Wergiliusz

Wergiliusz Publius Vergilius Maro
Portret Wergiliusza na tzw. Mozaice Monnusa z III wieku. Rheinisches Landesmuseum(niem.) w Trewirze.
Data i miejsce urodzenia	15 października 70 p.n.e. Andes koło Mantui
Data i miejsce śmierci	21 września 19 p.n.e. Brindisi

Wergiliusz, właściwie Publiusz Wergiliusz Maro (łac. Publius Vergilius Maro), niekiedy Publiusz Wergiliusz Maron lub niepoprawnie Wirgiliusz (ur. 15 października 70 p.n.e., zm. 21 września 19 p.n.e.) – rzymski poeta, uważany za jedną z najważniejszych postaci w dziejach światowej literatury, autor Eneidy, Georgik, Bukolik i Drobiazgów.

Wergiliusz pochodził z niezamożnej rodziny z Galii Cisalpejskiej. W młodości znajdował się pod wpływem innych rzymskich poetów, co było widoczne w jego młodzieńczych Drobiazgach. Swój własny język, styl i sposób wyrazu odnalazł w Bukolikach, które przyniosły mu sławę i tytuł największego poety Rzymu. Na talencie Wergiliusza poznali się Mecenas i August, którzy obdarzyli go opieką, majątkiem i przyjaźnią. Po opublikowaniu Georgik, przyjętych od razu jako arcydzieło, na prośbę Augusta rozpoczął pisać Eneidę, epopeję poświęconą historii Rzymu. Śmierć uniemożliwiła mu dokończenie tego poematu.

Dzieła Wergiliusza przynajmniej do początków XIX wieku znajdowały się w centrum kanonu literackiego, wywierając olbrzymi wpływ na europejską kulturę, naukę a nawet politykę. Bezpośrednio lub pośrednio oddziałały na całą późniejszą literaturę, a ich ślady są obecne w każdej epoce i wszystkich krajach, które czerpały wzorce z klasycznej łaciny. Powszechnie określano Wergiliusza, za Dantem, tytułem l'altissimo poeta („najwyższy poeta”). Przez badaczy nazywany jest „Ojcem Zachodu”, gdyż stał się literackim pomostem pomiędzy tradycją pogańską a chrześcijańską – uważano go za wieszcza (vates), anima naturaliter christiana („duszę z natury chrześcijańską”) a nawet proroka.

Od czasów Cesarstwa Rzymskiego aż do początków XIX wieku niemal każda nauka literatury zaczynała się od Eklogi I. Znajomość tego utworu – jak i całej twórczości Wergiliusza – jest niezbędnym kluczem do zrozumienia literackiej tradycji europejskiej (także polskiej, na przykład dzieł Kochanowskiego czy Mickiewicza):

Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi
silvestrem tenui Musam meditaris avena;
nos patriae fines et dulcia linquimus arva,
nos patriam fugimus; tu, Tityre, lentus in umbra
formosam resonare doces Amaryllida silvas.

„Ty, Tytyrze, pod cieniem spoczywasz rozłożystego
Buka i leśną Muzą na wątłej fletni się bawisz;
My – porzucamy ojczyznę i słodkie niwy rodzinne,
My – wygnańcy z ojczyzny. A ty tu beztrosko imieniem
Amaryllidy nadobnej rozbudzasz echo leśne.”

Żywoty wergiliańskie

Wergiliusz trzymający w rękach rękopis Eneidy w otoczeniu dwóch Muz - Klio i Melpomeny. Mozaika datowana nie wcześniej niż na III wiek, odkryta w Hadrumetum (obecnie Susa w Tunezji). Muzeum Bardo.

Większość współczesnych badaczy twierdzi, że o Wergiliuszu zachowało się bardzo niewiele wiarygodnych informacji. Dzieła samego poety i współczesnych mu autorów przekazują zaledwie kilka faktów z jego życia. Dlatego podstawowymi, chociaż mało wiarygodnymi źródłami, za pomocą których można odtworzyć biografię Wergiliusza, są życiorysy sporządzone przez późniejszych autorów, zwane Vitae Vergilianae (Żywoty wergiliańskie).

Najstarszy żywot Wergiliusza, który napisał Swetoniusz, nie zachował się. Opierał się na nim św. Hieronim, który poświęcił Wergiliuszowi kilka zdań w Kronikach. Za podstawową biografię poety uważa się żywot, który napisał około połowy IV wieku gramatyk Eliusz Donat. Dzieło Donata nie zachowało się w całości, ale część brakujących fragmentów tekstu zrekonstruowano z cytatów u innych pisarzy, przede wszystkim Serwiusza i Filargiriusza. Teksty Donata, Serwiusza i Filargiriusza stanowiły podstawę dla anonimowej biografii Wergiliusza, przypisywanej w średniowieczu Markowi Waleriuszowi Probusowi (I wiek), ale napisanej prawdopodobnie w końcu V lub na początku VI wieku. Podobne źródła ma wierszowana Vita Wergiliusza, którą w V wieku ułożył gramatyk Fokas.

Żywoty średniowieczne, które przeważnie opierały się na Donacie i Serwiuszu, dodawały do biografii Wergiliusza wiele nowych szczegółów. Najważniejsze z nich to Vita Noricensis (VIII w.), Vita Bernensis (IX w.), Vita Monacensis (X w.). Z XVI wieku pochodzi tzw. Donatus auctus – życiorys Wergiliusza oparty na tekście Donata, ale poszerzony o liczne wstawki.

Życie

Dzieciństwo i młodość

Mantua, Piazza Broletto – średniowieczna figura Wergiliusza.

Wergiliusz urodził się najprawdopodobniej w 70 roku przed Chrystusem, za pierwszego konsulatu Pompejusza i Krassusa, w Galii Cisalpińskiej. Dom rodzinny poety leżał nad rzeką Mincius, stąd używano wobec poety przydomku Minciades. Miał trzech młodszych braci, z których tylko jeden (przyrodni), Waleriusz Prokulus, przeżył go. Ojciec poety był według jednych źródeł garncarzem, według innych sługą woźnego Magiusa, którego córkę – Magię Pollę – poślubił. Dzięki pomocy teścia i własnej pracowitości ojciec poety zakupił niewielki majątek w Andes (według tradycji współcześnie Virgilio lub Pietole Vecchia) koło Mantui. Dlatego Wergiliusza nazywano również Mantuanus lub Andinus. Zgodnie z późniejszą legendą, życie Wergiliusza od początku naznaczały cudowne wydarzenia. Jako niemowlę nie płakał, a gałąź topoli, włożona w ziemię z okazji jego urodzin, rozrosła się wkrótce do olbrzymich rozmiarów.

Uprawa roli, a także hodowla pszczół, zapewniały rodzinie względną zamożność. Ojciec wysłał młodego Wergiliusza do szkoły, jednak nie w pobliskiej Mantui, ale w odległej o około 70 kilometrów Kremonie, gdzie mógł uczyć się czytać i pisać pod okiem lepszych nauczycieli (litteratori). Po osiągnięciu pełnoletności, w roku 55 (jak twierdzą niektórzy biografowie – w dniu śmierci Lukrecjusza), wyjechał Wergiliusz na dalsze studia do Mediolanu, gdzie uczył się u gramatyków (grammatici).

W roku 53 przeniósł się do Neapolu, gdzie u Greków pobierał lekcje retoryki i filozofii. Donat przekazał dwa nazwiska nauczycieli poety. Pierwszym był nieznany bliżej Epidiusz – retor, u którego miał się również kształcić młodszy o siedem lat Oktawian. Drugim natomiast Syron, epikurejczyk z Neapolu, uczeń Filodemosa z Gadary (nauczyciela Cycerona). Niektórzy badacze uważają, że Wergiliusz studiował również u poety Partheniosa z Nicei.

Pod wpływem Syrona Wergiliusz uległ urokowi nauki Epikura, co oddał w jednym z młodzieńczych wierszy:

Nos ad beatos vela mittimus portus
magni petentes docta dicta Sironis,
vitamque ab omni vindicabimus cura.

„Łódź moja płynie do błogiej przystani,
Gdzie według wskazań wielkiego Syrona
Wyplączę życie z wszelkich trosk.”

Po kilku latach Wergiliusz porzucił zainteresowanie epikureizmem na rzecz filozofii stoików. Podkreślał przez całe życie swoją miłość do filozofii, planował od młodości podróż do Grecji, aby tam poświęcić się rozmyślaniom filozoficznym.

Początki kariery literackiej

Portet Wergiliusza w rękopisie z V wieku. Vergilius Romanus, folio 14 recto. Biblioteka Watykańska, sygnatura Cod. Vat. lat. 3867.

W Neapolu okazało się, że Wergiliusz nie miał talentów retorycznych. Pod koniec 53 roku zrezygnował z dalszych studiów i wyjechał do Rzymu. Próbował swoich sił jako adwokat i mówca. Okazał się szorstkim, nieprzekonywującym retorem, do tego przed każdym występem publicznym spalała go trema. Za to na kameralnych spotkaniach, w gronie przyjaciół, gdy zaczynał mówić wierszem, jego język – jak przekazali świadkowie tych wydarzeń cytowani przez Donata – przeobrażał się w cudowną, uwodzicielską słodycz.

W Rzymie zbliżył się do grupy literatów, zwanych neoterykami. Szczególnie bliskie stosunki łączyły go z poetami Korneliuszem Gallusem i Azyniuszem Pollionem oraz prawnikiem z Kremony, Alfenusem Warusem. Podczas pierwszych lat pobytu w stolicy powstały jego młodzieńcze utwory, zebrane później w zbiorze Drobiazgi. Zdaniem części badaczy, po nieudanych próbach rozpoczęcia kariery urzędniczej, mając już pewny dorobek poetycki, z powodów finansowych i zdrowotnych Wergiliusz pożegnał się z przyjaciółmi oraz Rzymem. Przeniósł się z powrotem do Neapolu, gdzie osiadł na stałe.

Około połowy lat czterdziestych Wergiliusz rozpoczął pisać utwory bukoliczne, które w latach trzydziestych zostały zebrane i wydane w jednym zbiorze jako poemat. Według Serwiusza i części współczesnych badaczy, pierwszym zaprezentowanym publicznie dziełem poety był wiersz, który później w zbiorze Bukolik został uszeregowany jako Ekloga VI. Do tego utworu nawiązuje Cyceron w Rozmowach Tuskulańskich i O znakach bożych, stąd wydarzenie, o którym napisał Serwiusz, datuje się najczęściej na rok 45. W ramach przerywnika muzycznego, podczas przedstawienia teatralnego w Rzymie, rozbrzmiała pieśń, której towarzyszyły występy taneczne. Wykonała ją najbardziej popularna wówczas aktorka, ogólnie uznana piękność Wolumnia – znana również pod pseudonimami Kyteris lub Lykoris. Pod tym ostatnim imieniem opiewał ją jej kochanek, poeta Korneliusz Gallus. Tamtego wieczoru specjalny utwór, składający się z osiemdziesięciu sześciu heksametrów, przygotował dla Wolumnii Wergiliusz.

Utwór był na owe czasy osobliwy, głównie za sprawą bogactwa poruszonych w nim, niesamowitych opowieści. Troje ludzi obezwładniło odsypiającego alkoholową libację starego satyra Sylena. Satyr wykupił się intonując piosenkę, która oddziałała na całą otaczającą przyrodę. Śpiewał w niej o historii ludzkości, poruszając między innymi tematy powstania wszechświata z atomów, potopu, czy kradzieży ognia przez Prometeusza. Potem nagle przeszedł do przykładów nieszczęśliwych miłości, które oddziałały na losy świata. W kulminacyjnym punkcie pieśni Sylen zatrzymał się na dłużej, by wyrazić boleść nad miłosną męką królowej Krety, która zakochała się w byku. W poruszających wersach opiewał zazdrość Kretenki o krowę. W końcowych fragmentach satyr opowiadał już o współczesnej słuchaczom, rzymskiej rzeczywistości – miłości Gallusa do Lykoris. Gdy pieśń dobiegła końca, Sylen śpiewał podobno dalej, aż do nadejścia nocy, ale Lykoris zakończyła swą kwestię już po kilku wersach.

Osobliwość utworu nie wynikała jednak jedynie z treści. Wersy brzmiały zaskakująco miękko, a jednocześnie – mimo całej swojej harmoniczności – posiadały zarazem rzymską dostojność, jakiej w ciągu dwustu lat istnienia łacińskiej poezji dotąd nie słyszano. Opiewanie zazdrości królowej Krety o krowę Wergiliusz rozpoczął wersem:

O virgo infelix, tu nunc in montibus erras.

„Nieszczęsna, teraz góry błędnym zwiedzasz krokiem.”

Wers o podobnej postaci był, według ówczesnych zasad poezji rzymskiej, niepoprawny – cztery stopy wierszowe składały się tylko z monotonnych sylab długich (spondejów): o vir–g(o)–infe–lix tu–nunc in... Poeta powinien też uniknąć wygłosowego, długiego „o” z następującym długim „i”: virg(o) infelix. Jednak dzięki złamaniu dotychczasowych zasad Wergiliusz uzyskał niespodziewany – wzbudzający emocje wśród publiczności – efekt. Obecny w teatrze Cyceron był pod wielkim wrażeniem tego, co usłyszał i nazwał poetę magnae spes altera Romae („drugą nadzieją wielkiego Rzymu” – oczywiście po samym Cyceronie).

Problemy majątkowe

Po bitwie pod Filippi w roku 42 weterani domagali się, jako wynagrodzenie za trudy wojenne, przydziału gruntów w Italii. Ażeby zadośćuczynić ich żądaniom przystąpiono do rozdzielania między żołnierzy gruntów Kremony, która w czasie wojny opowiedziała się po stronie republikanów. Wywłaszczeniem została objęta również sąsiadująca z Kremoną Mantua. Do parcelacji na rzecz weteranów przeznaczone zostały między innymi grunty rodziny Wergiliusza. Według części badaczy cała rodzina znalazła wówczas schronienie w willi filozofa Syrona pod Neapolem. Wergiliusz odzyskał jednak ziemię dzięki pomocy przyjaciół – Alfenusa Warusa, Gallusa i Polliona – pełniących na zlecenie Oktawiana obowiązki komisarzy przeprowadzających parcelację. Przyjacielem Wergiliusza był również główny mierniczy Oktawiusz Musa. Według kilku przekazów poeta miał osobiście starać się u samego Augusta o cofnięcie nakazu wysiedlenia.

Niektórzy uczeni uważają natomiast, że Wergiliuszowi dwa razy odbierano majątek. Początkowo, dzięki wstawiennictwu życzliwych komisarzy i Oktawiana, rodzina pozostała na miejscu. Jednak wybuch tzw. wojny peruzyńskiej w roku 40, przyśpieszył parcelację gruntów w Gallii Cisalpińskiej, co spowodowało ponowną i ostateczną utratę ziemi przez rodzinę Wergiliusza. Mniej więcej w tym samym czasie, strapiony parcelacją, zmarł ojciec poety. Wergiliusz nie powrócił już nigdy do Mantui. Zamieszkał na stałe w Neapolu, ale często przebywał w Rzymie.

W kręgu Mecenasa

Krąg Mecenasa. Od lewej: Wergiliusz, Horacy, Wariusz i Mecenas. Charles François Jalabert, ilustracja z około roku 1846.

Azyniusz Pollion, po wyjeździe Wergiliusza do Neapolu, zachęcał go do dalszej twórczości. Jak wspomniał w jednym z wierszy sam Wergiliusz, Bukoliki były utworami pisanymi na życzenie przyjaciela (iussis carmina coepta tuis). Pollion był bowiem pod wrażeniem sukcesu, jaki odniosła pierwsza pieśń Wergiliusza zaprezentowana w teatrze.

To właśnie bukoliki otwarły Wergiliuszowi drogę do domu Mecenasa, gdzie prawdopodobnie wprowadził go właśnie Azyniusz Pollion. Nie jest jasne, kiedy do tego doszło, większość uczonych uważa, że w końcu lat czterdziestych, skoro z początkiem roku 38, wraz z poetą Lucjuszem Wariuszem Rufusem, Wergiliusz pośredniczy w przedstawieniu Mecenasowi Horacego.

Pomoc przyjaciół a potem hojność Mecenasa, który był pod wrażeniem poezji Wergiliusza, uratowały go od biedy. W latach trzydziestych Mecenas podarował poecie dom na Eskwilinie, obok swoich ogrodów. Otrzymał też Wergiliusz posiadłości na Sycylii i w Kampanii, prawdopodobnie dzięki łaskawości Oktawiana – być może tytułem odszkodowania za skonfiskowany majątek.

Wiosną 37 roku Wer­giliusz znalazł się w orszaku Mecenasa (obok Horacego, Wariusza, Plotiusza Tukki, Kokcejusza i retora Heliodora) odbywającego na zlecenie Oktawiana misję dyplomatyczną do Brundyzjum dla uzyskania pomocy od Antoniusza prze­ciwko nękającemu wybrzeża Italii synowi Pompejusza, Sekstusowi Pompejuszowi.

Według świadectw starożytnych, uwolniony od trosk materialnych, Wergiliusz od roku 37 lub 36 pisał w swojej posiadłości niedaleko Neapolu Georgiki. Musiał je ukończyć najpóźniej w roku 29, gdyż Donat i i Serwiusz podają, że tego roku Wergiliusz, na zmianę z Mecenasem, czytali poemat Augustowi, który przebywał na leczeniu gardła w Atelli w Kampanii. Wergiliusz był wówczas również poważnie chory i nie miał siły przeczytać na głos całych Georgik.

Ostatnie dziesięć lat życia poświęcił Wergiliusz pracy nad Eneidą, której publikację zapowiedział w trzeciej księdze Georgik. O przygotowywaniu epopei wiedziano w Rzymie, gdyż około roku 26 Propercjusz postanowił nie opiewać zwycięstwa Oktawiana pod Akcjum. Stwierdził, że dokona tego Wergiliusz, który zajmuje się orężnymi czynami trojańskiego Eneasza i opowiada o założeniu miasta na lawińskim wybrzeżu. W roku 23 roku Wergiliusz czytał na dworze Augusta ukończone (choć może jeszcze nie wygładzone) księgi II, IV, VI. Była też już wtedy podobno znana czytelnikom księga I. W roku 22 księgę VIII prywatnie czytali Tibullus i Propercjusz.

Śmierć

Port w Brindisi – kolumna przy domu, w którym zgodnie z tradycją umarł Wergiliusz.

W roku 19 Wergiliusz spełnił swoje marzenie i wyruszył do Grecji. Chciał podróżować śladami Homera i dokończyć Eneidę. Dotarł do Aten, gdzie unieruchomiła go choroba. Tam spotkał się z powracającym ze Wschodu Augustem, na którego prośbę przyłączył się do cesarskiego orszaku kierującego się do Rzymu. W trakcie podróży stan jego zdrowia uległ dalszemu pogorszeniu, zwłaszcza z powodu upałów, które dokuczały mu w czasie zwiedzania leżącej na przesmyku korynckim Megary. Zmarł wkrótce po wylądowaniu w Italii, w Brundyzjum.

Zgodnie z jego ostatnią wolą, Wergiliusz został pochowany w Neapolu, przy drodze do Puteoli. Na grobie wyryto inskrypcję z wersem, który według biografów ułożył sam poeta:

Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc
Parthenope, cecini pascua, rura, duces.

„Mantui dłużnym życie, Kalabrom zgon, pośmiertną ostoję
Parthenopie; opiewałem pastwiska, role i boje.”

Pozostawił testament, w którym majątek (dom w Rzymie i posiadłości wiejskie) przekazał Augustowi, Mecenasowi, bratu przyrodniemu Waleriuszowi Prokulusowi oraz poetom Lucjuszowi Wariuszowi Rufusowi i Plocjuszowi Tukce. Polecił też nie publikować Eneidy, którą nazwał dziełem niewykończonym i niegodnym publikacji. Ten ostatni punkt testamentu nie został wykonany, gdyż Wariusz i Tukka – na polecenie Augusta – wydali poemat. Wkrótce narodziła się legenda, zgodnie z którą na łożu śmierci Wergiliusz próbował spalić jedyny egzemplarz Eneidy, ale August powstrzymał go w ostatniej chwili.

Dzieła

Miniatura Simone Martiniego w rękopisie zamówionego przez Petrarkę Komentarza do Wergilusza Donata, powstała około 1340 roku. Pasterz, rolnik i rycerz symbolizują trzy wielkie dzieła Wergiliusza - Bukoliki, Georgiki i Eneidę. Na piszącego Wergiliusza wskazuje Donat.

Już w starożytności zauważono, że dzieła Wergiliusza układają się w pewną całość. Pasterzy z Bukolik porzucił w Georgikach na rzecz rolników, aby w Eneidzie snuć opowieści o królach i książętach. W tych trzech pracach – które powstały w sposób nie całkiem przypadkowy – odzwierciedlił Wergiliusz trzy etapy rozwoju ludzkości: od hodowli bydła, przez uprawę roli, aż do budowy miast i państw.

Również gatunki literackie, po które sięgał, były coraz bardziej znaczące i szlachetne. W Bukolikach opierał się na hellenistycznym, a więc chronologicznie młodym jeszcze poecie Teokrycie. Za pomocą poematu dydaktycznego o rolnictwie nawiązał do starego klasyka Hezjoda. W końcu, wraz z Eneidą, wszedł w szranki z Homerem, w jednym eposie liczącym dwanaście ksiąg zamierzając połączyć wzorce z obu dzieł mistrza – Iliady i Odysei. Dla późniejszych komentatorów poematy Wergiliusza były również przykładami zastosowania trzech różnych stylów literackich w poezji – niskiego (Bukoliki), średniego (Georgiki) i wysokiego (Eneida). W XII wieku Jan z Salisbury upatrywał w twórczości Wergiliusza alegorię trzech stron życia – Bukoliki to życie kontemplacyjne, Georgiki zmysłowe a Eneida czynne.

Appendix Vergiliana

Pod imieniem Wergiliusza został przekazany zbiór różnych utworów poetyckich z I wieku przed Chrystusem i I wieku po Chrystusie. Już w późnej starożytności uważano je za młodzieńczą twórczość Wergiliusza. Donat, obok dwuwiersza In Ballistam, którym miałby młody Wergiliusz rozpocząć twórczość poetycką, wymienia utwory: Catalepton, Priapea, Epigrammata, Dirae, Ciris, Culex oraz z pewnym zastrzeżeniem Aetna. Autor Donatus auctus rozszerzył listę wergilianów o utwór Moretum. Natomiast Serwiusz sporządził następującą listę: Ciris, Aetna, Culex, Priapea, Catalepton, Epigrammata, Copa, Dirae. Lista ta została poszerzona w wiekach średnich, kiedy różni pisarze zaczęli przypisywać Wergiliuszowi utwory Maecenas (elegia na śmierć Mecenasa, zmarłego 11 lat po śmierci Wergiliusza) oraz powstałe niewątpliwie w średniowieczu: De viro bono, Est et non, De rosis nascentibus i kilka innych.

Po odrzuceniu pozycji dodanych w okresie średniowiecza, współcześni uczeni przystąpili do analizy utworów z listy Serwiusza, które nazwano Appendix Vergiliana („Dodatek do dzieł Wergiliusza”). Nieliczna grupa filologów uważa, że wszystkie są młodzieńczymi wierszami Wergiliusza. Niektórzy badacze kwestionują autentyczność całego zbioru. Przeważająca liczba uczonych jest zdania, że autentyczne są wiersze ze zbioru „Drobiazgi” (Catalepton).

Drobiazgi

Zbiór osiemnastu krótkich wierszy. Nazwa Catalepton nawiązuje do greckiego ta kata lepton („Drobiazgi”), którym Aratos z Soloj określił drobne utwory poetyckie. Tytuł ten nie pochodzi od zajmujących się, zgodnie z wolą poety, jego spuścizną Wariusza i Tukki, ale został nadany prawdopodobnie przez wydawcę z czasów Tyberiusza, który w jedną księgę włączył różne wiersze.

Zbiór obejmuje trzy priapea oraz piętnaście epigramów o zróżnicowanej treści, napisanych w różnych miarach wierszowych. Część badaczy uważa priapea za nieautentyczne, natomiast epigramaty, według zdecydowanej większości filologów, można z dużą pewnością uznać za młodzieńcze utwory Wergiliusza.

Bukoliki

Tekst z Eklogi IV Wergiliusza na rewersie Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych. Novus Ordo Seclorum – Nowy porządek wieków. Bukoliki IV, 4: Wielki szereg stuleci popłynie teraz od nowa. (Przekład Zofii Abramowiczówny.) U góry tekst z Eneidy: "Annuit Coeptis" – (Bóg) sprzyja naszemu przedsięwzięciu. Eneida IX, 625: Zechciej, wszechmożny Jowiszu, poszczęścić zamysłom śmiałym. (Przekład Zygmunt Kubiak.)

Bukoliki to zbiór dziesięciu wierszy zebranych w jeden poemat (Eclogae). Chronologia powstania Bukolik jest sporna. Zdaniem części badaczy dzieło napisane zostało pomiędzy rokiem 42 a 39, jednak niektórzy przesuwają czas powstania najstarszej eklogi na rok 45 a ostatniej na rok 35. Istnieje też hipoteza, że zbiór miał dwie różne edycje. Problem pozostał otwarty i doczeka się prawdopodobnie wielu nowych hipotez.

Wergiliusz opierał się sielankach Teokryta i przyswoił ten gatunek literaturze łacińskiej. Od Teokryta przejął Wergiliusz niektóre tematy i motywy, imiona greckie pasterzy, pewne elementy sycylijskiego krajobrazu. Zachował też tradycyjną budowę utworów a postacie zwykle odśpiewują kolejno pieśni przerywane refrenem. Nie wzorował się jednak na Teokrycie dosłownie, lecz wybierał niektóre elementy łącząc je z tematyką osobistą, społeczną, religijną i polityczną związaną z Rzymem. Tłem wierszy nie była Sycylia, ale baśniowy krajobraz Arkadii oraz realny Italii. Wergiliusz wyszedł poza grecką konwencję gatunku – w eklogach jest bardzo wiele rysów nowych, oryginalnych. Idylla Teokryta pod piórem Wergiliusza stała się rzymską eklogą. Eklogi I i IX ukazują ból chłopa rzymskiego wyzutego ze swej ojcowizny. Ekloga IV mówi o marzeniach o powrocie złotego wieku Rzymu, zapanowaniu pokoju i odrodzeniu ludzkości, zawiera również tak zwaną mesjańską przepowiednię Wergiliusza. Ekloga VI może stanowić źródło do poznania twórczości ówczesnego polityka i pisarza Korneliusza Gallusa, któremu hołd składa Wergiliusz również w eklodze X. Jeżeli w swoim założeniu eklogi miały być przebranymi w łacińską szatę słowną piosenkami sycylijskich pasterzy, ułożonymi dla zabawienia przyjaciół, to osobiste przeżycia poety i ówczesna rzeczywistość nie pozwoliły na zamknięcie się w tych ramach.

Autora Bukolik ukształtowała zarówno lektura poetów greckich, jak i obcowanie z kołem neoteryków – Pollionem, Korneliuszem Gallusem, Alfenusem Warusem. Od tych ostatnich przejął zainteresowanie dla poezji aleksandryjskiej i Teokryta. Jednak język bukolik różni się od języka wcześniejszych poetów łacińskich brakiem grecyzmów oraz szczególną czystością – chociaż przemawiają w nich pasterze, nie ma wyrażeń prowincjonalnych lub ludowych. Eklogi zachwycają melodyjnością. W oszczędnym, powściągliwym języku zawarty jest wielki ładunek uczuciowy a poeta zachował zadziwiającą harmonię między wartościami emocjonalnymi i estetycznymi.

Georgiki

Przygotowanie narzędzi rolniczych. Jerzy Siemiginowski-Eleuter – fresk we wnętrzach pałacu w Wilanowie, antykamera króla. Jeden z czterech ilustrujących poemat Wergiliusza: Tum variae venere artes, labor omnia vincit improbus et duris urgens in rebus egestas. Różne wynaleziono sposoby, bo wszystko zwycięża trud uparty i bieda nagląca brakiem dotkliwym (Georgiki I, 145-146).

Georgiki (łac. Georgica) to zawarty w czterech księgach poemat o rolnictwie, pielęgnacji drzew, hodowli bydła i pasiecznictwie. Kiedy August w roku 30 zawierał, po zwycięskich wojnach, pokój z Partami, Wergiliusz w cichym zakątku pod Neapolem właśnie kończył swój, dedykowany Mecenasowi, utwór. Według świadectw starożytnych Wergiliusz pisał poemat przez siedem lat – od roku 37 do 30 lub od 36 do 29. W roku 29 Wergiliusz, na zmianę z Mecenasem, czytał Georgiki Augustowi, gdy cesarz przebywał na leczeniu gardła w Atelli, niedaleko Neapolu.

Georgiki powstawały długo, gdyż kilka lat pracy zajęły Wergiliuszowi studia źródłowe oraz rozważania nad problem kompozycji i koncepcji poematu. Już w Bukolikach poeta przetworzył greckie wzory w nowe, dalekie od pierwowzorów kompozycje. Tą metodą, w sposób jeszcze doskonalszy, tworzył Georgiki. W poemacie znalazły się ślady dzieł Hezjoda, Arystotelesa, Teofrasta, Nikandra, Aratosa, Eratostenesa, Lukrecjusza, Warrona i innych – ale na ich podstawie powstał całkowicie nowy utwór. Kompozycję narzucił utarty porządek wykładu: uprawa roli i drzew owocowych, hodowla bydła i pszczół. Te tematy wypełniły cztery kolejne księgi. Ale spod pióra Wergiliusza utwór nie tyle dydaktyczny, ile przede wszystkim poetycki i filozoficzny.

Wergiliusz określił swój poemat jako sielską pieśń, gdyż Georgiki nie były traktatem ani podręcznikiem obejmującym całokształt ówczesnej wiedzy z zakresu rolnictwa, naśladownictwem greckich dzieł agronomicznych i hodowlanych. Był to poemat narodowy sławiący powrót do roli, do którego nawoływano w Rzymie już od czasu Grakchów. Zdaniem Wergiliusza nie tylko mieczem, ale i pługiem Rzymianie zdobyli Italię. Artystyczny punkt widzenia poety decydował o doborze wątków, o rozwinięciu jednych czy odrzuceniu drugich tematów, o wrażliwości na piękno natury, znajomości i umiłowania wsi. Gdy w Bukolikach motywem przewodnim była miłość, która wszystko zwycięża, to hasłem Georgik stało się: niezłomna praca wszystko pokona (labor omnia vincit improbus). Georgiki były bowiem pochwałą fizycznej pracy jako dobroczynnego i uszlachetniającego czynnika, który wyzwala twórczą energię człowieka, rozwija zdolności, pobudza wynalazczość, jest źródłem bogactwa, dobrobytu, tężyzny fizycznej oraz postępu.

Eneida

Wergiliusz czyta Eneidę Augustowi, Oktawii i Liwii. Obraz olejny z początku XIX wieku, Jean-Baptiste Wicar. Art Institute, Chicago

Eneida to licząca dwanaście ksiąg, nieukończona epopeja opowiadająca o powrocie trojańczyka Eneasza do ziemi praojca Dardanosa w Italii. Powrót utrudniała bohaterowi nieprzyjazna bogini Junona. Wskutek jej prześladowań uciekinierzy z Troi przeżyli wiele przygód i niebezpieczeństw. Już po przybyciu do Italii musieli stoczyć krwawe wojny, ażeby osiedlić się w Lacjum. Ostatecznie Junona pogodziła się z wyrokami losu, postawiła jednak – przyjęty przez Jowisza – warunek, że przybysze zlatynizują się a ich dawne imię ulegnie zapomnieniu. W ten sposób w Italii powstała nowa Troja, która nie nosiła już dawnego imienia, lecz zwała się Rzymem – tak przedstawiał się zamysł poematu, którego śmierć nie pozwoliła dokończyć Wergiliuszowi.

Eneida nie została poddana końcowej redakcji. Wergiliusz chciał to zrobić po powrocie z Grecji. Lucjusz Wariusz Rufus, przygotowując do publikacji epopeję na polecenie Augusta (wbrew woli zmarłego poety), usunął z tekstu podwójną redakcję niektórych wersów. Pozostawił jednak różne sprzeczności oraz wersy nieukończone – hemistychy. Sprzeczności w fabule wynikały z faktu, że poemat był pisany częściami, a Wergiliusz zmieniał kilkakrotnie plan. Nie zdążył ostatecznie zredagować całości i dokonać korekty.

Wśród badaczy nie ma zgody co do tego, w jakiej kolejności powstawały poszczególne księgi. Jak podają starożytni biografowie opierając się na Swetoniuszu, Wergiliusz wpierw napisał prozą szkic przyszłego utworu, a następnie opracowywał w formie wierszowej poszczególne części. Dokonywał zmian, dopisywał poszczególne wersy, pozostawiał miejsca do uzupełnienia. Zwrócono na przykład uwagę, że księga III wyłamuje się z toku opowieści. Powstała więc hipoteza, że Wariusz przestawił pierwotny porządek ksiąg.

Eneida została napisana w latach 29-19. Badania nad czasem powstania poszczególnych ksiąg nie dały pewnych rezultatów. Według ustaleń niektórych uczonych Eneida mogła zostać napisana w następującym porządku: księga XI w latach 29-27; księgi III, IV, I, II, VII w latach 27-25; księgi X, VI w latach 25-23; księgi IX, VIII w roku 22; księgi V, XII w latach 21-19. Wergiliusz dokonywał w trakcie pisania licznych zmian, więc dokładne datowanie jest niemożliwe. Za fragment najpóźniejszej napisany część badaczy uważa wersy 626-731 z księgi VIII, czyli opis tarczy Eneasza, w którym wspomniano o potrójnym tryumfie Augusta z roku 20. Ponieważ dzieło do ostatniej chwili życia autora było zmieniane, a sam poeta uważał, że nie jest ono jeszcze dostatecznie przygotowane do publikacji, większość uczonych twierdzi, że wszelkie dotychczasowe ustalenia o fazach pisania epopei przyniosły wątpliwe wyniki. Pewnym jest natomiast, że w roku 17 – dwa lata po śmierci poety – Eneida została opublikowana i była powszechnie czytana w Rzymie.

Recepcja

Monumentalnych rozmiarów cytat z Wergiliusza w głównej sali Narodowego Memoriału i Muzeum 11 Września (ang. National September 11 Memorial & Museum). Tzw. Ground Zero, Manhattan, Nowy Jork: No day shall erase you from the memory of time. Eneida IX, 447: Nulla dies umquam memori vos eximet aevo – Żaden was dzień nie wymaże z pamięci późnych wieków (przekład Zygmunt Kubiak).

Starożytność

Wergiliusz był niezwykle popularnym poetą już za życia. Autor dialogu De oratoribus, prawdopodobnie Tacyt, przekazał informację o gorącej owacji na cześć poety w teatrze – porównywalnej tylko z tą, jaką Rzymianie zgotowali Augustowi. Wychwalają Wergiliusza współcześni mu autorzy, zwłaszcza Horacy i Propercjusz. Bukoliki i Georgiki weszły do kanonu lektur szkolnych i były szczegółowo analizowane jeszcze przed śmiercią poety. O popularności, jaką się cieszyły, świadczą odkryte przez archeologów w Pompejach liczne z nich cytaty, wymalowane na ścianach domów i różnych przedmiotach.

Styl Wergiliusza oddziałał na niemal wszystkich rzymskich poetów, ale także historyków (Liwiusz, Tacyt), epistolografów (Pliniusz, Fronton), retorów i gramatyków. Dla Petroniusza twórczość Wergiliusza była ucieleśnieniem rzymskości, pierwszy też nadał on poecie tytuł Romanus Vergilius. Pliniusz przekazał, że Silius Italikus, autor poematu Pamira, w swojej posiadłości święcił rocznicę urodzin Wergiliusza uroczyściej niż własną, a grób poety pod Neapolem nawiedzał jak świątynię. Układano z wersów Wergiliusza nowe utwory, tzw. centones, nie tylko poetyckie, lecz i dramatyczne, czego przykładem była tragedia Medea Hosidiusa Gety ze schyłku II wieku. Na kartach Historia Augusta zanotowano, że młody Hadrian, przygotowujący się do roli cesarza, niepewny uczuć, jakie dlań żywił przybrany ojciec Trajan, uciekł się do tzw. wróżb wergiliańskich (sortes Vcrgilianae) – otworzył bez namysłu Eneidę i odczytał pierwsze słowa na jakie padł jego wzrok. Tego rodzaju wróżby z poezji Wergiliusza były popularne nie tylko w starożytności, ale jeszcze w średniowieczu.

Popularność poezji Wergiliusza spowodowała, że powstawało sporo jej parodii i parafraz. Niejaki Numitorius stworzył w I wieku prześmiewcze Antybukoliki. Za rządów Nerona Kalpurniusz Sykulus pisał eklogi wzorując się na Wergiliuszu. Juniusz Kolummella uzupełnił Georgiki w X księdze swojego dzieła o budownictwie, opisując pominięte przez Wergiliusza ogrodnictwo. Bliżej nieznany Arrianos przełożył Georgiki na grekę; wiadomo też, że w II wieku było znane greckie tłumaczenie Eklogi IV.

Za rządów Augusta i jego następców powszechnie uważano Wergiliusza za wieszcza i piewcę potęgi Rzymu. Wizja złotego wieku w dziejach ludzkości, w powszechnej opinii spełniła się po bitwie pod Akcjum i zapanowaniu tak zwanego Pax Romana. W III wieku pojawiły się pierwsze chrześcijańskie interpretacje twórczości Wergiliusza. Cesarz Konstantyn Wielki w oficjalnym piśmie z roku 325 zadekretował, że przepowiednia Wergiliusza z Eklogi IV odnosiła się do Chrystusa i nadał tej interpretacji charakter oficjalny. Niektórzy pisarze uważali Wergiliusza za pogańskiego proroka, który zapowiedział czasy mesjańskie, anima naturaliter christiana („duszę z natury chrześcijańską”). Jednak od końca IV wieku część Ojców Kościoła krytykowała – ich zdaniem przejęty z pogaństwa – kult poezji Wergiliusza. Uwielbienie dla pogańskiego poety potępił św. Hieronim, a św. Augustyn był przeciwny lekturze dzieł Wergiliusza. Pomimo tego literatura chrześcijańska nie mogła poniechać form kultury starożytnej i w V wieku poezja Wergiliusza była nadal częścią kanonu szkolnego.

Interpretacja alegoryczna

Jako poeta najchętniej czytany i analizowany w rzymskich szkołach, Wergiliusz był w Cesarstwie Rzymskim powszechnie uznawany za nauczyciela i wychowawcę. Jego poezja nie tylko dostarczała wiedzy o literaturze, ale była również podręcznikiem gramatyki, retoryki czy filozofii. Rzymscy wykładowcy stosowali bowiem do twórczości Wergiliusza metodę alegorycznej interpretacji poezji, którą greccy uczeni wynaleźli wcześniej dla objaśniania dzieł Homera. Stało się to mniej więcej równolegle z narodzinami alegorycznej, chrześcijańskiej egzegezy Biblii. Alegoreza biblijna i wergiliańska zetknęły się ze sobą i zmieszały w późnej starożytności i średniowieczu.

W IV wieku gramatyk Eliusz Donat napisał, nie zachowany do naszych czasów w całości, alegoryczny komentarz do poezji Wergiliusza. Na początku V wieku Serwiusz opublikował jeszcze bardziej szczegółowe komentarze, omawiające wers po wersie Bukoliki, Georgiki oraz Eneidę. Wergiliusz był dla Serwiusza mędrcem biegłym we wszystkich sztukach i naukach. Komentarz do VI księgi Eneidy rozpoczął Serwiusz od następującej uwagi: chociaż cały Wergiliusz jest pełen wiedzy, to w tej właśnie księdze widać to szczególnie. Wiele powiedziano tam wprost, wiele zaczerpnięto z historii, lecz dużo także z głębokiej mądrości filozofów, teologów, Egipcjan.

Jednak to głównie dzięki pracom neoplatończyka Makrobiusza Wergiliusz stał się dla wieków późniejszych autorytetem nie tylko literackim, ale także filozoficznym i naukowym. W napisanym w V wieku komentarzu do Snu Scypiona Makrobiusz nazwał Wergiliusza ekspertem we wszelkich naukach (disciplinarum omnium peritissmus), który nie popełnił żadnego błędu (erroris ignarus). W Saturnaliach poeta był dla Makrobiusza mędrcem i najwyższym autorytetem we wszystkich dziedzinach wiedzy.

Według Makrobiusza poezja Wergiliusza była alegorycznym kostiumem dla pojęć filozoficznych – np. wersy o Saturnie, który zjada własne dzieci, aby następnie je zwymiotować, to dla Makrobiusza alegoria czasu, który pożera wszystkie rzeczy, aby je później stworzyć na nowo. Wergiliusz był dla Makrobiusza również teologiem. Gdy w ósmym wersie Eneidy napisał słowa quo numine laeso, odnoszące się do Junony, to wskazywał, że rozmaite numina są wyobrażeniem jednego Bóstwa. Bóstwo to zaś jest – zdaniem Makrobiusza – dwupłciowe, gdyż Wergiliusz napisał w drugiej księdze Eneidy o Wenus ducente deo.

Średniowiecze

Wergiliusz i Dante w Piekle. Eugène Delacroix, obraz olejny z 1822 roku. Luwr, Paryż.

Wergiliusz był dla średniowiecza nie tylko największym poetą rzymskim, mędrcem i prorokiem wśród pogan, lecz także potężnym czarodziejem, który mocą magiczną ochraniał ulubiony swój Neapol przed wężami i jadowitymi muchami, odganiał od niego choroby, otoczył też miasto murami. Opowiadano o czarodziejskich interwencjach poety w Rzymie i innych miastach Europy. Część uczonych przypisuje tym legendom genezę ludową, inni dopatrują się w nich tworu wczesnośredniowiecznych erudytów.

Autorytet Wergiliusza był również wykorzystywany w polityce, czego przykładem jest użycie jego poezji podczas ceremonii koronacji Karola Wielkiego. Koronacja cesarska z roku 800 oznaczała bowiem, w zamyśle jej organizatorów, nie tylko ciągłość imperium rzymskiego (translatio imperii), ale również ciągłość kultury (translatio studii), reprezentowanej przez poezję Wergiliusza.

Poezja Marona była czytana w szkołach i przepisywana w klasztorach przez całe średniowiecze. Poeci z kręgu Alkuina pisali listy w formie eklog. Mnich Notker Balbulus w X wieku przetłumaczył Bukoliki na język niemiecki. Remigiusz z Auxerre napisał komentarz do Bukolik a autorzy Romansu o róży znali i naśladowali Bukoliki, Georgiki oraz Eneidę.

W czasach karolińskich Wergiliusza nazwano jednym ze starych kierowników filozofii, kontynuując starożytną interpretację alegoryczną jego poezji. W Eneidzie wyróżniano dwie warstwy treści: prawdę filozoficzną i poetyckie zmyślenie (figmentum).

Wergiliusz, jako najwyższy poeta i mędrzec, pojawił się na kartach Boskiej komedii. Dla Dantego Wergiliusz jest mistrzem, najwspanialszym spośród wszystkich auctores – autorytetem biegłym we wszystkich dziedzinach wiedzy. Reprezentuje bowiem Maron encyklopedyczną sumę ludzkiej nauki. W pierwszej księdze Boskiej komedii, gdy Dante, zabłąkany w ciemnym borze, nie widzi żadnej ścieżki, która mogłaby go wyprowadzić z gęstwiny pełnej groźnych bestii, nagle dostrzega Wergiliusza, którego prosi o pomoc:

"Or se’ tu quel Virgilio e quella fonte
che spandi di parlar sì largo fiume?",
rispuos’io lui con vergognosa fronte.
"O de li altri poeti onore e lume,
vagliami ’l lungo studio e ’l grande amore
che m’ ha fatto cercar lo tuo volume.
Tu se’ lo mio maestro e ’l mio autore,
tu se’ solo colui da cu’ io tolsi
lo bello stilo che m’ ha fatto onore.
Vedi la bestia per cu’ io mi volsi;
aiutami da lei, famoso saggio,
ch’ella mi fa tremar le vene e i polsi".

„Więc Wergilego oglądam? Krynicę,
Skąd płynie Słowa strumień tak obficie?” –
Odezwałem się, zasromawszy lice.
„O ty, poetów światło i zaszczycie!
Niech mię zalecą miłość i uwaga,
Com z nią na myśli twojej szedł wykrycie.
Ty jesteś Mistrz mój, ty moja Powaga:
Przez cię jedynie styl mój nabył piętna
Sztuki, skąd dzisiaj moja cześć się wzmaga.
Płoszy mię bestia, przejściu memu wstrętna;
Dopomóż, mędrcze sławny! Oto ginę
Z trwogi i żywiej dygoczą mi tętna”.

Dante czerpał z poezji Marona, zwłaszcza Eneidy, postacie i obrazy. Wergiliusz Dantego nie był jednak jedynie klasykiem poezji, w przeciwieństwie do późniejszego Wergilego Tassa czy Miltona. Był on wyrazicielem doczesnego i wiecznego Rzymu, znawcą i przedstawicielem tamtego świata a jego imię można symbolicznie powiązać z rajem.

W Polsce

W wieku XII Gall Anonim a w XIII Wincenty Kadłubek cytują Wergiliusza jako pierwsi w Polsce. W XV wieku poezję Wergiliusza zaczęto wykładać na Akademii Krakowskiej. Spisy wykładów świadczą, że zainteresowanie Wergiliuszem było o wiele większe niż innymi poetami. Najpopularniejsze były Georgiki, z których czerpano praktyczne informacje o rolnictwie. Nieco mniejszym powodzeniem cieszyły się w XV i XVI wieku Bukoliki. Dopiero od połowy XVI wieku odnotowano w Polsce większe zainteresowanie Eneidą.

Bibliografia

• Zofia Abramowiczówna: Wstęp. W: Wergiliusz: Bukoliki i Georgiki. Wybór. Wrocław: Ossolineum, 2006, s. V-LXVII. ISBN 83-04-04890-6.
• Mieczysław Brożek: Historia literatury łacińskiej w Starożytności. Zarys. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1969. (pol.)
• Ernst Robert Curtius: Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Kraków: Wydawnictwo Universitas, 1997. ISBN 83-7052-128-2. (pol.)
• Maria Cytowska, Hanna Szelest: Literatura rzymska. Okres augustowski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISBN 83-01-09067-7. (pol.)
• Leon Joachimowicz: Wstęp. W: Wergiliusz: Georgiki. Wrocław: Ossolineum, 1956, s. 5-16.
• Zygmunt Kubiak: „Eneida”, łódeczka na morzu. W: Eneida. Warszawa: Świat Książki, 1998, s. 7-41. ISBN 83-7129-534-0.
• The Cambridge Companion to Virgil. Charles Martindale (ed.). Cambridge: Cambridge University Press, 2006. ISBN 0-521-49539-3. (ang.)
• Wilfried Stroh: Łacina umarła, niech żyje łacina! Mała historia wielkiego języka. Aleksandra Arnd (tł.), Elżbieta Wesołowska (wst.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013. ISBN 978-83-7654-266-9. (pol.)

Linki zewnętrzne

• Latin Library: Vergil (łac.). [dostęp 24 maja 2008].