Chili
| Chili | ||
| República de Chile | ||
 |
 |
|
| Flago di Chili | Blazono di Chili | |
| Nacionala himno: | ||
| Nacionala Himno di Chili | ||
 |
||
|
|
||
| Chefurbo: | Santiago | |
| · Habitanti: | 5.458.590 (2002) | |
| Precipua urbo: | Santiago | |
|
|
||
| Oficala lingui: | Hispaniana (de facto) | |
|
|
||
| Tipi: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Michelle Bachelet | |
|
|
||
| · Totala: | 756 590 km² | |
| · Aquo: | 1,07 % | |
|
|
||
| · Totala: | 16 928 873 (2009) | |
| · Denseso di habitantaro: | 22 hab./km² | |
|
|
||
| Valuto: | peso di Chili | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | CL |
|
CHL |
||
152 |
||
| Reto-domeno: | .cl* | |
| Precipua religio: | katolikismo | |
Chili esas lando qua jacas en Sud-Amerika. Lua vicina landi esas Peru norde, Bolivia nord-este ed Arjentinia este. Weste e sude jacas oceano Pacifiko. Lua chef-urbo esas Santiago.
Indexo
Historio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Chili |
La maxim anciena restaji pri l'unesma habitanti di Chili datizas de 14.800 aK. Fernão de Magalhães esis l'unesma Europana explorero qua agnoskis la regiono di nuna Chili, en 1520. Ja en 1535 pos konquestar Inkao imperio, Hispana Diego de Almagro probis koloniigar la regiono konocita kom "valo di Chili", ma faliis. Pedro de Valdivia, pos krucumar Atacama, fondis diversa urbi, ed en 12 di februaro 1541 il fondis l'urbo di Santiago di Nova Extremadura, nune Santiago de Chili[1]. Pos fondar l'urbo, Valdivia movis sude, ed eniris en konflikto kun l'indijeni Mapuche. Pos diversa batalii, fine ilu kaptesis e mortigesis dal indijena chefo Lautaro. La konflikti kun indijeni duris dum multa yari til l'establiso di la paco e di un frontiero qua agnoskis la nedependo di Mapuche, en 1641.
La Generala Kapitanio di Chili, ante nomizita Kapitanio di Nova Extremadura esis parto de la Vicerejio di Peru til la nedependo di Chili. Ol esis povra regiono habitita da poka Hispani, e produktis ledro, graso e frumento por la Vicerejio.
La nedependo-proceso di Chili komencis ye la 18ma di septembro 1810 kande provizora guvernerio deklaris lando un republiko, ma en 1814 royalista trupi riprenis kontrolo di la povo. Patriota trupi refujis su en Mendoza e formacis kun Arjentiniani l'Andian Armeo. En februaro 1817 José de San Martín trairis l'Andi kun lua trupi e vinkis la Hispani en la batalio di Chacabuco, ye la 12ma di februaro. La nedependo deklaresis ye la 12ma di februaro 1818 e Hispani esis fine vinkita ye la 5ma di aprilo 1818 che la batalio di Maipú. Bernardo O'Higgins divenis l'unesma chefo di stato di la lando, sub la titulo "supra diktatoro". O'Higgins komencis reformi qui nekontentigir lapolitikal oligarkio, e koaktitesis abdikar en 1823. La sama yaro aprobesis konstituco qua abolisis la sklaveso, e Chili divenis l'unesma lando en Latin Amerika qua liberigis sklavi.[2]
Malgre nedependanta, Chili mantenis la stratigo sociala del epoko koloniala, kun la politiko komandita dal oligarkii. La proprieteri di granda farmeyi restis povoza. Pos la konservemi vinkir la nomizita "Revoluciono di 1829", komencis epoko di stabileso, e la lando adoptis nova konstituco en 1833.
Gradope lando komencis expansar lua frontieri: ol enkorpigis l'arkipelago di Chiloé en 1826. En 1839 eventis konflikto kontre la kunfederuro Peru-Bolivia pri marala dominaco en Pacifiko. Pos Chiliani vinkir la batalio di Yungay la milito finis e la konfederuro Peru-Bolivia desaparis. Dum 1840a yari komencis l'atempti di koloniigar la regiono di Llanquihue kun German enmigranti.
| Precipua artiklo: milito di Pacifiko |
Konseque de la milito di Pacifiko Chili konquestis teritorii de Bolivia e Peru, norde de la lando. Pos l'interna milito en 1891 la prezidanto e la kongreso dividis la povo.
Pos militarala stato-stroko en 1924 eventis un periodo di politikala neestabileso, qua durigis til 1932. Carlos Ibáñez del Campo guvernis lando du foyi en ta periodo: 1925, e de 1927 til 1931 de facto kom diktatoro.
En 1964 Eduardo Frei Montalva elektesis prezidanto e komencis ekonomiala e sociala reformi, inkluzite agrala reformo, ma renkontris rezisto de la sinistra qua konsideris le reformi poke utila, e de la dextra qua konsideris ol ecesiva.
En prezidantala elekto qua eventis en 1970 Salvador Allende, l'unesma socialista prezidanto direte eligita dal populo, vinkis. Pos l'elekto, Usa lansis ekonomikala sancioni kontre Chili. En 11 di septembro 1973 militestri, komandita da Augusto Pinochet kaptis povo e komencis diktatoreso qua duris til 1990, nam plebicito qua eventis la 5ma di oktobro 1988.
La 11ma di marto 1990 Patricio Aylwin, l'unesma elektita prezidanto pos la diktatoreso di Pinochet, asumis povo. Eduardo Frei Ruiz-Tagle, filiulo di Eduardo Frei Montalva, sucedis Aylwin en 1994. En 2006 socialista Michelle Bachelet divenis l'unesma muliero prezidanto di lando. En 2010 quankam la granda populareso di Bachelet, el ne esis kapabla di helpar la vinko di lua kandidato, Eduardo Frei Ruiz-Tagle, e la kandidato di centro-dextra, Sebastián Piñera, vinkis l'elekto.
Politiko[redaktar | redaktar fonto]
Chili esas prezidantala republiko. La prezidanto esas chefo di stato e chefo di guvernerio di lando, ed elektesas dal populo por 4-yara periodo, e nemediata rielekto ne esas posibla. L'oficala sideyo di la prezidanteso esas la palaco La Moneda.
La parlamento havas 2 chambri: Senato kun 38 membri qui elektesas dal populo por 8 yari, e Chambro di Deputati (Cámara de Diputados) kun 120 membri qui elektesas dal populo por 4 yari. Senatani e Deputati povas rielektesar infinita foyi. La sideyo dil parlamento esas en Valparaíso.
Nuna Chiliana konstituco adoptesis partale la 1ma di marto 1981, totale en 11 di marto 1990 e sufris enmendi en 1989, 1991, 1994, 1997, 1999, 2000, 2001, 2003, 2005, e de 2007 til 2010. Ol remplasis komplete la konstituco di 1925. Komence ol donis granda povo a la prezidanto, ma en 1990 kelka dispozi qui donis granda povo a la prezidanto eliminesis, exemple la povo por dissolvar la Chambro di Deputati e la prezidantala mandato di ok yari.
Politikala Subdividuro[redaktar | redaktar fonto]
Depos la yaro 1979 Chili dividesis en 13 regioni, qui sub-dividesas en provinci e qui itere dividesas en komoni (Comunas). Nune Chili havas 15 regioni, 53 provinci e 346 komoni.
| N.º | Regiono | Chef-urbo | Surfaco | Habitanti (2) |
 |
|---|---|---|---|---|---|
| XV | Arica e Parinacota | Arica | 16.873,3 km² | 189.692 | |
| I | Tarapacá | Iquique | 42.225,8 km² | 286.105 | |
| II | Antofagasta | Antofagasta | 126.049,1 km² | 547.933 | |
| III | Atakama | Copiapó | 75.176,2 km² | 272.402 | |
| IV | Coquimbo | La Serena | 40.579,9 km² | 677.300 | |
| V | Valparaíso | Valparaíso | 16.396,1 km² | 1.682.005 | |
| RM | Metropolala Regiono di Santiago | Santiago | 15.403,2 km² | 6.607.805 | |
| VI | Libertador General Bernardo O'Higgins | Rancagua | 16.387,0 km² | 849.120 | |
| VII | Maule | Talca | 30.269,1 km² | 975.244 | |
| VIII | Biobío | Concepción | 37.068,7 km² | 1.982.649 | |
| IX | La Araucanía | Temuco | 31.842,3 km² | 937.259 | |
| XIV | Los Ríos | Valdivia | 18.429,5 km² | 373.712 | |
| X | Los Lagos | Puerto Montt | 48.583,6 km² | 794.529 | |
| XI | Aisén del General Carlos Ibáñez del Campo | Coihaique | 108.494,4 km² | 100.417 | |
| XII | Magallanes e Chilian Antarktika (1) | Punta Arenas | 132.033,5 km² | 156.502 |
- (1) inkluzite la Chilian Antarktik-teritorio, sua surfaco es 1.382.291,1 km²
- (2) Evaluita ye la 30ma di junio di 2006 - "INE Compendio Estadístico Año 2006"
Geografio[redaktar | redaktar fonto]
Chili havas plu kam 4,630 kilometri de nordo til sudo, ma admaxime 430 km de esto til westo. Ol jacas en un regiono surnomizita "Faira Rondo de Pacifiko", expozita a frequa ter-tremi e volkanal aktiveso. La montoza regioni kovras 80% de lua teritorio.
La nordo di Chili kovresas da la dezerto Atakama, qua kontenas multa erci, quale nitrati e kupro. Este de la lando jacas l'Andi. La regiono konocata kom Valle Central (centrala valo) ube jacas Santiago koncentras habitanti ed anke diversa plantacerii. Sude de la lando jacas richa foresti ed an la extrema sudo, glacieri.
La klimato varias de extreme sika en Atakama (la maxim arida dezerto de la mondo), miarida klimato an la regiono Norte Chico, mediteranea od kontinentala en la Zona Central (centrala regiono di la lando), milda klimato od oceanala klimato en la regioni Biobío e Araucanía, til la sika e kolda klimato de la sudo di Chili - Punta Arenas, la maxim grand urbo en ca regiono, recevas nur 65 mm di pluvo omnayare, e la temperaturo ibe povas falar til −18,7 °C dum la vintro.
Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Chili |
Demografio[redaktar | redaktar fonto]
Segun demografiala kontado en 2002, Chili havis 15.1 milion habitanti. On kalkulas ke en 2050 la habitantaro di la lando esos 20.2 milion personi.[3] Lua populo originis precipue de Hispani kun kelka mixi de Germani, Italiani, Irlandani, Franci, Britaniani, Suisi e Kroati.
La viv-expekto de lua habitantaro esis 75.74 yari por la viri e 81.19 yari por la mulieri en 2009.[4] Segun nacionala statistiki, la maxim multa de la habitanti esas blanki o mestici,[5] equivalanta ad 88.92% de la habitantaro.[6] Indijeni esas 11.08%, di qui 9.07% esas Mapuche e 0.69% esas Aymara.
Kulturo[redaktar | redaktar fonto]
Chili konsideresas la lando di la poeti. En lua historio aparis importanta nomi quale Vicente Huidobro e Pablo de Rokha, e la Nobel-laureati Gabriela Mistral e Pablo Neruda. En prozo Isabel Allende esas nune la maxim konocata nomo de lando.
La folklorala muziko de Chili mixas indijena e Hispan influi. La cueca, konsiderata nacionala danso pos 1979 varias segun la regiono. Inter la precipua kantisti di folklorala muziko, jacas Nicanor Molinare, Margot Loyola, e la muzikala grupi Los de Ramón e Los Huasos Quincheros. Dum 1970a yari aparis la nomizita Nueva Canción Chilena kun influo de folkloro: Victor Jara, Patricio Manns, Violeta Parra e la muzikala grupo Inti-Illimani esis la precipua nomi de ta movado. Altra grupi e kantisti kun Latin-Amerikan influo esas Los Ángeles Negros, Antonio Prieto e Lucho Gatica. Altralatere aparis grupi e kantisti kun influi de rock e pop-muziko, quale Los Prisioneros, Los Tres, La Ley, Lucybell, Chancho en Piedra, Los Bunkers, e la kantisto Joe Vasconcellos.
La maxim anciena exempli pri pikturo en Chili facesis dal indijeni de la regiono Atakama, de diaguita-kulturo, e de kulturo Mapuche. Dum Hispana koloniigo l'influi indijena ed Europana mixis por formacar kolonial arto. Dum la komenco dil 19ma yarcento stranjera piktisti, quale José Gil de Castro, Claude Gay, Raymond Monvoisin e Johann Moritz Rugendas vizitis Chili ed adportis importanta Europana influi. En 1849 l'Akademio pri Pikto fondesis, e quar piktisti qui studiis ibe divenis notora: Juan Francisco González, Pedro Lira, Alberto Valenzuela Llanos ed Alfredo Valenzuela Puelma. Dum la komenco dil 20ma yarcento kreesis la Nacionala Muzeo pri Bel-Arti, ed aparis nomi quale Fernando Álvarez de Sotomayor e la surnomizita "grupo Montparnasse".
Referi[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ Carta de Pedro de Valdivia al emperador Carlos V».
- ↑ Iglesias, Rafael, ed (1988). «Chile: Chile en la historia». Almanaque Mundial 1989. Panamá: Editorial América, S.A. pp. 261.
- ↑ Chile:Proyecciones y Estimaciones de Poplacion Total del país 1950-2050 Instituto Nacional de Estadísticas
- ↑ Instituto Nacional de Estadísticas (s/d). Preguntas frecuentes - Demografía - 80.-¿Cuál es la esperanza de vida al nacer? (en Kastiliana). (PHP) URL vidita ye la 31 di oktobro 2011.
- ↑ Medina Lois, Ernesto, y Ana María Kaempffer R.. Capítulo Segundo: La situación de salud chilena y sus factores condicionantes - Población y características demográficas: Estructura racial. Elementos de salud pública. URL vidita ye la 22 di marto 2011.
- ↑ Instituto Nacional de Estadísticas (INE) (aprilo 2013). Resultados finales - Censo de 2012 (en Kastiliana). URL vidita ye la 2 di aprilo 2013.
 |
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| dependanta teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |
