Η πολεμική του Μπακούνιν στον Μαρξ

Διεθνή | Αναρχικό κίνημα | Γνώμη / Ανάλυση Monday January 16, 2017 04:16 by Του Θάνου Αγγελόπουλου ngnm55 at gmail dot com

Κατά την περίοδο 1860-1870 μέσα από την συζήτηση και την πολεμική κριτική ανάμεσα στους Μαρξ και Μπακούνιν ήρθαν στην επιφάνεια του εργατικού κινήματος δύο διαφορετικές ερμηνείες του κοινωνικού μετασχηματισμού, του τι είναι πράγματι κυριαρχία και ποιες συνθήκες είναι απαραίτητες για την απελευθέρωση του ανθρώπου. Η έντονη αντίθεση ανάμεσα στις δύο μεγάλες κινηματικές προσωπικότητες είχε τις βάσεις της σε θεμελιώδεις θεωρητικές διαφορές, που ακόμη και σήμερα συνεχίζουν να υφίστανται. Αυτός ο διαξιφισμός ήταν και η πρώτη αιτία για τη διάλυση της Πρώτης Διεθνούς και που αργότερα στιγμάτισε τις πιο ριζοσπαστικές τάσεις, αναρχικές και κομμουνιστικές, του διεθνούς εργατικού κινήματος.

Εισαγωγή

Κατά την περίοδο 1860-1870 μέσα από την συζήτηση και την πολεμική κριτική ανάμεσα στους Μαρξ και Μπακούνιν ήρθαν στην επιφάνεια του εργατικού κινήματος δύο διαφορετικές ερμηνείες του κοινωνικού μετασχηματισμού, του τι είναι πράγματι κυριαρχία και ποιες συνθήκες είναι απαραίτητες για την απελευθέρωση του ανθρώπου. Η έντονη αντίθεση ανάμεσα στις δύο μεγάλες κινηματικές προσωπικότητες είχε τις βάσεις της σε θεμελιώδεις θεωρητικές διαφορές, που ακόμη και σήμερα συνεχίζουν να υφίστανται. Αυτός ο διαξιφισμός ήταν και η πρώτη αιτία για τη διάλυση της Πρώτης Διεθνούς και που αργότερα στιγμάτισε τις πιο ριζοσπαστικές τάσεις, αναρχικές και κομμουνιστικές, του διεθνούς εργατικού κινήματος.

Από τότε, και ενώ τόσο ο κοινοβουλευτικός σοσιαλισμός όσο και ο επαναστατικός κομμουνισμός, ανασυγκροτήθηκαν βάσει των ιδεών του Μαρξ, το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνημα, με μεγαλύτερη απήχηση και αποδοχή στη Νότια Ευρώπη (π.χ. Ισπανία-CNT/FAI) και στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, είχε ως θεωρητικό πυρήνα τη σκέψη του Μπακούνιν. Αλλά στο τέλος της δεκαετίας του '30, ο αναρχοσυνδικαλισμός μπαίνει σε μια νέα προβληματική διαδρομή, οι αναρχοσυνδικαλιστικές οργανώσεις χάνουν τη μαζικότητά τους είτε επειδή αρκετά μέλη τους ενστερνίζονται τις κομμουνιστές ιδέες είτε επειδή καταπιέζονται από αυταρχικά καθεστώτα. Εάν η εφαρμογή αποτελεί το μοναδικό κριτήριο για την διάγνωση της αξίας μιας θεωρίας, τότε η ιστορία έβγαλε νικητή τον Μαρξ και χαμένο τον Μπακούνιν και έτσι η όποια θεωρητική συζήτησή τους θα μπορούσε να μπει ως ένα μικρό κεφάλαιο της ιστορίας του εργατικού κινήματος.

Το κεντρικό ζήτημα της διαμάχης θα μπορούσε να είναι στα αζήτητα, αν και η διαμάχη είναι ακόμη μεγάλης σημασίας. Άλλωστε, ο Μπακανούνιν είναι ένας πολιτικός διανοητής με βαθιά σκέψη, αν και θεωρείται μικρής σημασίας και τα έργα και ο πυρήνας της σκέψης του οποίου επιδέχονται ακόμη ανάλυση.

Αυτές όμως οι διαμάχες με τον Μαρξ και τους μαρξιστές επανέρχονται στο προσκήνιο στη σημερινή συγκυρία, στην οποία προβλήματα όπως αυτά της αυτοδιαχείρισης και της ατομικής ελευθερίας δημιουργούν ερωτήματα στα κόμματα της μαρξιστικής Αριστεράς και του αναρχικού χώρου, όπου η αποτυχία της εξέλιξης του κρατικού σοσιαλισμού ή κρατικού καπιταλισμού κατ’ άλλους, έφερε απογοήτευση και που αυξάνεται στην προσπάθεια να χαράξουν καλύτερες πολιτικές/επαναστατικές στρατηγικές με αποτέλεσμα να έρχονται στο προσκήνιο τα ίδια επιχειρήματα και οι ίδιοι προβληματισμοί και πολεμικές, που είχα τεθεί τότε από τον Μπακούνιν.

Ο Μπακούνιν οραματίζεται μια μια πραγματικότητα, μέσω της επιρροής του Μαρξ και που είναι εντελώς ματεριαλιστική και ενώ κατηγορήθηκε πολλές φορές ότι συναινούσε προς έναν τύπο «βολονταρισμού», δεν αποδίδει ποτέ καμία απολύτως σημασία στην «ελεύθερη βούληση», η οποία είναι για τον Μπακούνιν μία μεταφυσική και θρησκευτική πλάνη. Και οι δύο θεωρητικοί δέχονται το φυσικό και υλικό κόσμο ως τη μόνη ικανή βάση για να κατανοήσει κανείς τον πραγματικό κόσμο και απορρίπτουν φανατικά κάθε είδους μεταφυσικού βασιλείου.

Στο έργο «Διεθνή και ο Καρλ Μαρξ», ο Μπακούνιν, όπως και ο Μαρξ, μία κριτική στάση έναντι της ιστορικής εξέλιξης, η οποία θα έπρεπε να ερμηνευτεί ως θέση που τονίζει ότι οι ιστορικές μάχες της ανθρωπότητας στοχοθετούν τη δημιουργία μιας ελεύθερης από την κυριαρχία ανθρώπινης κοινότητας, ή όπως χαρακτηριστικά λέει στο αναφερθέν έργο, «την πληρέστερη κατάκτηση και θεμελίωση της προσωπικής ελευθερίας και εξέλιξης υλικής, πνευματικής και ηθικής του κάθε ατόμου δια μέσου της εντελώς αυθόρμητης και ελεύθερης οργάνωσης της οικονομικής και κοινωνικής αλληλεγγύης». Αυτή η αξιολογική κρίση στρέφει τον Μπακούνιν σε μια πολεμική σε πολλές πτυχές της μαρξικής ανάλυσης. Από αυτήν την κριτική είναι κατανοητό ότι ο Μπακούνιν είναι υπέρ μιας νέας οπτικής για τον ιστορικό υλισμό που είναι ανοικτή στην κουλτούρα και την υποκειμενικότητα και δεν είναι αυστηρά οικονομίστικη και ντετερμινιστική

Ο Μπακούνιν στρέφει τα πυρά της κριτικής του στη μαρξιακή θέση για την οικονομία και της θέσης ότι αποτελεί τη βάση όλης της ιστορικής εξέλιξης. Κατά Μπακούνιν, αν η ανθρωπότητα αγωνίζεται για την χειραφέτησή της, δεν είναι οι οικονομικές συνθήκες εκμετάλλευσης και αθλιότητας που καθορίζουν την αιτία του αγώνα αυτού, αλλά μία ενεργή αγωνιστική διαδικασία καθώς και οι γνώσεις που αποκτά κατά την διάρκεια τον αγώνα. «Πώς μπορούν οι εργαζόμενες μάζες να αποκτήσουν συνείδηση των δικαιωμάτων τους; Μόνο διαμέσου της μεγάλης τους ιστορικής πείρας, διαμέσου αυτής της μεγάλης παράδοσης, που αποκτούν στη διάρκεια αιώνων και μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, που αυξάνεται συνεχώς και εμπλουτίζεται με νέους πόνους και νέες αδικίες και που επιτυγχάνει, εντέλει, να διαποτίσει και να διαφωτίσει τις μεγάλες προλεταριακές μάζες». Αυτή η ιστορική γνώση είναι υποχρεωμένη επίσης, να ευνοεί την ανάπτυξη οργανωτικών μορφών και διαπροσωπικών σχέσεων συνειδητά ελευθεριακών, χωρίς μία τέτοια κοινωνική συνείδηση και χωρίς την κουλτούρα της ελευθεριακότητας στην οποία είναι βασισμένη η οραματισμένη κοινωνία του Μπακούνιν, οι κοινωνίες δεν μπορούν να έλθουν σε δημιουργικές δραστηριότητες στο ρου της ιστορία και μετατρέπονται σε θύματα μιας νέας κυριαρχίας.

Είναι όντως ο Μαρξ οικονομικός ντετερμινιστής;

Πράγματι είναι, ειδικά αν ληφθεί σοβαρά ο κλασσικός τύπος για τον προσδιορισμό της φύσης του οικονομικού υλισμού που διατύπωσε ο Μαρξ στον πρόλογο στη «Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας». Στα έργα του Μαρξ «Grundrisse» και «Κεφάλαιο», η αντίληψη αυτή συνεχίζει να κατέχει κεντρική θέση στη σκέψη του και ο σχολιασμός που κάνει στη «Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» δεν είναι μια πρόσκαιρη αποκλείση. Βέβαια, στο «Grundrisse» ο Μαρξ κάνει μία θαυμάσια ανάλυση των συνδέσεων ανάμεσα στην προκαπιταλιστική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, της δημιουργίας του νομισματικού πλούτου και της διαθεσιμότητας του εμπορεύματος-εργασία, αλλά παρ’ όλα αυτά οι παραγωγικές δυνάμεις θεωρούνται αξιωματικά ακόμη η βασική αιτία για τη γέννηση της νέας μεθόδου της παραγωγής και, βέβαια, αυτό το σχήμα το συναντάμε και στο κεφάλαιο.

Στο «Grundrisse» βρίσκουμε τα παραδείγματα καταδείχνουν το παραγωγιστικό οράμα της κοινωνίας στον Μαρξ. Και αυτά συναντώνται όχι μόνο στη κουβέντα για την ανθρωπότητα στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος, αλλά και στη μέθοδο με την οποία αναλύεται η προκαπιταλιστική και μετακαπιταλιστική κοινωνία. Στο κομμάτι για τις πρωτόγονες κοινωνίες, ο Μαρξ καταπιάνεται με τον μύθο, μία από τις πιο πολύπλοκες και πλούσια αναπτυγμένες συμβολικές μορφές της ανθρώπινης νόησης, που ο Μαρξ όμως τον θεωρεί μία πρωτόγονη προσπάθεια κυριαρχίας στη φύση, μια φαντασιακή κυριαρχία, προερχόμενη από την παροδική έλλειψη τεχνικών μέσων και γνώσεων της ανθρωπότητας να κυριαρχήσει, εντέλει και εν καιρώ, διαμέσου της παραγωγής. «Όλη η μυθολογία καταπιέζει, κυριαρχεί και μορφοποιεί τις δυνάμεις της φύσης στη φαντασία και με τη φαντασία, που κατόπιν εξαφανίζονται με την έλευση της πραγματικής γνώσης». Έτσι ο μύθος γίνεται χρήσιμη δραστηριότητα και συνδέεται νοητά με τη χρήση της φύσης ως καθαρό μέσο παροχής πρώτων υλών. Η μυθολογική φαντασιακή θέσμιση χάνεται και μετατρέπεται σε μια ιδεαλιστική και αναποτελεσματική τεχνική, με μόνο στόχο να ξεπεραστεί από την αποτελεσματικότερη - και ως εκ τούτου καλύτερη - τεχνική του υλικού μετασχηματισμού.

Ίσως, η σκληρότερη πολεμική στον Μαρξ στο ζήτημα αυτό ασκήθηκε από τον Αμερικανό ανθρωπολόγο Sahlins, ο οποίος βάζει τη μαρξιανή θεωρία να αναμετρηθεί με την κεντρικότητα στην ανθρώπινη ύπαρξη μιας πολιτισμικής λογικής, η οποία αδυνατεί να ενσωματωθεί μέσα σε μία «ρεαλιτίστικη» ή εργαλειακή ορθολογικότητα, που δεν την ενδιαφέρει πόσο βαθιά μπορεί να θεμελιώνεται πάνω σε μια κοινωνική αντίληψη της ανθρώπινης εξελικτικής διαδικασίας. Κατ’αυτή την οπτική, ο Μαρξ οραματίζεται μια κοινωνία με όντα Ηοmo Economicus και το πρόταγμα του Μαρξ για την ανθρώπινη χειραφέτηση, είναι «μια εξιδανικευμένη νοοτροπία της αγοράς» η οποία βασίζεται στην αυτοπραγμάτωση, στα αντικειμενικά οικονομικών μέσα και μία προοδευτική χειραφέτηση του ανθρώπου από τις σκοτεινές συνθήκες με μια πράξη αυτοκαθορσιμού. Αυτό το όραμα του προτάγματος της χειραφέτησης μέσω της παραγωγής συναντάται σε μεγάλο μέρος της μαρξιανής αντίληψης για την επιστήμη και για την οποία το σημαίνον μετατρέπεται σε μια καθαρή ταξινομική κατάσταση και η πολιτισμική δημιουργία σε αντανάκλαση των υλικών πράξεων. Αυτό ουσιαστικά είναι έκπτωση και αγνοεί την κεντρικότητα της συμβολικής διαδικασίας.

Η μαρξιανή αντίληψη, λοιπόν, δεν θεωρεί όλες τις αξίες ίσης σημασία, ακόμα και των αξιών χρήσεως, που καθορίζονται από ένα σημασιολογικό σύστημα το οποίο είναι αδύνατον να περιοριστεί σε μια ανώτερη πραγμάτωση των αναγκών, βιολογικών ή κοινωικών, οι οποίες είναι αποτέλεσμα της εξελικτής διαδικασίας του ματεριαλιστικού μετασχηματισμού.

Το όραμα του Μαρξ για μα παραγωγιστική κοινωνία δεν λαμβάνει υπόψη της ότι ο πολιτισμικός λόγος δεν καλουπώνεται σε λογικές πρακτικότητας ή εργαλειακότητας, πράγμα που συνεπάγεται ότι ο Μαρξ είναι ανίκανος να ανακαλύψει συνολικά τη σχετικότητα των θεσμίσεων των αστικών κοινωνιών.

Από αυτό συνεπάγεται ότι ο μαρξιανή προταγματική θεωρία έρχεται και σε εσωτερική αντίφαση διότι αδυνατεί να απαντήσει στις παραμέτρους που η ίδια δημιουργεί με στόχο την ανθρώπινη χειραφέτηση.

Η ανάλυση του Sahlins είναι και η ουσία της διαφωνίας Μπακούνιν και Μαρξ, δηλαδή η τάση του Μαρξ προς τον οικονομικό ντετερμινισμό και προς την δημιουργία μιας κοινωνίας βασισμένη σε συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής. Επίσης σε αυτό το σημείο είναι αναγκαίο να αναφερθεί και μια άλλη μεγάλη διαφωνία ανάμεσα στους δύο κινηματικούς θεωρητικούς. Ο Μπακούνιν άσκησε κριτική στη μαρξική οπτική που έθετε ως αναγκαιότητα για την καθολική απελευθέρωση της ανθρωπότητας, στοιχεία της αστικής κοινωνιας και του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και εξαιτίας αυτής της οπτικής ο Μαρξ και μεγάλο κομμάτι του εργατικού κινήματος δεν αναζητεί τρόπους για μια ριζικότερη ρήξη με την αστική ιδεολογία σε όλα τα επίπεδα.

Γιατί όμως ο Μαρξ θεωρεί αναγκαία στοιχεία της αστικής κοινωνίας και του καπιταλισμού;

Γιατί όπως και ο Μπακούνιν έγραψε,ο Μαρξ στηρίζει την άποψη που λέει ότι χώρες που δεν έχουν εισέλθει ακόμα στην περίοδο της γενικευμένης και αναπτυγμένης καπιταλιστικής παραγωγής, αυτομάτως τοποθετούνται αναγκαστικά ως χώρες ουραγοί με προοπτική κοινωνικής επανάστασης.

Η ηλιθιότητα της αγροτικής ζωής

Ο Μαρξ γράφει ότι «η αστική τάξη καθιστώντας την ύπαιθρο εξαρτημένη από την πόλη... τους βάρβαρους και ημιβάρβαρους λαούς εξαρτημένους από τους πολιτισμένους, τα αγροτικά έθνη από τα αστικά, την Ανατολή από τη Δύση». Η τάση αυτή του Μαρξ να δημιουργεί μανιχαϊστικά δίπολα είναι σημεία των καιρών του, μιας και η αστική τάξη του 19ου αιώνα είχε μια άκρως δαρβινιστική και εξελικτική άποψη για την εξέλιξη του πολιτισμού. Ο Μαρξ, όπως και οι υπόλοιποι σύγχρονοί του διανοητές, εκλάμβαναν τον πολιτισμό της αρχαιότητας ως παιδί που μέσα από την εξελικτική διαδοχική διαδικασία σταδίων έφτασε στην ενηλικίωση, δηλαδή τον βιομηχανικό πολιτισμό. Και για τον λόγο αυτό θεωρεί ότι η ανθρωπότητα πρέπει να σωθεί «από την ηλιθιότητα της αγροτικής ζωής» μιας και αυτή απομεινάρι παλαιότερων «παιδικών» πολιτισμών.

Από την άλλη, ο Μπακούνιν έχει διαφορετική αντίληψη για τη διαδικασία της ανθρώπινης χειραφέτησης. Ο Μπακούνιν δίνει περισσότερη σημασία σε διάφορες διαστάσεις οποιασδήποτε κοινωνίας και όχι μόνο στην τεχνική ή/και οικονομική εξέλιξη, όπως κάνει ο Μαρξ. Υποστηρίζει ότι πολιτισμοί που βασίζονται στην θεσμισμένη συλλογικότητα έχουν δημιουργήσει το «ένστικτο της εξέγερσης» και αυτό μπορεί να γίνει αντιληπτό.

Κατά την άποψη του Μπακούνιν, αντιθέτως, για να εκτιμηθεί ορθά η χειραφετική δυναμικότητα μιας κοινωνίας, σε αντίθεση με τον Μαρξ, πρέπει η εστίαση της ανάλυσης να επικεντρωθεί στις διάφορες πτυχές της κοινωνίας αυτής και όχι μόνο στην τεχνική και οικονομική ανάπτυξη. Και εκεί ο Μπακούνιν επικεντρώνεται στη βαθύτερη ουσία του πολιτισμού, που ποτέ δεν περιορίζεται σε μια καθαρή μεσολάβηση μεταξύ των πρωταρχικών οικονομικών αιτιών και των άλλων κοινωνικών πραγματικοτήτων• είναι υποστηρικτής του πόσο σημαντική ήταν η αίσθηση της συλλογικότητας και της ύπαρξης του «το ένστικτο της εξέγερσης» όπως λέει και ο ίδιος. Φέρνει στη επιφάνεια, με την ανάλυσή του, στοιχεία που δείχνουν πως υπήρχαν ενδείξεις κοινωνικής επανάστασης σε κοινωνίας «παιδικών πολιτισμών», μεγαλύτερες σε σύγκριση προς εκείνες τις «προχωρημένες» ή «πολιτισμένες» κοινωνίες, τις οποίες ο Μαρξ θεωρεί ως περισσότερο εξελιγμένες. Για τον Μπακούνιν, π.χ., η ελευθεριακή και κοινοτική συνείδηση των πολιτισμών της Λατινικής Αμερικής είναι πλεονεκτήματα σε σχέση με την αυταρχική και ιεραρχική λογική που έχει ο γερμανικός λαός, τον όποιο ο Μαρξ θεωρεί ως του προτεργάτες της κοινωνικής και ταξικής επανάστασης. Ο Μπακούνιν είναι αντίθετος με όσους θέλουν να«εκπολιτίσουν» κοινωνίες ή κοινωνικές ομάδες που δεν είναι οικονομικά αναπτυγμένες και θεωρεί ότι αυτή η θέση είναι αντιδραστική για δύο λόγους. Πρώτον, απαιτείται καταπίεση για την επίτευξη της οικονομικής και τεχνολογικής ανάπτυξης και, δεύτερον, διότι πολιτισμικές συνθήκες καταστρέφονται ενώ αυτές εμπεριέχουν ελευθεριακές δυναμικότητες και οι όποιες θ αντικατασταθούν από συνθήκες που στηρίζουν την κυριαρχία ανθρώπου σε άνθρωπο.

Διαφορές στα μέσα και τους σκοπούς.

Σκοποί

Οι κομμουνιστές και οι αναρχικοί έχουν κοινή στοχοθεσία που δεν είναι άλλη από την καταστροφή του καπιταλιστικού συστήματος και της αστικής δημοκρατίας καθώς και την δημιουργία μιας αταξικής κοινωνίας που κανείς δεν θα εξουσιάζει κανέναν.

Είναι όμως πράγματι έτσι;

Για τον Μπακούνιν, αλλά και για την αναρχική οπτική, δεν έχουν έτσι τα πάγματα. Ο Μπακούνιν, όταν άσκησε κριτική στον Μαρξ, αφιέρωσε μεγάλο κομμάτι της κριτικής του στο ζήτημα των μέσων και των σκοπών. Συμφωνούν και οι δύο ότι υπάρχουν κοινά προτάγματα που στηρίζονται από τους κομμουνιστές και τους αναρχικούς όπως η κατάργηση των τάξεων, η κατάργηση του θεσμού του κράτους και η ισότητα των ανθρώπων.
Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις δύο «φράξιες» του εργατικού κινήματος. Ο Μαρξ και οι θεωρητικοί που εντάσσονται στη παράδοσή του, άφησαν ως παρακαταθήκη ένα όραμα στο οποίο η ανθρώπινη χειραφέτηση θα έρθει μέσα από τη συγκεντροποίηση κοινωνικών θεσμών(πχ Κόμμα και κεντρικός σχεδιασμός) και από την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Αυτό το όραμα όμως θέλει τον άνθρωπο να λειτουργεί ως παραγωγός και η φύση του να είναι συνυφασμένη με αυτή τη δραστηριότητά του.

Επίσης, το πρόταγμα του μαρξισμού δίνει πολύ μεγάλη βάση στο πως κάθε ατομική δραστηριότητα θα μετασχηματισθεί σε κοινωνική και εδώ έρχεται η μεγάλη αντίθεση με τις αναρχικές θεωρήσεις στις οποίες η ιδιωτική και ατομική σφαίρα είναι εξίσου σημαντικές με την κοινωνική και θεωρούν ότι πρέπει να διατηρηθούν ως αυτόνομες.

Από την άλλη, το αναρχικό πρόταγμα θέτει μια στοχοθεσία, στην οποία τελικός στόχος δεν είναι η ανάπτυξη της οικονομίας ή τις τεχνολογίας διότι για την ανθρωπότητα σπουδαιότερη είναι η πολιτισμική διάδραση και η ικανοποίηση του ατόμου για πάσης φύσεως δραστηριότητες ελεύθερες παρά η εργασία ή η παραγωγικότητα (μολονότι αμφότερα θεωρούνται σημαντικά θέματα). Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που το αναρχικό κίνημα προτάσσει μικρές κοινότητες, στις οποίες τα μέλη ασχολούνται με όσα επιθυμούν και αθροιστικά οι κοινότητες αυτές δημιουργούν μια ποικιλόμορφη κοινωνία. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Μπακούνιν εισάγει ένας είδος ηδονισμού όταν λέει πως οι αναρχικοί πως οικειοποιούνται το δικαίωμα στη ζωή και όλες τις ευχαριστήσεις που έχει αυτή με στόχο να τις απολαύσουν πλήρως.
Μέσα

«Η ελευθερία μπορεί να δημιουργηθεί μόνον από την ελευθερία»
Μπακούνιν

Με τη φράση αυτή ο Μπακούνιν εννοεί ότι το αναρχικό κίνημα θα πρέπει να απωλέσει κάθε εξουσιαστική και ιεραρχική δομή της αστικής κοινωνίας και να αρχίσει να προεικονίζει στο «τώρα» την ελευθεριακή κοινωνία του μέλλοντος.
Και στο σημείο αυτό βρίσκεται η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στα δύο ρεύματα.

Οι μαρξιστές θεωρούν ότι πρέπει να υπάρχουν εξουσιαστικές και ιεραρχικές δομές (κόμμα, αξιωματούχοι κόμματος κ.λπ.) οι οποίες θα χρησιμοποιηθούν μόνο για την μετάβαση στην ελεύθερη κοινωνία. Εκεί, όμως, υπάρχει το πρόβλημα της καθοδήγησης από μια επαναστατική ελίτ που δίνει τις ντιρεκτίβες και παίρνει αποφάσεις στο όνομα της κοινωνίας, χωρίς όμως ολόκληρη η κοινωνία να συμμετέχει στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων.

Από την άλλη, το αναρχικό κίνημα απορρίπτει αυτές τις θέσεις διότι πιστεύει ότι η δομή των επαναστατικών δυνάμεων, των μελών τους και της κοινωνίας πρέπει να βασίζονται στην αυτοσυνείδηση, την υπευθυνότητα και την δέσμευση απέναντι στο σύνολο.

Άλλωστε, οι κοινωνίες οδηγούνται προς την χειραφέτηση, όχι όταν στην ηγεσία τους βρίσκονται επαναστατικές ηγεσίες που αγαπούν τον λαό, αλλά όταν οι σχέσεις των μελών της κοινωνίας σπάζουν τα δεσμά της εξουσιαστικής λογικής και αρχίζουν να βασίζονται στον αλληλοσεβασμό.

«Κράτος Κλειστόν»

Μία από τις κεντρικότερες ιδέες του Μπακούνιν είναι η κατάργηση του κράτους διότι το κράτος είναι μια κυριαρχική κοινωνική κατασκευή που βασίζεται στον καταναγκασμό, άρα επαγωγικά δεν μπορεί να οδηγήσει στην χειραφέτηση αφού αναπαράγει τις εξουσιαστικές σχέσεις μέσω της γραφειοκρατίας ανεξάρτητα από το ποια κοινωνική τάξη ελέγχει το κράτος.

Για τον Μπακούνιν, το ζήτημα είναι η κοινωνία να αποκτήσει μια ολοκληρωμένη πολιτική οντότητα, της οποίας οι ρίζες όμως θα προέρχονται από τον κάθε ένα και θα καταλήγουν σε ένα κοινό και αποδεκτό δεσμό από όλα τα μέλη της κοινωνίας. Αυτό όμως δεν ισούται με καταστροφή της κοινωνικής οργάνωσης, διότι η αντιπρόταση του αναρχικού κινήματος είναι η ομοσπονδοποιήση κοινοτήτων και παραγωγικών ομάδων, στις οποίες υπάρχει πολιτικός έλεγχος αλλά είναι εκ διαμέτρου αντίθετος με εκείνον που υπάρχει στοε κράτος που βασίζεται στον καταναγκασμό και έχει συγκεντρωποίησει την πολιτική και στρατιωτική εξουσία.

Από την άλλη, ο Μαρξ και το κομμουνιστικό κίνημα αναγνωρίζουν την καταπιεστική φύση του κράτους αλλά το θεωρούν απαραίτητο μηχανισμό της δικτατορίας του προλεταριάτου που θα χρησιμοποιηθεί από την «πρωτοπορία» για να επέλθει σταδιακά η συνολική χειραφέτηση του ανθρώπου. Στην πράξη όμως, κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ και απόδειξη είναι η πρώην ΕΣΣΔ και τα «σοσιαλιστικά» κράτη που ήταν αυταρχικά, αντεπαναστατικά και αναπαρήγαγαν πλήρως τις σχέσεις εξουσίας και εκμετάλλευσης που υπάρχουν και στο καπιταλισμό.

«Ψηφοδέλτια σταύρωνα»

Ο Μπακούνιν και το αναρχικό κίνημα απορρίπτουν πλήρως την λογική της παρέμβασης μέσω των εκλογών, είτε στα συνδικάτα και τα εργατικά σωματεία είτε στην κεντρική πολιτική σκηνή διότι κάτι τέτοιο είναι αναγνώριση του αστικού κράτους, επομένως ακόμα και όσοι ευαγγελίζονται την ανατροπή του αστικού πολιτικού κατεστημένου μέσω της εκλογικής μάχης, δεν κάνουν τίποτα παραπάνω από να το αναγνωρίζουν, να το συντηρούν και να το αναπαράγουν.

Από την άλλη, το πρόταγμα του Μαρξισμού, από τη στιγμή που αντιλαμβάνεται το κράτος ως αναγκαστικό εργαλείο στα χέρια της επαναστατημένης εργατικής τάξης, θεωρεί ότι πρέπει να παρεμβαίνει σε αυτό με στόχο την προώθηση πολιτικών που ωφελούν την εργατική τάξη και την επανάσταση. Βέβαια, στο σημείο αυτό η αναρχική πολεμική κατά του Μαρξισμού, λέει ότι εάν η πλειοψηφία είναι έτοιμη να εξεγερθεί με στόχο τη χειραφέτησή της δεν χρειάζεται τις εκλογές για να καταλάβει το κράτος αλλά να εξεγερθεί να αντικαταστήσει τους κρατικούς θεσμούς με ελευθεριακούς.

Επίσης, η εκλογική λογική δημιουργθεί τη λογική της ανάθεσης με αποτέλεσμα άνθρωποι που είναι έτοιμοι να εξεγερθούν να μπαίνουν στην διαδικασία της αδρανοποίησης αφού πιστεύουν ότι με μια ψήφο θα έρθει η χειραφέτηση.

[Θ]