Aristoteles

Aristoteles, gant Francesco Hayez

Ur prederour gresian eo Aristoteles (Ἀριστοτέλης e gregach). Ganet e oa bet e Stavros, Makedonia e 384 kent JK ha marvet e oa e C'halkis, en Eubea, e 322 kent JK.

Ul levezon vras en deus bet war prederourien ar Grennamzer (Sant Tomaz da skouer) met war re an XX^vet kantved ivez (H.-G. Gadamer pe Hannah Arendt).

• Unan eus an diforc'hioù bras etre e breder ha hini Platon eo ne zifennas ket kement ar renad brientinel peogwir ne oa ket eus ar renkad-se. E dad a oa mezeg (mezeg ar roue Fulup Makedonia zoken) ha d'ar c'houlz-se ne oa ket digor kelennadurezh ar vezegiezh d'an holl: treuzkaset e veze er familhoù, ez-yaouank. Ur roud a chomo eus se e prederouriezh Aristoteles a vo diazezet war ar fedoù ha n'eo ket war mennozhioù difetis evel Platon.

• Studier da Blaton eo bet en Akademi e-pad 20 vloaz. Dizemglev a vo etrezo avat rak "n'eo ket ken pouezus ar vignoniezh hag ar wirionez". Dre se ez eus ul liamm kemplezh etrezo: un dle en deus ouzh prederouriezh Platon met c'hoant en doa da vezañ disheñvel dioutañ war an dro ivez.

• En Aten eo bet o chom, pa oa tost da Blaton ha da c'houde p'en deus krouet al Lise. Koulskoude eo bet estren da vrientinelezh Aten a-viskoazh.

• E 3 frantad e c'heller rannañ e oberoù :
  • An divizioù: pa oa studier gant Platon e skign mennozhioù e vestr ("Ar sofistour", "An deskadurezh")
  • An oberoù displegañ: pa oa aet digant Platon evit bezañ kelenner Aleksandr ("Buhezouriezh da Nicomaque")
  • Ar pennoberoù: p'en doa savet al Lise (Bonreizh Aten, Ar politikerezh).

E-keñver Platon e c'heller gwelet 2 ziforc'h bras :

• Ne zielfenn ket ar vuhez politikel er memes mod
• Ne ro ket ar memes termenadurezh eus ar renad politikel mat.

Un arseller ouzh ar gwirvoud politikel

Aristoteles en deus kroget ganti dre renabliñ ar poentoù boutin hag an diforc'hioù bras a oa etre ar renadoù. Diwar se en deus graet rummadoù bras (e labourioù diwar-benn al loened pe ar plant a zo savet er memes mod).

Rummata ar gouarnamatoù

Rummataet int bet diouzh 2 zesverk:

• un dezverk e-keñver an niver a dud a zo e penn (unan, un nebeud tud, an holl dud)
• un dezverk e-keñver kalite: ar renadoù mat / ar renadoù fall diouzh ma'z eont diouzh mad an holl pe ne'z ont ket.

Pa groazier an dezverkoù an eil ouzh egile e teu 6 rummad a renadoù war wel:

• Monarkiezh / Tiranterezh
• Brientinelezh / Nemeurveliezh
• Republik / Demokratelezh

evit pep hini anezho ez eus ur stumm glan hag ur stumm fallaet en e rummadoù enta.

Treuzfurmadur ar renadoù

Unan eus mennozhioù pennañ ar brederouriezh c'hresian eo an emdroadur evit distreiñ d'ar poent loc'hañ. Platon a gave dezhañ e oa ur mont war fallaat pe gave da Aristoteles e oa un emdroadur, tra ken.

Ar c'helc'hiad hervez Aristoteles eo hemañ neuze:

• Techet e vezer da gas da benn ar vro un den zo bet trec'h gant e arme, ar pezh a ro ar vonarkiezh.
• Dre ma ne c'hell ket an dud a-zoare gouzañv galloud un den hepken e teu ar vrientinelezh.
• Pa ne c'hell ket ar re a zo ar galloud en o dalc'h chom hep mont war binvidikaat e teu an nemeurveliezh.
• E-touez an dud pinvidik e vez bepred unan hag en deus c'hoant da vont dreist d'ar re all hag e teu an tiranterezh.
• An dud a vez gwasket hag en em savont: klask a reont krouiñ ur renad evit o mad hag e teu an demokratelezh.
• An demokratelezh a ro an tu d'ar vro da vont war binvidikaat hag e c'heller sevel ur renad n'eo ket diazezet war al laz hiniennel ken.

Anat eo ne zeu ket an emdroadur eus ar renad gwellañ d'an hini gwashañ: kempleshoc'h eget se eo. An Droug a c'hell disoc'hañ war ar Mad: n'eo ket tonket an istor da vont da fall hervez Aristoteles.

Ken anat all eo n'eus netra peurbadus: an dud a c'hell lakaat an traoù da cheñch ha dreist-holl lakaat anezho da vont war wellaat.

Difenn ar renad mat

Palioù ar renad mat

Evit Aristoteles e vev ar geoded vat diouzh pennaenn an unvaniezh politikel ha divezouriel.

E gwirionez e kav dezhañ ne c'hell bezañ savet ar renad mat nemet war un takad strizh: rak se n'eo ket en un impalaerezh e vo graet met en ur geoded. Ouzhpenn da se ez eus ur pal divezouriel d'ar politikerezh : "N'eus ket eus ar gumuniezh politikel evit bezañ en ur gevredigezh hepken: kas ar mad da benn eo pal ar gumuniezh politikel" (3e levrenn ar Politikerezh).

En ur mod emañ tost da soñjoù Platon gant se: lakaat an dud da vevañ mat asambles eo pal ar politikerezh. Rak se, al lezennoù a dapomp a dle mont diouzh al lezennoù naturel. Perzh mat ar bolitikourien e vo ar furnez neuze da lavaret eo barregezh an hini a oar tostaat ouzh natur an dud ha seveniñ anezho er geoded, er gwirvoud.

Aozioù savidigezh ar renad mat

2 anezho a zo ha n'int ket bet kavet gant Atistotleles e bed ar mennozhioù (hini Platon) met diwar skiant-prenet.

• Ur renad kemmesk :

N'eus ket anv gantañ a lakaat ar bobl pell diouzh merañ an aferioù politikel : en ur renad mat eo enframmet an dud ha n'eo ket lakaet a-gostez. Ar c'heñver politikel en ur geoded eo ur c'heñver a gevatalder ha n'eo ket hini an tad ouzh e vugale (Platon a bouez kalz war skeudenn an Tad fur, er c'hontrol) pe hini ar mestr ouzh e sklavidi. Hervezañ n'eo ket dic'houest ar bobl da briziañ stad an traoù a vez danevellet dezhañ ("Aesoc'h eo d'an den pedet eget d'ar c'heginer priziañ ar boued a zo servijet").

Daoust da se ne sav ket a-du gant ar soñj e tle ar galloud mont gant ar bobl penn-da-benn. Kempouezet e tle bezañ gant galloud ar vrientinelezh (sevel a ra a-enep dibab an dud e penn diouzh un dennadeg dre zegouezh da skouer : dre an dilennañ e tleer mont). Berr-ha-berr e c'heller lavaret ez eo d'ar vrientinelezh da zivizout ha d'ar bobl da gontrollañ.

• An aozioù sokial :

Pa vez disfiz ouzh an arc'hant gant Platon e talc'h Arsitoteles gant e vennozh : ar c'hempouez reizh. War ar renkadoù etre ez eus da sevel ar renad mat enta. Dre se ez eo mat dezhañ ar berc'hentiezh prevez koulz hag ar familh.

Koulskoude e kav dezhañ ne c'heller ket lezel ur frankiz diroll d'en em zispakañ : kontrolliñ emzalc'hioù an dud zo d'ober ha da gentañ er familhoù rak diazez ar geoded eo. Lezennoù strizh a ginnig war ar poent diwezhañ-mañ : da 18 vloaz e tle eurediñ ar maouezed ha da 37 bloaz ar baotred, ret eo engenhentañ ar vugale en diskar-amzer rak ur mare eus ar bloavezh eo mat n'eo ke na re domm na re yen an amzer... Anvet e vo barnerien a c'hello divizout war al lazhañ bugale zoken, bepred gant ar soñj mirout kempouez ar boblañs er geoded.

Memes tra e asant Aristoleles e c'heller kempouezañ ar pezh a erbed, d'ar re a zo e penn da azasaat e guzulioù...diouzh o furnez.

Aristoteles / Platon

• Mennozhioù boutin o deus:
  • Er geoded e tleer kas ar vuhez politikel.
  • Ar politikerezh a dle mont diouzh an divezouriezh
  • Ne soñjont ket ar frankizoù evel gwirioù an hiniennoù.
  • Ne savont ket a-enep ar sklaverezh.

• Diforc'hioù zo etrezo koulskoude :
  • Ne welont ket red an istor er memes mod.
  • N'eo ket ken strizh ar bed kinniget gant Aristoteles.
  • Diazezet eo ar renad mat diwar ar geoderourien vat evit Aristoteles (ha n'eo ket war ar roue prederour eo).
  • Priziet e vez kalz ar c'horfoù etre (ar familh da skouer) gant Aristoteles pa'z a Platon gant ar soñj teuziñ anezho en un hollad.
  • Ar c'hempouez hag ar c'henveriañ eo e soñjoù pennañ (n'eo ket ur bed glan a zo lakaet da bal).

Testennoù en-linenn

• Lec'hienn P. Remacles

Levrlennadur

• Jori, Alberto: Aristotele, Milan 2003
• Skol-veur Neuchâtel