Koń

Koń domowy
Equus caballus
Linnaeus, 1758
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	nieparzystokopytne
Podrząd	koniokształtne
Rodzina	koniowate
Rodzaj	Equus
Gatunek	koń domowy

Wyścigi konne w Tambo Valley w stanie Wiktoria w Australii

Klacz i źrebię na pastwisku

Koń domowy (Equus caballus) – ssak nieparzystokopytny z rodziny koniowatych.

Udomowienie

Koń został udomowiony prawdopodobnie na terenie północnego Kazachstanu w okresie kultury Botai tj. około 3,5 tys. lat p.n.e.

Przodkowie i genetyka konia

Przodkami koni orientalnych, od których pochodzą konie gorącokrwiste, były prawdopodobnie koń Przewalskiego i tarpan; konie zimnokrwiste pochodzą natomiast od konia leśnego z Północnej Europy. Koń Przewalskiego jest obecnie jedynym przedstawicielem gatunku koni dzikich. Rasa konik polski wykazuje bardzo duże podobieństwo do tarpana, lecz nie jest genetycznie tą samą rasą (chociaż poza Polską koniki polskie bywają określane mianem tarpan). W styczniu 2007 zespół naukowców z Massachusetts Institute of Technology i Uniwersytetu Harvarda poinformował, że stworzył wstępną mapę genomu konia.

Wykorzystanie

Niegdyś najpopularniejsze zwierzę pociągowe, następnie wyparte przez maszyny (zob. traktor, kombajn). Dziś używany w celach rekreacyjnych i sportowych, jako zwierzę pociągowe – jedynie w biedniejszych gospodarstwach i niekiedy w leśnictwie (zrywka drewna). Przeciętna długość życia koni wynosi 25-30 lat. Wysokość konia mierzy się w kłębie specjalną laską zoometryczną.

Rasy

Wyhodowano wiele ras koni. Najpopularniejsze to:

• czystej krwi arabskiej – jej krzyżówki dały początek wielu innym rasom
• pełnej krwi angielskiej – konie wyścigowe

Polskie rasy koni:

• konik polski (kn) oraz jego odmiana konik biłgorajski (knb)
• rasa huculska (hc)
• rasa małopolska (młp)
• rasa śląska (śl)
• rasa wielkopolska (wlkp)
• kuc feliński (kf)
• polski koń szlachetny półkrwi (sp)
• polski koń zimnokrwisty (z)

Określenia koni

Nazwy koni w zależności od wieku:

• sysak – młody koń do około 6 miesiąca życia, odżywia się głównie mlekiem matki.
• odsadek – młody koń odłączony od klaczy matki
• źrebię – młody koń poniżej 1 roku.
• klaczka – samica konia w wieku 1-3 lat.
• ogierek – samiec konia w wieku 1-3 lat.
• klacz, kobyła – samica konia powyżej trzeciego roku życia.
• ogier – samiec konia powyżej trzeciego roku życia, zazwyczaj hodowany dla rozrodu.

Inne nazwy:

• wałach – wykastrowany samiec.
• wnęter – samiec konia z wadą rozwojową, polegającą na niewłaściwym umieszczeniu jąder (poza moszną – zob. wnętrostwo).
  

Umaszczenia koni

Koń kasztanowaty i siwy przy pracy

Konie charakteryzują się wielką różnorodnością umaszczeń, które w większości przypadków nie są cechą rasową. Wyjątkami od tej reguły są rasy: haflinger (umaszczenie kasztanowate z konopiastą grzywą i ogonem), appaloosa (umaszczenie tarantowate), konik polski (umaszczenie myszate), palomino (umaszczenie izabelowate), fiording (umaszczenie bułane) oraz koń fryzyjski (umaszczenie kare, jedyną możliwą odmianą jest mała gwiazdka na czole), albino (umaszczenie białe).

Appaloosa należą do koni o maści leopard. Są to wszystkie ubarwienia koni, na których widać kropki. Jednym z rzadszych rodzajów leopard jest snowflake, jasne kropki na ciemnej powierzchni.

Ciekawe kolory sierści charakteryzują także Quarter horse, m.in. buckskin: sierść beżowa, grzywa ciemna, paint indiana: nieregularne plamy różnych kolorów. Istnieje też silver dapple: czekoladowo-szara sierść z srebrną grzywą i ogonem.

Chody konia

Wśród naturalnych chodów konia rozróżnia się (w kolejności według prędkości):

Kłus wyciągnięty w wykonaniu siwego ogiera rasy andaluzyjskiej

stęp –

chód czterotaktowy; koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, lewa przednia, prawa tylna, prawa przednia. Rodzaje stępa: swobodny, pośredni, wyciągnięty.

kłus –

chód dwutaktowy, koń stawia dwie nogi po przekątnej (prawa przednia i lewa tylna, lewa przednia i prawa tylna). Rodzaje kłusa: roboczy, pośredni, zebrany, wyciągnięty. Z punktu widzenia jeźdźca w rekreacji wyróżniamy: kłus anglezowany, ćwiczebny (pełny siad) lub w półsiadzie. Kłusaki mają również kłus szybki, który u innych koni nazywamy już galopem. W jeździe rekreacyjnej oraz sportowej jeździec anglezując, powinien podnosić się z siodła w momencie, gdy koń stawia przednią, zewnętrzną nogę. W konkursach ujeżdżeniowych na czworoboku od klasy P stosuje się tylko kłus ćwiczebny.

galop –

trzytaktowy chód konia (źle ułożone konie czasem galopują czterotaktem), koń stawia najpierw nogę tylną, potem dwie nogi po przekątnej, a następnie przednią prowadzącą – w zależności więc od tego, która noga stawiana jest jako ostatnia, rozróżnia się galop na lewą i prawą nogę. Rodzaje galopu: roboczy, pośredni, zebrany i wyciągnięty. Można galopować w półsiadzie lub w pełnym siadzie. Koń powinien galopować na tę samą nogę, w którym kierunku idzie (w lewo – na lewą, w prawo – na prawą). Jeśli tak nie jest, a jest to zamierzone, mówi się, że jeździec prowadzi konia kontrgalopem. Jazda kontrgalopem jest trudnym technicznie elementem, bowiem utrudnia koniowi zachowanie równowagi. Jeśli kontrgalop nie był zamierzony to nazywamy go galopem fałszywym.

Cwał – na podstawie 16 zdjęć Eadwearda Muybridgea z 1887 roku

Cwał –

jest najszybszym rodzajem chodu. Koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, prawa tylna, lewa przednia, prawa przednia, lub odwrotnie, po czym następuje faza lotu (na animacji).

Ten chód jest używany w wyścigach konnych.

Oprócz tych podstawowych chodów konia wyróżnia się jeszcze:

• dwutaktowy inochód (koń stawia nogi w kolejności: prawa przednia z prawą tylną, a następnie lewa przednia z lewą tylną),
• trucht pośredni między stępem a kłusem,
• amble pośredni między stępem a inochodem (do tej grupy należy np. tolt).

Istnieje również wiele chodów sztucznych, czyli wyuczonych przez człowieka np. piaff, pasaż czy stęp hiszpański.

Każdy z wymienionych powyżej chodów ma dwa rodzaje (tempa): szybki i wolny, i można w nim wprowadzać modyfikacje, takie jak skracanie czy wydłużanie kroku.

Uzębienie konia

Końskie zęby stale rosną, mniej więcej 4 mm rocznie. Są one systematycznie ścierane ok. 2 mm na rok, wskutek rozcierania pobieranego pokarmu. Szczęka jest szersza niż żuchwa, dlatego zęby trzonowe i przedtrzonowe ścierają się nierównolegle, pod kątem. Miękki pokarm powoduje, że zęby trzonowe i przedtrzonowe nie ścierają się równomiernie na całej powierzchni, co powoduje że na zewnętrznej stronie zębów górnych i wewnętrznej stronie zębów dolnych tworzy się ostra jak nóż krawędź. Należy przynajmniej raz do roku skontaktować się z weterynarzem, który sprawdzi stan uzębienia zwierzęcia i w razie potrzeby odpowiednio je starnikuje. Problemy związane z uzębieniem przekładają się bardzo często na kłopoty w pracy z końmi – trudności przy kiełznaniu, niespokojna głowa, nieakceptowanie wędzidła, problemami z pobieraniem pokarmu oraz przeżuwaniem.

Zootechniczna terminologia części ciała konia

Układ kostny konia

Budowa konia

Układ mięśniowy i kostny zadu konia

Przednie nogi konia

Głowa, na której wyróżnia się:

• Część górna (mózgowa):
  • potylicę – za uszami w miejscu, gdzie szyja łączy się z głową
  • ciemię – przed i między uszami
  • grzywka (czupryna) – pęk włosów pokrywający ciemię
  • czoło – znajduje się między oczami
  • oczodoły i oczy
  • skronie – między małżowiną uszną i okiem
  • małżowiny uszne z okolicami przyusznymi
• Część pyskowa (trzewioczaszka):
  • nos z grzbietem nosa
  • nozdrza
  • chrapy
  • otwory nosowe
  • warga górna
  • warga dolna z bródką
  • szpara pyskowa z kątami pyskowymi
  • lica
  • policzki i okolice łzowe
  • ganasze
  • sanki – czyli dolne i tylne brzegi żuchwy
  • rów międzyszczękowy

Szyja, na której wyróżnia się:

• boki szyi (lewy i prawy)
• kark
• grzywę – czyli włosień wystający z karku
• wrąb (przegub karkowy)
• podgardle – to dolny brzeg szyi
• przegub gardłowy
• rowki naczyniowe – znajdują się z obu stron szyi w okolicy podgardla

Tułów (kłoda) składa się z:

• Przód tułowia:
  • kłąb
  • łopatka
  • występ barkowy
  • staw barkowy
  • łokieć
  • pacha
• Środek tułowia (łącznik):
  • grzbiet
  • lędźwie (nerka)
  • ożebrowanie klatki piersiowej
  • mostek
  • brzuch
  • podbrzusze
  • słabizny
  • doły głodowe
• Zad:
  • krzyż
  • zewnętrzne guzy biodrowe
  • udo
  • kolano z fałdem kolanowym
  • kulsze
  • pośladki
  • krocze, odbyt i srom (u klaczy)
  • nasada ogona
  • rzep ogona
  • kiść ogona

Nogi (część wolna kończyny)

• podramię (przedramię)
• nadgarstek (napiąstek)
• nadpęcie
• okolica stawu pęcinowego z ostrogą i szczotką pęcinową
• pęcina
• korona
• kopyto
• kasztany – występują na wewnętrznej stronie przedramienia i stawu skokowego
  

Konotacje w kulturze

Polski herb szlachecki Bończa z motywem jednorożca

• Koń – jaki jest, każdy widzi – to adnotacja dotycząca konia w późnobarokowej encyklopedii Nowe Ateny pióra Benedykta Chmielowskiego. Dziś pełni ona funkcję popularnego powiedzonka, którym kwituje się różnego rodzaju oczywistości.

• Koń – podać jego odgłos – to cytat ze słynnej komedii Rejs w reż. Marka Piwowskiego. Odpowiedź Pa-ta-taj jest oczywiście błędna, bo chodziło o odgłos paszczą.

• Koń go zjadł – staropolskie przysłowie; według jednej z interpretacji chodzi w nim o horrendalnie wysokie koszty utrzymania konia pod wierzch.

• Koń, pomimo że w dziedzinie transportu należy do przeszłości, do dziś stanowi swoisty nobilitujący symbol w motoryzacji. Powszechne jest określanie szybkiego sportowego auta mianem "rumaka", a niektóre firmy obrały właśnie konia jako logo firmowe (Ferrari) lub logo typu samochodu (Ford Mustang). Koń, tym razem mitologiczny (Pegaz), jest marką hiszpańskich ciężarówek i ciągników siodłowych PEGASO. Osobliwym przypadkiem wykorzystania nazwy konia jako marki samochodu jest rodzimy Tarpan, bynajmniej nie kojarzony ani z rewelacyjnymi osiągami, ani nawet z nadzwyczajną mocą.

• koń trojański
• Pegaz
• jednorożec
• centaur
• hipogryf
• hippokamp
• kelpie
• konik z Dalarna
• hipoterapia
• Burak
• Bucefał
• Incitatus
• biały koń nie jest koniem
• Nasza szkapa
• Łysek z pokładu Idy

Organizacje

Polska

• Polski Związek Hodowców Koni
• Polski Związek Hodowców Koni Małopolskich
• Polski Związek Jeździecki
• Polskie Stowarzyszenie Użytkowników i Przyjaciół Koni Roboczych oraz Konnych Producentów Żywności Ekologicznej im. prof. Ewalda Sasimowskiego

Świat

• Międzynarodowa Federacja Jeździecka
• Europejska Federacja dla Promocji Wykorzystania Koni Pociągowych

Zobacz też

• ewolucja koniowatych
• jazda
• jeździectwo
• koń dziki, tarpan, koń Przewalskiego, koń huński
• koń w średniowieczu
• rasy koni
• rejestry
• słynne konie
• szarża

Bibliografia

• Martin Haller Rasy koni, tłum. Józef Kulisiewicz, Jacek Łojek. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 2002. ISBN 83-7073-121-X
• Zbigniew Anusz: Mikrobiologia i parazytologia lekarska. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1986. ISBN 83-200-0686-4.