Sterrebeeld

Die Suidelike Sterrebeelde. Uit Andreas Cellarius se Harmonia Macrocosmica (1661)

'n Sterrebeeld is 'n groep sterre wat 'n patroon in die naghemel vorm, maar anders nie in enige verband met mekaar staan nie. Die tradisie om bepaalde beelde in die sterrehemel te sien, bestaan by alle volkere. By die vorming van sterrebeelde is daar soms verbasende ooreenkomste dwarsoor die wêreld.

Die huidige sterrebeelde is 'n erfenis van die Mesopotamiese, Griekse en Arabiese sterrekykers, wat 'n ryk universele mitologie geskep het. Van die sterrebeelde het baie ook Afrikaanse name, alhoewel die meeste sterrekundiges voorkeur aan die wetenskaplike Latynse benamings gee.

In 1928 en 1930 het die Internasionale Sterrekundige Vereniging in Leiden (Nederland) die 88 moderne sterrebeelde en hulle koördinate vasgelê en tegelykertyd die besluit geneem om geen nuwe beelde meer by te voeg nie. Enige sterrekundige voorwerpe wat in die toekoms ontdek sou word, sal as dele van die bestaande sterrebeelde beskou word.

Presies die helfte van die moderne sterrebeelde was al in die Griekse antieke tyd bekend, sommige van hierdie 44 beelde is selfs nog ouer en dateer uit die tydperk van die Babiloniërs.

Die begin van die sterrekunde

Die geskiedenis van die sterrekunde het moontlik saam met 'n ingrypende verandering in die menslike leefwyse begin - die oorgang van die jag na die landbou. Terwyl die vroeë mense plante net ingesamel het, het die bepaling van die juiste tydstip vir die saad en oes 'n noodsaaklikheid vir beskawings geword wat boerdery as 'n ekonomiese basis gehad het. Mense het natuurverskynsels soos reën noukeurig dopgehou.

Met die verfyning van die landboumetodes is wetenskappe ontwikkel wat 'n oriëntasie in tyd en ruimte moontlik gemaak het, soos wiskunde en sterrekunde. Dit is dus nie ongewoon dat volke soos die Babiloniërs, die Maya en Inka onafhanklik van mekaar en in verskillende lande en tydperke dieselfde wetenskaplike ontwikkelingspeil bereik het nie.

Ongelukkig is daar geen argeologiese vondse of oorlewerings wat uit die vroeë geskiedenis van die sterrekunde nie. Die vroegste bronne van sowat 5 000 jare gelede, byvoorbeeld uit Mesopotamië, is van beskawings wat reeds 'n baie hoë standaard van sterrekundige kennis gehad het. Die groot aantal sterrebeelde wat as dierefigure gesien word, dui daarop dat hulle in dié periode van die mensheidsgeskiednis afgebaken is toe die mens diere nie meer gejag het nie, maar hulle begin teel en beheers het.

Die sterrebeeld Ursa Major (die Groot Beer) in Johann Bode se steratlas van 1782

Die Suiderkruis, soos gesien vanaf die Internasionale Ruimtestasie

Verder kan 'n mens 'n verbintenis tussen godsdiens, astrologie en die vroeë sterrekunde aanwys. Die sinchronisiteit van hemelse gebeurtenisse en oestye, wat vir die landbou uiters belangrik was, het tot die verering en aanbidding van die son, die maan en die sterre gelei.

Aangesien die meeste vroeë kalenders op die maanjaar met 354 dae berus het, is die sterre ook as 'n maat gebruik waarmee die wentelbaan van die maan noukeurig bepaal kon word.

Om die sterre as oriëntasie in die tydsverloop, op see en in die woestyne te kan gebruik, het mense begin om hulle as beelde beskou. Sterre is in twee kategorieë sterrebeelde saamgevat - groepe van sterre, wat die silhoeët van 'n dier, mens of voorwerp uitbeeld, soos byvoorbeeld Orion, die jagter, en enkele sterre, wat op sigself 'n figuur simboliseer, soos byvoorbeeld die sewe sterre van die Plejade.

Om die hemels dop te hou, is in die antieke Mesopotamië, Egipte en Griekeland as die edelste van al die wetenskappe beskou. Die priesters van Assirië en Babilonië het tot die hoogs ontwikkelde sterrekykers behoort; hulle het selfs daarin geslaag om die skynbare wenteling van die hemel waar te neem.

Griekse sterrekundiges het vanaf die sesde eeu v.C. begin om elemente van die Mesopotamiese, Persiese en Egiptiese hemelkunde, astrologie en mitologie saam te smelt en verder te ontwikkel. Die idee van die tekens van die diereriem, wat later die grondslag van die Westerse astrologie en sterrekunde sou vorm, gaan terug op die 5de eeu v.C.

Endoxus, 'n student van Plato, was die eerste Griekse sterrekundige wat die bekende beelde stelselmatig begin oplys het. Claudius Ptolemeus (2de eeu n.C.) het die destyds bekende kennis van die hemelkunde, onder meer die navorsing van Hippokrates (2de eeu v.C.), in 'n katalogus saamgevat waarin hy sowat 1 000 sterre, wat in die Mediterreense lande waargeneem kon word, opgelys het. Hy het 48 sterrebeelde saamgestel, wat naas die twaalf beelde van die diereriem ook 21 noordelike en vyftien suidelike sterrebeelde ingesluit het. Sy werk het tot in die vyftiende eeu die mees belangrike bron vir die sterrekunde gebly en dien ook vandag nog steeds as 'n astronomiese standaardbron.

Dit was Europese ontdekkingsreisigers, wat 'n aantal suidelike sterrebeelde soos Crux (die Suiderkruis) waargeneem en beskryf het. Wetenskaplikes soos Johann Bayer (1572-1625), Johannes Hevelius (1611-1687) en Abbé Nicolas de Lacaille (1713-1762) het hulle by die bekende katalogus gevoeg.

De Lacaille het sy wetenskap in die gees van die Verligting beoefen en veertien van die moderne sterrebeelde afgebaken. Hy het hulle volgens die sterrekundige tradisie van die 17de en 18de eeu na voorwerpe vernoem wat in noue samehang met die wetenskaplike vooruitgang staan. Daar is dus sterrebeelde soos Telescopium (die teleskoop), Microscopium (die mikroskoop), Circinus (die kompas van die opmeters), Octans (die oktant, voorloper van die sekstant), Fornax Chemica (die chemiese oond) en Horologium (die klok) in die suidelike hemel.

Ander moderne sterrebeelde versinnebeeld volke en eksotiese diere, wat deur die Europeane in oorsese gebiede ontmoet en ontdek is, soos byvoorbeeld Indus (die Indiër) en Chamaeleon, wat in die jare 1595-1597 deur die Nederlandse seevaarders Pieter Keyser en Frederik de Houtman vasgelê is. Die Poolse sterrekundige Johannes Hevelius het die beeld Scutum (die wapenskild) ter ere van die Poolse koning Jan Sobieski III oorspronklik selfs Sobieski se Skild genoem.

Vandag word die sterrebeelde veral as 'n soort kartografiese stelsel gebruik, waarmee nuwe astronomiese voorwerpe met koördinate voorsien kan word. Sterre binne 'n sterrebeeld word volgens die rangorde van hulle helderheid met die letters van die Griekse alfabet genoem, Alpha Centauri is gevolglik die helderste ster in die beeld Centaurus.

Maar ten spyte van die astronomiese nugterheid het die bekoring van die antieke mitologiese beelde in die hemel bewaar gebly, en hulle name is nooit aangetas nie.

Lys van die 88 sterrebeelde

Latynse naam	Afrikaanse naam	Afkorting	Latynse genitief	Hoofster	Vasgelê deur
Andromeda	Andromeda	And	Andromedae	Alpheratz (Sirrah)	Ptolemeus
Antlia (Pneumatica)*	Lugpomp	Ant	Antliae		Lacaille
Apus	Paradysvoël	Aps	Apodis		Bayer
Aquarius	Waterman	Aqr	Aquarii	Sadalmelik	Ptolemeus
Aquila	Arend	Aql	Aquilae	Atair	Ptolemeus
Ara	Altara	Ara	Arae		Ptolemeus
Aries	Ram	Ari	Arietis	Hamal	Ptolemeus
Auriga	Voerman	Aur	Aurigae	Capella	Ptolemeus
Boötes	Beerwagter	Boo	Bootis	Arcturus	Ptolemeus
Caelum [Caela Sculptori]**	Bytel**	Cae	Caeli		Lacaille
Camelopardalis	Kameelperd	Cam	Camelopardalis		Plancius
Cancer	Kreef	Cnc	Cancri	Acubens	Ptolemeus
Canes Venatici	Jaghonde	CVn	Canum Venaticorum	Cor Caroli	Hevelius
Canis Major	Groot Hond	CMa	Canis Majoris	Sirius	Ptolemeus
Canis Minor	Klein Hond	CMi	Canis Minoris	Prokyon	Ptolemeus
Capricornus	Steenbok	Cap	Capricorni	Deneb Algedi	Ptolemeus
Carina	Skeepskiel (Sterrebeeld)	Car	Carinae	Canopus	Lacaille
Cassiopeia	Cassiopeia	Cas	Cassiopeiae	Schedir	Ptolemeus
Centaurus	Centaurus	Cen	Centauri	Rigil Kentaurus	Ptolemeus
Cepheus	Kepheüs	Cep	Cephei	Alderamin	Ptolemeus
Cetus	Walvis	Cet	Ceti	Menkar	Ptolemeus
Chamelaeon	Chameleon	Cha	Chamaeleontis		Bayer
Circinus	Sirkel	Cir	Circini		Lacaille
Columba	Duif	Col	Columbae	Phakt	Plancius
Coma Berenices	Haar van Berenike	Com	Comae Berenices	Diadeem	Ptolemeus
Corona Australis	Suidelike Kroon	CrA	Coronae Australis	Alfecca Meridiana	Ptolemeus
Corona Borealis	Noordelike Kroon	CrB	Coronae Borealis	Alphekka (Gemma)	Ptolemeus
Corvus	Kraai	Crv	Corvi	Alchiba	Ptolemeus
Crater	Beker	Crt	Crateris	Alkes	Ptolemeus
Crux (Australis)*	Suiderkruis	Cru	Crucis Australis	Acrux	Hevelius
Cygnus	Swaan	Cyg	Cygni	Deneb	Ptolemeus
Delphinus	Dolfyn	Del	Delphini	Sualocin	Ptolemeus
Dorado	Swaardvis	Dor	Doradus		Bayer
Draco	Draak	Dra	Draconis	Thuban	Ptolemeus
Equuleus	Vul	Equ	Equulei	Kitalpha	Ptolemeus
Eridanus	Eridanus	Eri	Eridani	Achernar	Ptolemeus
Fornax (Chemica)*	Chemiese oond*	For	Fornacis	Fornacis	Lacaille
Gemini	Tweeling	Gem	Geminorum	Castor	Ptolemeus
Grus	Kraan	Gru	Gruis	Al Nair	Bayer
Hercules	Herkules	Her	Herculis	Ras Algethi	Ptolemeus
Horologium	Horlosie	Hor	Horologii		Lacaille
Hydra	Waterslang	Hya	Hydrae	Alphard	Ptolemeus
Hydrus	Klein Waterslang	Hyi	Hydri		Bayer
Indus	Indiër	Ind	Indi		Bayer
Lacerta	Akkedis	Lac	Lacertae		Hevelius
Leo	Leeu	Leo	Leonis	Regulus	Ptolemeus
Leo Minor	Klein Leeu	LMi	Leonis Minoris	Praecipua	Hevelius
Lepus	Haas	Lep	Leporis	Arneb	Ptolemeus
Libra	Weegskaal	Lib	Librae	Zuben el-Djenoebi	Ptolemeus
Lupus	Wolf	Lup	Lupi		Ptolemeus
Lynx	Tierkat	Lyn	Lyncis		Hevelius
Lyra	Lier	Lyr	Lyrae	Wega	Ptolemeus
Mensa	Tafelberg	Men	Mensae		Lacaille
Microscopium	Mikroskoop	Mic	Microscopii		Lacaille
Monocerus	Eenhoring	Mon	Monocerotis		Hevelius
Musca	Vlieg	Mus	Muscae		Hevelius
Norma	Winkelhaak	Nor	Normae		Lacaille
Octans	Oktant	Oct	Octantis		Lacaille
Ophiuchus	Slangedraer	Oph	Ophiuchi	Ras Alhague	Ptolemeus
Orion	Orion	Ori	Orionis	Beteigeuze	Ptolemeus
Pavo	Pou	Pav	Pavonis	Joo Tseo (Peacock)	Bayer
Pegasus	Pegasus	Peg	Pegasi	Markab	Ptolemeus
Perseus	Perseus	Per	Persei	Mirphak (Algenib)	Ptolemeus
Phoenix	Feniks	Phe	Phoenicis	Ankaa	Bayer
Pictor [Equuleus Pictoris]**	Skilder	Pic	Pictoris		Lacaille
Piscis Austrinus	Suidelike Vis	PsA	Piscis Austrini	Fomalhaut	Ptolemeus
Pisces	Visse	Psc	Piscium	Alrischa	Ptolemeus
Puppis	Agterdek van die Skip	Pup	Puppis	Naos	Lacaille
Pyxis (Nautica)*	Skeepskompas (Kompas van die Seevaarder)**	Pyx	Pyxidis		Lacaille
Reticulum	Net	Ret	Reticuli		Lacaille
Sagitta	Pyl	Sge	Sagittae	Sham	Ptolemeus
Sagittarius	Skutter	Sgr	Sagittarii	Rukbat	Ptolemeus
Scorpius	Skerpioen	Sco	Scorpii	Antares	Ptolemeus
Sculptor [Apparatus sculpturis]**	Beeldhouer (se ateljee)*	Scl	Sculptoris		Lacaille
Scutum	Skild	Sct	Scuti		Hevelius
Serpens	Slang	Ser	Serpentis	Unukalhai	Ptolemeus
Sextans	Sekstant	Sex	Sextantis		Hevelius
Taurus	Stier	Tau	Tauri	Aldebaran	Ptolemeus
Telescopium	Teleskoop	Tel	Telescopii		Lacaille
Triangulum Australis	Suidelike Driehoek	TrA	Trianguli Australis	Atria	Bayer
Triangulum	Driehoek	Tri	Trianguli	Metallah	Ptolemeus
Tucana	Toekan	Tuc	Tucanae		Bayer
Ursa Major	Groot Beer (Groot Wa)	UMa	Ursae Maioris	Dubhe	Ptolemeus
Ursa Minor	Klein Beer (Klein Wa)	UMi	Ursae Minoris	Polaris	Ptolemeus
Vela	Seil van die Skip	Vel	Velorum	Suhail al Muhlif	Lacaille
Virgo	Jonkvrou	Vir	Virginis	Spica	Ptolemeus
(Piscis) Volans*	Vlieënde Vis	Vol	Volantis		Bayer
Vulpecula	Vos	Vul	Vulpeculae		Hevelius

Sterre wat met 'n '*' gekenmerk is, het vandag 'n verkorte naam sonder die gedeelte tussen hakies.
'**' dui name aan wat geheel gewysig is. Die oorspronklike naam word tussen hakies aangedui '[ ]'

Kleure:

Noordelike sterrehemel

Suidelike sterrehemel

Eksterne skakels

• Webwerf van die Astronomiese Vereniging van Suider-Afrika, Bloemfonteintak, met 'n lys van sterrebeelde

Soorte sterre en sterregroepe

Sterre   Ster • Dwergster • Witdwerg • Swartdwerg • Rooidwerg • Geeldwerg • Bruindwerg • Subdwerg • Reusester • Helder reus • Superreus • Hiperreus • Subreus • Rooireus • Bloureus • Neutronster • Kwarkster • Pulsar • Bloudwaalster • Cepheïed • Veranderlike ster • Opvlamster • RR Lyrae-ster • Wolf-Rayetster • T Tauri-ster • Herbig Ae/Be-ster • Poolster  Sterregroepe   Dubbelster • X-straaldubbelster • Veelvoudige ster • Sterreswerm • Sterrestroom • Sterrestelsel • Melkweg • Sterrestelselswerm • Superswerm  Verwante voorwerpe   Nova • Supernova • Supernova-oorblyfsel • Hipernova • Newel • Planetêre newel • Protoplanetêre skyf • Messier-voorwerp • Heelal • Multiversum • Sterrebeeld • Asterisme • Sterreklassifikasie • Swartkolk • Supermassiewe swartkolk • Kwasar • Superholte • Interstellêre medium • Molekulêre wolk  Lyste   Lys van sterrekundige katalogusse • Lys van naaste sterre • Lys van grootste sterre • Lys van gewone name van sterre