तारामण्डल

मृगशीर्ष वा ओरायन (शिकारी तारामण्डल) एक जाना-माना तारामण्डल छ - पीली धारीका अन्दरका क्षेत्रलाई ओरायन क्षेत्र भन्दछन्(बोल्दछन्) र त्यसको भित्र भएको हरियो आकृति ओरायनको आकृति छ

खगोलशास्त्रमा तारामण्डल आकाशमा देखिने वाले तारहरूका कुनै समूहलाई भन्दछन्। तारामण्डलरहेको रहेको आकाशलाई ज्योतिर्विद्यहरुले ८८ ओटा खण्डमा विभाजन गरि ८८ ओटा तारामण्डल नामाकरण गरेका छ्न् । पहिले पहिले ग्रिक, रोम तथा अन्य सभ्यताका मानिसहरुले उत्तरपट्टी तारामण्डलहरु हेरि यि मण्डलहरुलाई कथासँग मिल्दो जनावर, देवता आदि पात्रहरु वा सामागृहरुको नाम दिएका थिए । जस्तै: सिंह (Leo), युगल माछा (Pisces), साँढे (Taurs) आदि । इतिहासमा विभिन्न सभ्यताहरू नहरू आकाशमा तारहरूका बीचमा कल्पित रेखाहरू खींचकर केही आकृतीहरू प्रतीतको छन् जिन्हहरू उनले नाम दे दिए। मसलन प्राचीन भारतमा एक मृगशीर्ष नामको तारामण्डल बताइएको छ, जसलाई यूनानी सभ्यतामा ओरायन भन्दछन्, जसको अर्थ "शिकारी" हो। प्राचीन भारतमा तारामण्डलहरूलाई नक्षत्र भनिन्थ्यो। आधुनिक कालका खगोलशास्त्रमा तारामण्डल उन्ही तारहरूका समूहहरूलाई भनिन्छ जिन समूहहरूमा अन्तरराष्ट्रिय स्तरमा अन्तरराष्ट्रिय खगोलीय संघमा सहमति हो।

आधुनिक युगमा कुनै तारहरूका तारामण्डलका इर्द-गिर्दका क्षेत्रलाई पनि त्यसी तारामण्डलको नाम दे दिइन्छ। यस प्रकार पूरे खगोलीय गोलेलाई अलग-अलग तारामण्डलहरूमा विभाजित गर दिइएको हो। यदि यो बताउन हो कि कुनै खगोलीय वस्तु रात्रीमा आकाशमा कहाँ मिल्नेछ त यो बताइन्छ कि उ कुन तारामण्डलमा स्थित हो। ध्यान रहहरू कि कुनै तारामण्डलमा देखिने वाले ताराहरू र अन्य वस्तुहरू पृथ्वीबाट हेर्नेमा चाहे एक-अर्कोका समीप लागहरू तर जरूरी छैन कि यस्तो वास्तवमा पनि हो। जस तरह दूर हेर्नेमा दुई पहाड एक-दूसरेका नजदीक लग सक्दछन् तर समीप जानेमा ठेगाना चल्दछका उनमा धेरै फासला छ र एक पहाड वास्तवमा दूसरे पहाडबाट मीलहरू पीछे छ।

अन्य भाषाहरूमा

"तारामण्डल"लाई संस्कृतमा "नक्षत्र" भन्थे, र विभिन्न भारतीय भाषाहरूमा यसको लागि आज पनि यो शब्द प्रयोग हुन्छ। तारामण्डललाई अङ्ग्रेजीमा "कन्स्टेलेशन" (constellation) र अरबीमा "मजमुआ-अल-नजूम" (ur) भन्दछन्।

तारागुच्छा र तारामण्डलमा अन्तर

तारामण्डल ती ताराहरू र खगोलीय वस्तुहरू हुन्छन् जुन पृथ्वीको सतहबाट हेर्दा स्थाई रूपमा आकाशमा एकै क्षेत्रमा जम्मा भएको देखिन्छ। यसको मतलब यो हैन कि यिनीहरू वास्तवमा एक-अर्काका नजीक छन् वा इनका नजीकमा कुनै महत्वपूर्ण गुरूत्वाकर्षक बन्धन होस्। यसका विपरीत तारागुच्छा ("स्टार क्लस्टर")का ताराहरू वास्तवमा एक गुच्छामा हुन्छन् र इनका आपसमा गुरूत्वाकर्षक बन्धन हुन्छ।

यी पनि हेर्नुहोस्

• शिकारी तारामण्डल
• हंस तारामण्डल
• सर्प तारामण्डल
• खगोलशास्त्र
• नक्षत्र