt. Im Lauf vom Alte Zürichrieg het dr franzöösisch Köönig Karl VII. Basel welle eroobere und het d Stadt lo belaagere. Am 26. August 1444 isch bi St. Jakob an dr Birs es eidgenössischs Kontingänt vo de französische Armagnake gschlage und vernichdet worde, aber d Franzose hai druf doch d Belaagerig vo Basel abbroche und s Gebiet verloh. 1447 häi die dütsche Riichsfürste ufghöört, s Basler Konzil bolitisch z understütze und 1449 het es sich ufglööst. D Basler Wirtschaft isch denn iibroche.

Für zum iiri wirtschaftligi Laag z verbessere, het Basel dr Babscht um e Universidät bittet. 1459 het denn dr Pius II. d Uni gschtiftet und im Johr druf isch si gründet worde. Au s Mässrächt isch wichdig gsi für die wirtschaftligi Erhoolig vo dr Stadt. 1471 het dr Kaiser Friedrich III. Basel s Rächt gee, Früehlig- und Herbschtmässe abzhalte, und 1488 het d Stadt von em au d Riichsummiddelbaarkäit bekho, aber dr Bischof hät bis zur Reformation sini alte Brivilegie chönne zruggchaufe.

Im Schwobechrieg isch Basel de Eidgenosse nochgschtande. Dr Chrieg isch mit em Friide zu Basel 1499 z Änd gange. Eini vo de indiräkte Folge vom Chrieg isch gsi, ass Basel 1501 dr Eidgenosseschaft as Stadtort biidrätten isch. 1506 isch d Handfesti vom letschte Bischof, wo z Baasel residiert het, vom Christoph vo Uteheim, no äinisch bestätigt worde. Aber scho 1516 het dr Root nüme e Ridder zum Bürgermäister gweelt, wie s in dr Handfesti gstande isch, sondern e Bürgerlige, dr Jakob Meyer zum Haas, wo as letschte in däm Amt im Fürstbischof no Dröiji gschwoore het.

D Häxeverfolgige

Im 14. Johrhundert sis hüfig adligi Dame gsi, wo wäge Zauberei aaklagt worde si, und d Stroofe si im Allgemeine mild usgfalle. Aber im 15. Johrhundert het in Nordeuropa dr Häxewahn zuegno, und 1484 het dr Babscht Innozenz VIII. d Bulle Summis desiderantis affectibus uusegä, und d Häxebrozäss hai zuegnoh. D Häxebrozäss si au z Basel hüfiger worde und d Stroof für Häxe isch s Verbrenne gsi. Us dr zweite Helfti vom 16. Johrhundert isch us umbekannte Gründ käi einzige Häxebrozäss bekannt. In dr Middi vom 17. Johrhundert het mä d Foltere nume no sälte aagwändet und um s Johr 1700 het mä z Basel ganz ufghört, Häxe z verfolge.

D Brozäss gege d Häxe si gege Äinzelpersone vor wältlige Gricht gfüehrt worde und nid vo dr Inquisition. In dr Schdadt und im Bischdum Basel si vom 15. bis zum Ändi vom 17. Johrhundert, wo d Häxeverfolgig im ganze brotestantische Europa ufghöört het, öbbe hundert Häxeverbrennige bekannt, dr grösst Dail von ene nid in dr Stadt sälber.

Die reformierti Schdadt

→ Hauptartikel: D Iifüerig vo dr Reformazioon z Baasel

Dr Druck für Reforme in dr Kiirche isch vor allem vo unde choo. 1521 häi d Zümft en Änderig in dr Rootsverfassig duuregsetzt und e Vormachtstellig in dr Stadt bekhoo. Dr Root het vo dere Zit aa au d Ämter sälber bsetzt und sich eso politisch vom Fürstbischof emanzipiert. Dr Bischof het 1527 si Sitz z Basel ufgä, im Joor, wo dr Paracelsus Schdadtarzt z Basel worde isch und Underricht an dr Uniwersidäät gee het.

1529 noch eme Ufstand vo de Zümft isch d Reformation vom Johannes Oekolampad iigfüehrt worde. Es het e Bildersturm uf d Kunstwärk im Münster gee, aber dr Münsterschatz het vor em Pööbel khönne grettet wärde. D Rööt und dr Bürgermäister hai am 1. April 1529 d Reformazioonsornig erloo und die Reformierte häi d Kiirche übernoo, d Klöster sin ufghoobe worde und no di no si d Mönch und d Nonne, wo Baasel nid verloo häi, gstorbe und d Stadt het d Klostergeböid für iiri Zwägg afo bruuche.

Dr Erasmus vo Rotterdam, wo z Basel publiziert und underrichtet und au vili Ideä vom Proteschtantismus underschdützt het, het welle Katholik bliibe und isch uf Freiburg im Brisgau umzoge und au s Domkapitel isch gange. Au sust het s Bürger gee, wo iiri Konfessioon nid häi welle wäggsle und nid in ere reformierte Stadt häi welle lääbe, wie dr früener Bürgermaister, Jakob Meyer zum Haas, wo au uf Freiburg gange isch.

S Basler Münschter

Im Merian si Basel, 1642

Basel isch e Zentrum vom Lehre bliibe. Im Johr vo dr Reformation het d Schdadt au s Bildigswääse überno, wo bis denn d Aagläägehait vo dr Kiirche gsi isch, aber zerst het si nume die alt Latiinschuel widdergfüehrt, wo vo 1541 bis 1578 vom Humanischt Thomas Platter em Ältere (1499–1582) glaitet worde isch. 1589 isch ains vo de erschte Gymnasie in dr Schwiz, d Schuel uf Burg, am Münschterblatz gründet worde.

Dr Erasmus isch 1535 vo Freiburg zruggkho, aber scho im Johr druf gschtorbe. Au anderi Humanischte hai in dr Schdadt gschafft. So het dr Andreas Vesalius (1514-1564) sis Anatomiilehrbuech De Humanis Coroporis Fabrica 1543 veröffentligt und öffentligi Sekzioone vo Liiche duuregfüert. D Stadt het au iiri aigene bedütende Wisseschaftler fürebrocht, wie dr Mediziner Felix Platter.

D Baasler hai sterker in d Richdig vom Riich gluegt as die andere aidgenössische Ständ. Au in dr Religioon häi si sich immer Müe gee, mit de Lutheraner im Gsprööch z bliibe. Im Erste Helvetische Bekenntnis 1536 het mä sich schliesslig uf e Leer gainigt, wo nooch zur Theologii vom Zwingli gsi isch. S Zwaite Helvetische Bekenntnis vo 1566 het Baasel aber nid aagnoo und isch dorum under de reformierte Ort au politisch isoliert bliibe. Das het sich denn gräächt, wo vo 1575 aa dr Fürstbischof Jakob Christoph Blarer vo Wartesee d Rekatholisierig vom Birsegg voraadriibe und vo Baasel Kompensazioone verlangt het. Im Badener Vertrag vo 1585 het die katholisch dominierti Daagsatzig entschiide, ass Baasel die fürstbischöflige Pfandschafte für 200'000 Gulde müess uslööse. Zum dä riisig Betraag ufzdriibe, het d Stadt s Umgäld uf Wii uufedoo, was denn dr Rappechrieg mit de Landschäftler usglööst het.

D Peschtepidemie

In dr Middi vom 16. Johrhundert het Baasel öbbe 12'000 Iiwohner gha, do drvo si in der Peschtepidemii vo 1563/64, em "Grosse Sterbendt", ä Driddel umcho. 1576 bis 1578 si non emol 800 Lüt an dr Pescht gschtorbe, im Usbruch, wo vo 1576 bis 1578 duurt het, hets meh as 1000 Doti gä, und vo 1609 bis 1611 si no einisch 3600 Lüt wäge dr Pescht umcho.

Dr Schwizer Separatismus und s Ancien Régime

Im Drissigjöhrige Chrieg isch d Stadt sälber verschoont bliibe, aber Dail vom Baselbiet, wo zum Fürstbistum Basel ghöört hai, si blünderet worde. Im Weschtfälische Friide vo 1648 isch d Eidgenosseschaft, wo vom Basler Bürgermeischter Johann Rudolf Wettstein verträtte worden isch, unabhängig vom Dütsche Riich worde. Vo denn aa het si sich us dr europäische Bolitik uuseghalte, au wenn si witerhii Reisläufer an die verschidnige Potentate gliferet het.

Aber dr Eidgenosseschaft as Ganzem het s Ändi vom Chrieg wirtschaftlig gschaadet, und au d Baselbieter Buure hai under dr Rezession glitte. Si hai bim 1653 Schwizer Buuregrieg mitkämpft, und wo dä verloore gangen isch, si iiri Aafierer bestrooft worde: säggs von ene si uf em Kopfabhaini vor em Schdainedoor kepft worde, und dr Ueli Schad vo Oberdorf, wo d Obrikait as dr Fierer aagluegt het, isch uf em Gellert am Galge ghänggt worde.

S politische Lääbe in dr Stadt isch immer mee dur Korrupzioon verchoo. E Ballotierornig 1688 het kä Besserig brocht. 1690 het dr Basler Groossi Root dr Chlai Root entmachdet und het si Machstellig gege die Revolutionäre vom 1691er Wäse chönne verdeidige. Im Root si Politik isch sehr konservativ gsi und d Stadt het sich hundert Johr lang gege nötigi soziali Reforme gstellt bis zur Franzöösische Revoluzioon, wo d Eidgenosseschaft in konservativi und reformfreudigi Kanton gschbalte het.

Die Helvetischi Revolution

→ Hauptartikel: D Baasler Revoluzioon vo 1798

→ Hauptartikel: Die Helvetischi Republik

D Schdadt Basel isch am Ändi vom 18. Joorhundert rif gsi für gsellschaftligi Verändrige. Si het 1790 d Liibeigeschaft im Baselbiet ufghobe und am 20. Jänner 1798 in ere unbluetige Revoluzioon, wo vom radikale Patriot Peter Ochs und em gmässigte Johann Lukas Legrand agfüehrt worden isch, d Herrschaft vom patrizische Daig abgschafft und d Land- mit dr Stadtbevölkerig gliichgstellt. Vili Basler, vor allem uf dr Landschaft, si revolutionär gsinnt gsi und hai afänglig dr Iimarsch vo de republikanische französische Druppe durchus begrüesst, wenn die sich au in churzer Zit zimlig verhasst gmacht hai dur ihr Benäh.

Mit dr Mediazionsverfassig vom 19. Februar 1803 isch dr Schwizer Äihaitsstaat abgschafft worde. Au Baasel het e naiji Verfassig bekhoo. Dr Kanton isch in drei Bezirgg iidailt worde: d Stadt, Lieschtel und Waldeburg. Er isch e representativi Demokratii gsi, het aber e Zumftregimänt ghaa. Dr Grooss Root het 135 Mitgliider ghaa, 82 vom Land und 53 us dr Stadt, wo diräggt und indiräggt gweelt worde si. Dr Grooss Root het die 25 Mitgliider vom Glaine Root ernennt und zwäi Bürgermaister.

Noch de Napoleonische Chrieg isch s Fürschtbischtum Basel am Wiener Kongräss (1815) ufdailt worde zwysche Basel und Bärn: Bärn het s Laufedaal (hüt dailwys Baselbiet oder Soledurn) und dr Jura (hüt Tail vom Kanton Jura) bekhoo und Basel s Birsegg. Mit dr Restauration isch au z Basel dr Liberalismus zruggdrängt worde. E Bispil für dr nai Konservatismus isch dr langjeerig Bürgermeister Johann Heinrich Wieland gsi, wo während dr Helvetik d Naierige understytzt het; wo aber die liberali Regeneration sich in de 1830er Johr het afo usbraite, het er sich gege dr Gaist vo dr Basler Revolution keert.

D Kantonsdeilig

→ Hauptartikel: D Kantonsdeilig

In de 1830er Johr nach dr Wahl vom Bürgerkönig Louis-Philippe z Frankriich het s liberale Baselbiet, aagfüehrt vom Stephan Gutzwiller, d Gliichberächtigung mit dr konservative Schdadt verlangt. Basel het aber nid welle und het am 3. Auguscht 1833 es Kontingänt Stänzler und Milizsoldate mit Kanone in Richtig Lieschtel gschiggt, wo denn an dr Hülfteschanz bi Braddele vo Baselbieter Druppe gschlage worde isch. S isch druf zur Deilig vom Kanton Basel in zwei Halbkantön khoo, Baselschdadt und Baselland, und nume die rächtsrhiinische Ortschafte Bettige, Rieche und Chlaihünige si bi dr Schdadt bliibe.

Die modärni Schdadt

In de 40er und 50er Johr vom 19. Johrhundert het sich Basel afo in ä modärni Schdadt verwandle. 1844 isch dr erscht Zug in dr Schwiz z Basel vo Saint Louis här aakhoo. 1849 het mä s Museum in dr Auguschdinergass baut, und vo 1859 aa si d Schdadtmuure abbroche worde und nume ä baar vo de grössere Schdadtdoor, s Schbaledoor, s Santihansdoor und s Dalbedoor, het mä lo si. Nochdäm s in 1855 än Uusbruuch vo Cholera und 1865 vo Typhus mit Hunderte vo Dote ge het, isch 1875 die öffentligi Wasservorsorgig iigfüehrt worde. 1875 isch au s Joor gsi, wo Basel die ersti modärni Verfassig iigfiert het. D Wettschdeibrugg isch die zweitältischti Rhiibrugg z Basel und isch 1879 baut worde. Im Johr 1881 het Basel as die erscht Schdadt in dr Schwiz än öffentligi Telifonzentrale ufdoo. 1899 het s erschte Elektrizidetswärk an dr Voltastrooss Stroom afo broduziere.

1901 isch s Roothus renoviert und vergrösseret worde. Im Landesstreik vo 1919 isch s Milidär ufbote worde und het fümf Demonschdrante verschosse. 1926 het im SBB Bahnhof dr erscht Basler Radiosänder afo sände, fümf Johr vor em Radio Beromünschder, und vierzäh Johr schböter isch er ufs Bruederholz züglet worde.

Au im Soziale isch Basel vorus gsi. D AHV (Alters- und Hinderbliibene-Versicherig) isch z Basel lang vor dr räschtlige Schwiz scho 1932 iigfüehrt worde, und wääred dr Wältwirtschaftskriise isch 1936 ä neui Schdüür, dr Arbetsrappe, vo de Wehler agnoh worde, wo öffentligi Baubrojekt zahlt het und so Arbet für die Arbetslose gschafft het.

Im Zweite Wältchrieg isch Basel vo de Amerikaner us Versehe bombardiert worde. Dr Schade isch aber chlii gsi. 1953 isch dr Flugblatz Basel-Mulhouse iigweiht worde as dr erscht bi-national Flugblatz vo dr Wält. Sit 1993 isch er sogar tri-national.

D Mäss- und Kongrässschdadt

S alte Symbol vo dr Muschdermäss

Basel het scho früeh ä zentrali Schdellig im Handel vo dr Region gha. D Rhiibrugg us em 13. Johrhundert het dr Dransbort und s Reise erliichderet. Dr erscht grooss Kongräss isch s Konzil gsi, wo vo 1431 bis 1449 z Basel ghalte worde isch, und wo as indiräkti Folg d Gründig vo dr Universidet im Johr 1460 gha het.

Elf Johr schbööter het Basel s Mässrächt bekhoo. D Früehligsmäss isch nur a baar Johr abghalte worde, aber d Herbschtmäss git s sit denn jedes Johr mit wenige Uusnahme und isch die gröschti Johrmäss vo dr Region worde, und sit 1917 git s mit dr Muschdermäss (abkürzt MuBa) au widr ä jöhrligi Früehligsmäss.

1499 si z Basel d Eidgenosse und im Kaiser Maximilian sini Abgordnete zämmekho und hai underem Druck vom mailändische Vermiddler Galeazzo Visconti ä Friidensverdraag underschriibe. Au im erschde Koalitionschrieg vo de europäische Mächt gege die revolutionäri Französischi Republik het d Schdadt ä Rolle gschbiilt, wo dr frankophil Basler Schdadtschriiber Peter Ochs zwüsche de Preusse und de Franzose und denn au zwüsche de Schbanier und de Franzose vermiddlet het. D Friidensverdräag si im April und im Juli 1795 z Basel underschriibe worde.

Im Auguscht 1897 hai d Zionischde ihre erscht Kongräss z Basel abghalte und d Gründig vom enä jüdische Schdaat beschlosse. Au ä baar schbööteri Zionischde Kongräss si z Basel abghalte worde.

Au d Arbeiterbewegig het z Basel Kongräss abghalte. Die Erschti International isch 1869 z Basel zsämmekho in dr Erwartig, ass d Revolution grad um än Egge sig; und 1912 het dr usserordentlig Kongräss vo dr Zweite Internationale schdattgfunde wäge de Chrieg, wo denn uf em Balkan usbroche gsi sin.

1984 isch s Kongrässzentrum Basel eröffnet worde.

Am 5. Mai 1992 isch d Basler Konvention (dr vollständig änglisch Titel isch Basel Convention on the Control of Transboundary Movements of Hazardous Wastes and Their Disposal), wo dr Export vo gföhrlige Abfäll vo de riiche in die arme Länder verbietet, in Chraft drätte.

D Uniwersidäät

→ Hauptartikel: D Uniwersidäät Baasel

Basel het die eltscht Universidäät vo der hittige Schwyz. Si isch anno 1460 grindet worde. Dr Erasmus, dr Paracelsus, dr Daniel Bernoulli, dr Leonhard Euler und dr Friedrich Nietzsche hänn alli emol dert gschafft.

D Basler Uni het die vier klassische Fakultete: Medizin, Jura, Theologii und Philosophii und drei modärni: Naturwüsseschafte, Wirtschaftswüsseschafte und Psychologii. Si isch mit öbbe 11.000 Schdudierende chlii, het aber ä guete Ruef.

Sport

Verein und Sportler

Basel gilt als erfolgrychi Sport-Stadt. Dr FCB isch scho syt ainiger Zyt dr erfolgrychschti Fuessball-Club vo dr Schwiz. Anderi Fuessballklub si dr "FC Concordia Basel" (2011: 2. Liga), dr "FC Nordstern Basel" (2011: 3.Liga) und d "Old Boys" (2011: 1.Liga). Dr Iishockeyclub "EHC Basel" het 2011 in dr National League B gspiilt, isch aber noch em Banggrott 2014 zuedoo worde, und d Dame und au d Herre vom "Basler Hockeyclub 1911" spiile in dr Nationalliga A. Dr "Judo Club Basel" het öbbe 300 Mitgliider und isch eine vo de grösste in dr Schwiz. Si Damekampfmannschaft isch in dr Nationalliga A (sit 2008). D "Fechtgesellschaft Basel" isch dr grösst und erfolgriichst Schwizer Fächtverein, wo Schwizer und Europameister gstellt und au olympische Medallie heim brocht het. Im American Football spiile d "Gladiators beider Basel" sit 2010 in dr NLA. Dr "RTV 1879 Basel" isch sit 2008 wider in dr Swiss Handball League und cha im Hand- und au im Volleyball uf e baar Schwizer Cupsiig und Mäisterschafte zruggluege. Dr "WSV Basel" isch e Wassersportverein, wo 1890 gründet worden isch. Er bestoot us de Sparte Wasserball, Kanu und dr Schwümmschuelabdeilig.

Nit z vrgässe sin die zahlryche Sportler us dr Agglomeration vo Basel. Zem Byspil dr Roger Federer, wo johrelang dr beschti Tennisspiiler uf dr Wält gsi isch, dr Alex Frei, wo "Topscorer" in dr franzeesische Liga gsi isch, und d Pätty Schnyder, wo au e erfolgriichi Tennisspiilere gsi isch.

Sportereigniss

D Iishockey-Wältmeisterschaft isch 1939, 1953 und 1998 si z Basel abghalte worde, d Durn-Wältmeisterschafte 1950. Im Joor 2002 het s d World Judo Championships gee, im gliiche Joor d Beachvolleyball-Europameisterschaft und 2006 d Curling-Europameisterschaft. 2008 isch Basel eini vo de Stedt gsi, wo die europäischi Maischterschaft im Schutte ussdrait worde isch. D Curling-Wältmeisterschaft vo de Herre isch 2012 abghalte worde.

Dr Swiss Open im Badminton findet do jedes Johr statt und s jöhrlige "Swiss Indoors" isch s greeschti Indoor-Tennis-Event in Europa. Öffentligi jöhrligi Sporteräigniss si s Rhiischwümme und dr Stadtlauf.

Sportaalaage

S Zentrum vom Basler Sport, für Brofessionelli und Amateur, isch s Joggeli. S "Swiss Indoors" wird in dr Joggelihalle abghalte. Dert isch au s greeschte Schutt-Stadion vo der Schwiz, s Joggeli mit 41'539 Sitzblätz. D Joggeli-Arena isch e modärni Yshockey-Halle. In dr Sportaalaag het s e Stadion für Liichtathletik, Raasefälder, Dennisblätz und Fälder für Rugby, Beachvolleyball und Beachsoccer. Im Schänzli het s Aalaage für Pfärderenne, und im Gaartebaad het s uf 45'150 m² Becki für die ganz Chliine (s Piss-Piss) bis zu de Sportler.

Dr Landhof isch e Sportstadion im Wettstei-Quardier und früener emol s Heimstadion vom FC Basel gsi. Uf dr Schützematte im Bachlätte het s Blätz für Liichtathletik, Schutte und Dennis. Au d Old Boys häi dört ir Stadion. S Stadion Rankhof im Hirzbrunnequardier isch s Heimstadion vom FC Nordstärn und vom 2. FC Basel. Uf dr Pruntrutermatte isch dr Rugby Football Club Basel dehäi.

Dialäggt

→ Hauptartikel: Baseldytsch

S alt Baseldytsch hett innerhalb vo de dytschschwyzer Dialäggt e Sonderschtellig - ainersyts us linguistische Grind: S isch als ainzige weschtschwizer Dialäggt niideralemannisch. Anderersyts gniessts e bsunders Prestige, wo vil mit dr Fasnacht z tue het. Dr modärni, alldäägligi Basler Dialäggt aaber het allerdings nymme vil z due mit em draditionelle Baseldytsch. Dr Yfluss vo de hochalemannische Dialäggt wird immer greesser und so het sich s alte Baseldytsch zumene nöiere Baseldütsch entwigglet.

Ais vo de bekanntischte baseldytsche Lieder isch Z'Basel an mym Rhy.

Verkehr

Dr Badisch Bahnhof

Die lokale öffentlige Verkehrsmittel wärde vo de Basler Verkehrsbetriib betriibe. D Drämmli sin sit am 06. Mai 1895 uff de Schiine und schrybe mit ihrer griene Farb in dr Basler Gschicht e wichtigs Kapitel. Allerdings hetts d BVB scho fast 14 Joor friener gää: Us em Projäkt vo 1874 isch am 11. Juli 1881 d BVB en annerkannte iidraite Verain worde und isch offiziell fir alli Lyt zuegänglig gsi. 1930 si die erste Buslinie ufdoo worde. Hützudags beferderet d BVB 126'700'000 Persoone im Joor.

D Stadt Basel dailt sich mit Milhuuse (Frankriich) und Freiburg im Brisgau (Dytschland) dr EuroAirport. Dr Flughafe het Vrbindige zu allne greessere Stedt vo Europa und het vorallem dur d Fluggsellschaft Easy Jet en Uffschwung erläbt.

Wichtigi Persoone wo z'Basel uff d Wält kho sinn oder deert gschafft hänn

• Heidi Abel, Färnseh- und Radiomoderatoorin
• Karl Barth, Theoloog
• Carl Albrecht Bernoulli (1868-1937), Religionsgschichtforscher und Schriftschdeller
• Daniel Bernoulli (1700-1782), Mathemaatiker und Physiker (nit z'Basel uff d'Wält kho)
• Jakob Bernoulli (1655–1705), Mathemaatiker
• Johann Bernoulli (1667-1748), Mathemaatiker
• Black Tiger, Rapper
• Blasius, Baasler Stadtpoet
• Arnold Böcklin, Kinschtler
• Ernst Born, Sänger, Konzäpter (nit z'Basel uff d'Wält kho)
• Jonas Breitenstein, Pfaarer und Volksdichter, gstorbe z Basel
• Jacob Burckhardt, Histooriker
• Massimo Ceccaroni, Fuessballlegände, Basler Stadtoriginaal
• Arthur Cohn, Film-Prooduzänt
• Julian Dillier († 2001 z Baasel), Schriftsteller
• Erasmus von Rotterdam, Glehrte (nit z'Basel uff d'Wält kho)
• Leonhard Euler, Mathematiker
• Heidy Forster, Schauspiilere
• Hans Haug (1900-1967), Kombonischt
• Johann Peter Hebel, Alemannische Dichter, Schöpfer vo dr (inoffizielle) Basler Hymne "Z'Basel an mym Rhy"
• Albert Hofmann , Chemiker (nit z'Basel uff d'Wält kho)
• Cesar Keiser, Kabarettischt
• Dani Levy, Film- und Theater-Regisseur, Schauspiiler
• Luana, Rapperin
• Christoph Merian, Gründer vo dr Christoph Merian Stiftig
• Friedrich Nietzsche, Philosoph (nit z'Basel uff d'Wält kho)
• Paracelsus, Glehrte/Arzt (nit z'Basel uff d'Wält kho)
• Alfred Rasser, Schauspiiler
• Tinguely, Kinschtler
• Mäni Weber, Fährnsehmaa
• Ruedi Walter, Schauspiiler
• Johann Rudolf Wettstein (1594-1666), Bürgermeischder vo Basel
• Theodor Zwinger der Ältere, (1533-1588) Mediziiner
• -minu, Schurnalischt und Färnsehkoch

Lueg au

• Basler Stadtmuur

Weblink

 Commons: Basel – Sammlig vo Multimediadateie