چا

وێنەی گەڵای چا

چا یان چایی چای ناوێکی چینییە بەکاردێت بۆ ئەو درەخت و دەوەن و گەڵا و خواردنەوەیەی لە گەڵا دروستدەکرێت، ڕووەکەکەی هەردەم سەوزە، و شوێنی بنەڕەتی ڕۆژهەڵاتی ئاسیایە، لە شوێنی خۆیدا تا ٩ مەتر بەرز دەبێتەوە، بەڵام لە کێڵگەکاندا دەوەنی بچوکن درێژییان ٩٠-١٥٠ سم. گەڵاکانی ڕمییە لە شێوەدا و ڕەنگی سەوزی تۆخە، وگوڵەکانی سپی زەردباوی بۆنخۆشە، ولە سەدەی هەشتدا چێنراوە بە شێوەیەکی بازرگانی.

چا بە خواردنەوەیەک هەژمار دەکرێت کە زۆرترین بەکارهێنانی هەیە لە دوای ئاوەوە، و گرنگترین وڵاتانی بەرهەمهێنی چا ئەمانەن: هیند، چین، سیلان، ئەندەنوسیا و ژاپۆن. و ئەو وڵاتانەی زۆرترین وەریدەگرن، شانشینی یەکگرتوو، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئوسترالیا، ڕووسیا، کەنەدا، هۆڵەندا. چاندنی پێویستی بە خاکێکی پاراوی سوک هەیە، لەگەڵ کەشێکی گەرم، و هەوای شێدار و بارانێکی زۆر. گەڵاکانی بە سەوزی بە دەست لێدەکرێنەوە و وازیان لێ دەهێنرێت تا ووشک دەبن.

تامی چا هۆکارەکەی زەیتێکی فڕۆکە، تایبەتمەندیی بێدارکردنەوەی هەیە بە هۆی ئەو کافایینەی تیایەتی، لە ناودارترین و بەچێژترین خواردنەوەکانە لە جیهاندا، لە شێوە و تامی جیاوازا پێشکەش دەکرێت و ئامادەکردنی پێنج دەقیقە دەخایەنێت، خەڵک جیاوازن لە خواردنەوەی چادا، هەندێک زۆر پێیان خۆشە، هەندێکی تر بە شیرەوە پێیان خۆشترە وهەندێک بە سادەیی.

مێژووەکەی

پیاڵەی چای کوردی

ووشەکە لە فارسیەوە هاتووە (چای) هەندێک لەو باوەڕەدان چا لە هیندییە سورەکانەوە هاتووەن بەڵام ئەم زانیارییە هەڵەیە، هەندێک سەرچاوەی زانیاری وەک ئینسایکلۆپیدیای بەریتانی ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەسڵی چا وڵاتی چینە، لەوێوە بڵاو بۆتەوە بە ئاسیادا لە پێنج هەزار ساڵەوە.

چینییەکان بۆ یەکەم جار چایان چاندووە و بەکاریانهێناوە، وا دەگێڕنەوە کە پاشا شینۆگ خولیای کۆکردنەوە و چارەسەر بە ڕووەک بووە، و حەزی کردووە بە خواردنەوەی ئاوی گەرم دوای کوڵانی، و هەندێک گەڵای چای لە باخەکە جێهێشتووە و بە ڕێکەوت با گەڵایەکی وشکی چا دەباتە ناو ئاو گەرمەکە، و پاشاکە هەست بە گۆڕانی ڕەنگی ئاوەکە دەکات، کە لێی دەخوات زۆر بە دڵی دەبێت و دواتر بەردەوام دەبێ لەسەر خواردنەوەی بەم شێوەیە بەکارهێنانی لە چین و دەرەوەیدا بڵاو دەبێتەوە.

و چا بە گشتی ناسرا لە جیهاندا لە سەدەی حەڤدەدا و یەکەم باری چا گەیشتە ئەوروپا لە ساڵی ١٦١٠ و لەوێوە بەکارهێنانی چا لای ئەوروپیەکان دەست پێدەکات، هەروەها خواردنەوەی چا لای عەرەب باو نەبووە تا دوای سەردەمی عەبباسی و لە دوای ئەم مێژووە هاتۆتە ناوچە عەرەبیەکان و بە تایبەت عێراق کە لە ئێستادا ناسراوترین و ناودارترین خواردنەوەیە لە عێراقدا.

چا لە جیهاندا

پەڕگە:وڵاتە بەرهەمهێنەرەکانی چا لە جیهاندا

گرنگترین خواردنەوەی مەزاجییە، و چا لە ئاسیاوە گواستراوەتەوە بۆ ئەوروپا لەڕێگەی پورتوگالییەکانەوە، و دوای نزیکەی سەد ساڵ ئینجا بەردەست دەکەوت بۆ هەموو خەڵک بە نرخێکی گونجاو لە بازاڕە ئەوروپیەکاندا. پاشان خواردنەوەی بووە بە عادەتێکی کۆمەڵایەتی لە ئەوروپا و لە ناوچە جیاوازەکانی جیهاندا. و چا بە زۆری لە هیندەوە دێت لەگەڵ دوورگەی سیلان و چین و ئەندەنوسیا.

چا جۆر و تامی جیاوازوی هەیە لەوانە:

• گوڵی : دەناسرێتەوە بە بۆنخۆشی
• پرتەقاڵی: بەڵام پەیوەندی نیە بە پرتەقاڵەوە بەڵکو لە ناوچەی ئۆرانیینی هۆڵەندییەوە دێت.
• بیکۆ: لە چینەوە دێت و دەناسرێتەوە بە تامە تیژەکەی.
• چای نەرم: لە گەڵای وردی نەرم دروست دەکرێت و ڕەنگێکی ئاڵتونی هەیە.

لیستی وڵاتەکان بە پێی بەکارهێنانی چا

ئەمەی خوارەوە =لیستی وڵاتەکان بە پێی بەکارهێنانی چا بۆ تاک، لە ٢٠٠٤ و ٢٠١٠.

پلە	دەوڵەت	بەکارهێنانی چا
1	تورکیا	٢.٥ کگ
2	شانشینی یەکگرتوو	٢.١ کگ
3	Ireland	١.٥ کگ
4	مەغریب	١.٤ کگ
5	ئێران	١.٢ کگ
6	میسر	١.١ کگ
7	نیوزیلاند	١ کگ
7	پۆڵەندا	١ کگ
8	ژاپۆن	٠.٩ کگ
9	ھۆڵەندا	٠.٨ کگ
10	ئۆسترالیا	٠.٨ کگ
11	ھیندستان	٠.٧٥ کگ
12	پاکستان	٠.٧ کگ
13	ئاڵمانیا	٠.٧ کگ
14	چین	٠.٦ کگ
14	چیلی	٠.٦ کگ
15	نۆرویژ	٠.٤ کگ
15	سویسرا	٠.٤ کگ
15	سوید	٠.٤ کگ
16	نەمسا	٠.٣ کگ
16	ئەرجەنتین	٠.٣ کگ
16	فینلاند	٠.٣ کگ
17	ویلایەتە یەکگرتووەکان	٠.٢ کگ
17	کەنەدا	٠.٢ کگ
17	فەڕەنسا	٠.٢ کگ
17	دانمارک	٠.٢ کگ
17	پێروو	٠.٢ کگ
17	بۆلیڤیا	٠.٢ کگ
18	بەلجیکا	٠.١ کگ
18	ئیتالیا	٠.١ کگ
28	ئەتیۆپیا	٠.١ کگ

جۆرەکانی

کوپێک چای سەوز

چەند جۆرێک چا بەکاردەهێنرێت، ئەوانیش ئەمانەن:

• چای ڕەش
• چای سەوز
• چای ئۆڵۆنگ
• چای سپی
• چای ئیڕڵ گرەی
• چای تی ستیک

سود و زیانەکانی‌ چا

چەندین لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی لە سوید و بەریتانیا و وڵاتە یەکگرتووەکان سوودە تەندروستییە زۆرەکانی چایان سەلماندووە وهاوکات توانای زیادکردنی بەرگری لەشی مرۆڤ لە بەرامبەر نەخۆشیەکان، لەوانەش:

کێڵگەیەکی چا لە مالیزیا

سودەکانی چا

• چا یارمەتی‌ دەرە بۆ پاراستنی‌ ددانەکان لە کلۆربون، نزیکی‌ ٣٠٠ جۆری‌ بەکتریا بەشدارە لە کلۆرکردنی‌ ددانەکان، خواردنەوەی‌ چا رێگری‌ دەکات لە نوساندنی‌ بەکتریا بە ددانەکانەوە و لاوازکردنی‌ گەشەی‌ بەکتریا بەھۆی‌ بونی‌ رێژەیەکی‌ بەرزی‌ دژە ئۆکسێنەرەکان لە چادا.
• بە ھۆی‌ بونی‌ پێکھاتە خۆراکی‌ فلاڤۆنید لە چادا، یارمەتی‌ پتەوکردنی‌ ئێسکەکان دەدات، ھەروەھا سودی‌ زۆری‌ ھەیە لە ڕێگرتن لە ھەوکردنی‌ کڕکڕاگەکان.
• چەندین لێکۆلینەوە لە وڵاتانی‌ ئەمەریکا و چین سەلماندویانە کە چا کارگەریەکی‌ ئیجگار گەورەی‌ ھەیە بۆ دورکەوتنەوە لە توشبون بە شێرپەنجە، چا بە دژە شێرپەنجە ناودەبرێت بە ھۆی‌ بونی‌ (epigallocatechin-٣-gallate (EGCG))، کە رێگری‌ دەکات لە گەشە کردنی‌ خانە شێرپەنجەییەکان.
• چا سودی‌ زۆری‌ ھەیە بۆ دورکەوتنەوە لە نەخۆشیەکانی‌ دڵ و بۆری‌ خوێن و ھەروەھا دورکەوتنەوە لە جەڵتە، چا دەبێتە ھۆی‌ دابەزاندنی‌ کێشی‌ لەش و کەمکردنەوەی‌ کۆلیسترۆل لە خوێندا، بە ھۆی‌ خێراکردنی‌ سوتاندنی‌ چەوری‌.
• چا ھاوسەنگی‌ ئاو لەلەشدا رادەگرێت بە رێگرتن لە کردنە دەرەوەی‌ ئاو کە سودی‌ زۆری‌ ھەیە بۆ دورکەوتنەوە لە تینوێتی‌.

زیانەکانی چا

• رێگرتنی‌ لە مژینی‌ ئاسن لە ریخۆڵەکاندا کە ئەمەش زیانی‌ زۆر گەورە دەگەیەنێت بۆ ئەو کەسانەی‌ کەم خوێنن.
• چا رێگرە لە مژینی‌ پرۆتین و چەندین پێکھاتەی‌ تری‌ خۆراکی‌ لە رێخۆڵەدا، ھەروەھا بەھۆی‌ بونی‌ ئۆکسلەیتس لە چادا زیان دەگەیەنێت بە گورچیلەکان بەتایبەتی‌ ئەوانەی‌ نەخۆشی‌ گورچیلەیان ھەیە.
• بەھۆی‌ بونی‌ تانین لە چادا ھۆکارێکە بۆ توشبون بە شێرپەنجەی‌ سورێنچک بەتایبەتی‌ کاتێک کە چای‌ زۆر گەرم بخورێتەوە.

ڕێنمایی لەسەر خواردنەوەی چا

بۆ کەمکردنەوەی‌ ئەم زیانە لاوەکیانە و سودبینین لە خواردنەوەی‌ چا پێویستە رەچاوی‌ ئەم راستیانەی‌ خوارەوە بکەین:

• چا بە رێژەیەکی‌ گونجاو بخۆینەوە واتا لە رۆژێکدا ٣-٥ کوپ، وە لەم رێژەیە زیاتر رەنگە زیان بگەیەنێت.
• نابێت بە ھیچ شێوەیەک راستەوخۆ پاش نان خواردن چا بخۆینەوە، چونکە رێگری‌ دەکات لە مژینی‌ ژمارەیەک پێکھاتەی‌ سودبەخش لە ریخۆڵەکاندا، بە تایبەتی‌ لە کەسانی‌ کەم خوێن و لاوازدا زیانی‌ زۆر دەگەیەنێت، وا باشترە ٣٠-٦٠ خولەک پاش نان خواردن چا بخورێتەوە.
• پێویستە خۆمان بپارێزین لە خواردنەوەی‌ چای‌ خەست (پڕ رەنگ)، ھەروەھا پێویستە گەرمی‌ ئەو چایەی‌ دەیخۆینەوە ئاسایی‌ بێت نەک داخ بوبێت، چونکە چای‌ زۆرگەرم زیانی‌ زۆری‌ ھەیە بۆ تەندروستی‌ وەک کەمکردنەوەی‌ ھەستی‌ تام کردن لە زماندا، توشبون بە شێرپەنجەی‌ قورگ و سورێنچک.

سەرچاوە

• سبەی - سود و زیانەکانی چا
• ئینسایکلۆپیدیای بەریتانی