پروتەستانتىيزم
پروتەستانتىيزم (لات. protestatio، onis f [protestor] — قارسىلىق، كەلىسپەۋشىلىك) — رىيمدىك كاتولىيتسىيزم جانە شىعىس ورتودوكسالدىق شىركەۋمەن بىرگە حرىيستىيان الەمىنىڭ باستى بولىمشەلەرىنىڭ ٴبىرى بولىپ تابىلادى. پروتەستانتتىق رەفورماتسىييا (ەۋروپاداعى XVI عاسىرداعى رىيم-كاتولىيك شىركەۋىنىڭ قارسى قوزعالىسى) كەزىندە پايدا بولعان حرىيستىيان سەنىمى مەن پراكتىيكاسىنىڭ نىسانى بولىپ تابىلادى.[۱]
رەفورماتسىييا جاقتاۋشىلارىنىӊ كوزقاراسى بويىنشا رىيم-كاتولىيك شىركەۋى باستاپقى نەگىزگى حرىيستىياندىق پرىينتسىيپتەرىنەن كەتىپ قالىپ، ورتاعاسىرلىق سحولاستىيكالىق ٴدىنىي ىلىمدەرى مەن ادەپ–عۇرىپتارىن ارالاستىرعان.
ٴدىنىي قوزعالىسىنىӊ كوسەمى مارتىين ليۋتەر بولعان. ونىӊ العاشقى شىركەۋ ساياساتىنا قارسى اتتانۋى ۱۵۱۷ جىلى بولعان. مارتىين ليۋتەر شىركەۋلەردىӊ ىيندۋلگەنتسىييالارمەن ساۋدالاسقانىن ايىپتاپ، شىركەۋدىӊ ەسىگىنە ٴوز كوزقاراسىن انىقتايتىن ۹۵ تەزىيستان تۇراتىن پەتىيتسىيياسىن شەگەمەن قاعىپ كەتكەن.
الەمدەگى پروتەستانتىيزم[وڭدەۋ]
قازىرگى كۇنى بارلىق كونتىينەنتتەردە ۸۰۰ مىيللىيونناندەن استام ادام[۲]، نەمەسە دۇنىييە ٴجۇزى بويىنشا ماسىحشىلەردىڭ قىرىق پايىزىن قۇرايتىن پروتەستانتىيزم جاقتاۋشىلارى بار.
قازاقستانداعى پروتەستانتىيزم[وڭدەۋ]
قازاقستانداعى پروتەستانتىيزمنىڭ تارىيحى ۇزاق مەرزىمدەردى قامتىيدى. رەسەيگە قوسىلعاننان سوڭ قازاق جەرىندە العاشقى اسكەرىي قونىستانۋشىلار پايدا بولا باستادى، ولاردىڭ اراسىندا نەمىس ليۋتەراندار دا از بولعان جوق. كەيىننەن وسى دىنگە سەنۋشى شەنەۋنىكتەر، قولونەرشىلەر مەن شارۋالارى قونىستاندىرىلا باستادى. XIX ع. ۸۰-ج. قازاقستانعا رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن قونىستاندىرۋ كۇشەيە ٴتۇستى. سول كەزدە ليۋتەران، باپتىيست، مەننونىيتتەردىڭ ازداعان قاۋىمداستىقتارى پايدا بولدى. XX ع. ستولىپىيندىك رەفورما قونىستاندىرۋدىڭ جاڭا تولقىنىن تۋدىردى، بۇل ٴوز كەزەگىندە تۇرعىنداردىڭ كونفەسسىيونالدىق قۇرامىن تۇرلەندىردى.
پروتەستانتىيزم وكىلدەرىنىڭ قازاق جەرىنە جاپاي قونىستانۋى XXع. ۳۰-۴۰ جج. ستالىيندىك رەپرەسسىييا جانە كۇشتەپ جەر اۋدارۋلارمەن بايلانىستى بولدى. مىسالعا، وسىنداي جەر اۋدارىلعانداردىڭ قۇرامىندا پوۆولجيەنىڭ ۳۶۰ مىڭ نەمىستەرى بولدى.
۱۹۵۰ ج. ورتاسىندا جارامسىز حالىقتار مەن كونفەسسىييالارعا قاتىستى ساياساتتىڭ السىرەۋىمەن بايلانىستى، رەسپۋبلىيكادا ليۋتەران شىركەۋىنىڭ، ەۆانگەلدىك حرىيستىيان-باپتىيستتەردىڭ، ادۆەنتىيستتەر مەن مەننونىيتتەردىڭ قاۋىمداستىقتارى قۇرىلا باستايدى. ۇزاق ۋاقىتتار بويى كوپتەگەن قاۋىمداستىقتارى جاسىرىن تۇردە قىزمەت ەتتى. العاشقى ليۋتەران شىركەۋىنىڭ قاۋىمى اقمولادا (استانا) ۱۹۵۵ ج. تىركەلدى.
بىيلىك ٴدىنىي بىرلەستىكتەردى تىركەۋ جۇمىستارىن باياۋ جۇرگىزدى، الايدا ولاردىڭ سانى تەز ارادا ٴوسىپ وتىردى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ىدىراۋىنا تامان قازاقستاندا ۱۰۹ ەۆانگەلدى حرىيستىيان-باپتىيستتەر قاۋىمى تىركەلگەن ەدى، بۇل مۇسىلمان مەشىتتەرىنەن ەكى ەسە كوپ كورسەتكىش. XX ع. ۹۰-ج. ليۋتەراندار، مەننونىيتتەر كورسەتكىشى تومەندەدى، بۇل وسى ٴدىنىي سەنىمدەردى ۇستاناتىن نەمىس جانە وزگە دە ۇلتتاردىڭ رەسەي، گەرمانىييا سەكىلدى تارىيحىي وتاندارىنا كوشۋى سەبەپ بولدى.
وزگە قاۋىمداردىڭ قۇرامى ٴتۇرلى ۇلتتاردان تۇردى. ولاردىڭ سانى پروتەستانتىيزم ٴداستۇرلى ٴدىنىي سەنىم بولىپ تابىلمايتىن تۇرعىنداردىڭ ەسەبىنەن كوبەيدى. قازىرگى كەزدە باپتىيستتەردىڭ اراسىندا ورىس، ۋكراىين، بەلورۋس، كازاقتار مەن كورەلەر كوپتەپ كەزدەسەدى. وسى سەبەپتى، دىنگە سەنۋشىلەردىڭ باسىم بولىگىن قۇراعان نەمىستەردىڭ تارىيحىي وتاندارىنا ورالۋىنا قاراماستان قاۋىم سانى ٴوسىپ وتىردى. مۇنى ستاتىيستىيكادان دا كورۋگە بولادى: ەگەر ۱۹۹۳ ج. ۱۲۹ باپتىيستتىك بىرلەستىك جۇمىس ىستەسە، ۲۰۰۲ ج. – ۲۸۱، ۲۰۰۷ ج. – ۲۹۰ بىرلەستىك جۇمىس ىستەدى.
۲۰۱۱ ج. باس كەزىندە رەسمىي مالىمەتتەر بويىنشا، قازاقستاندا ەۆانگەلدىك حرىيستىيان-باپتىيستتەردىڭ ۳۶۲ ٴدىنىي بىرلەستىكتەرى مەن توپتارى قىزمەت ەتكەن، سونىڭ ىشىندە ۴۸-ٴى بىيلىك ورگاندارىندا تىركەۋدەن وتپەگەن.
پياتىيدەسياتنىيكتەر، پرەسۆىيتەرىياندار جانە حارىيزماتتار سەكىلدى قازاق ەلىنە جات، ٴداستۇرلى ەمەس باعىتتاردىڭ بەلسەندى تۇردە كوبەيۋى بەلەڭ الدى. بۇل قاۋىمداردىڭ باسىم كوبى XX ع. ۹۰-ج. پايدا بولدى.
ولاردىڭ كوپشىلىگىن شەت ەلدىك مىيسسىيونەرلەر قۇردى جانە ٴوز قىزمەتتەرى ٴۇشىن مۇنداي قاۋىمدار شەت ەلدەردەن كومەك الىپ وتىردى. مىيسسىيونەرلەردى ٴوز قىزمەتتەرىندەگى باستى ماقساتتارى ٴتۇرلى ۇلت وكىلدەرى اراسىندا ٴدىنىي ۋاعىزدار جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى.
مۇنداي قىزمەتتەردىڭ ناتىيجەسىندە ۲۰۱۱ ج. ۱ قاڭتارداعى كورسەتكىش بويىنشا، پياتىيدەسياتنىيكتەر شىركەۋى - ۹۷، پرەسۆىيتەرىياندىقتار – ۲۳۹، حارىيزماتتار – ۳۰۶ جەتتى. ولاردىڭ ىشىندە اسا تانىمال بولىپ كەلەسىلەرى ەسەپتەلەدى: «گرەيس-بلاگودات»، «ەممانۋىيل»، «نوۆايا جىيزن»، «اگاپە»، «سۋن بوك ىم»، «تسەركوۆ پولنوگو ەۆانگەلىييا». كوپتەگەن پياتىيدەسياتنىيكتىك جانە پرەسۆىيتەرىياندىق شىركەۋلەر وڭتۇستىك كورەيا جانە اقش-تان كەلگەن مىيسسىيونەرلەردىڭ قىزمەتىمەن قۇرىلدى. ولاردىڭ پاستورلارى مەن دىنگە سەنۋشىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن كورەي دىياسپوراسى قۇرايدى.
پروتەستانتتىق ٴدىنىي بىرلەستىكتەر شەت ەلدەردەگى دىندەستەرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ولاردان گۋمانىيتارلىق كومەكتەر قابىلداۋدا. ولار بەلسەندى تۇردە ٴتۇرلى حالىقارالىق كونفەرەنتسىييالار، فەستىيۆالدەر، كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ، جاستار جانە وزگە دە تۇرعىندارمەن جۇمىستار اتقارادى.
«جاڭا اپستولدىق شىركەۋ»، «جەتىنشى كۇن ادۆەنتىيستتەرى» «ىييەگوۆا كۋاگەرلەرى» ٴجان مورموندار («ىيسا ٴماسىح جانە سوڭعى كۇن اۋلىييەلەرى شىركەۋى») سەكىلدى ٴدىنىي بىرلەستىكتەر ەرەكشە ورىندا.
ولار پروتەستانتتىق قوزعالىستاردىڭ تارىيحىي دامۋى ناتىيجەسىندە پايدا بولدى، الايدا ٴوز ٴدىنىي ىلىمدەرىندە ارنايى وزگەشەلىكتەرگە ىييە. پراۆوسلاۆىييە مەن كاتولىيتسىيزم تۇرعىسىنان ولاردىڭ ىلىمدەرى سەكتانتتىق بولىپ تابىلادى. مۇنداي شىركەۋ وكىلدەرىنىڭ كوبى وزدەرىنىڭ پروتەستانتتىق تارماق ەكەندىگىن مويىندامايدى، ال ەندى ٴبىر بولىگى وزدەرىن پروتەستانتتار دەپ ەسەپتەمەيدى.
وسىلايشا، قازاقستانداعى پروتەستانتىيزم تارىيحى عاسىرلارعا كەتەتىن كونفەسسىييالار (ليۋتەراندار، مەننونىيتتەر، باپتىيستتەر جانە ت.ب.) مەن جاڭادان پايدا بولعان ٴداستۇرلى ەمەس اعىمداردان (پياتىيدەسياتنىيكتەر، پرەسۆىيتەرياندار، حارىيزماتتار) قۇرالعان.
ەلىمىزدەگى پروتەستانتتىق بىرلەستىكتەردىڭ جالپى سانى ۱۲۰۰ دەن اسادى. ولاردىڭ باسىم بولىگى ٴىرى قالالاردا، سونىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگى مەن ورتالىقتارىندا كوپ تاراعان.
دەرەككوزدەر[وڭدەۋ]
- ↑ Divisions of Christianity. North Virginia College. تەكسەرىلدى، ۳۱ جەلتوقسان ۲۰۰۷.
- ↑ Pewforum: Christianity (۲۰۱۰) (PDF). تەكسەرىلدى، ۱۴ مامىر ۲۰۱۴.
