Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê

United States of America
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
(Ala) (Nîşan)
Gotina netewî: E pluribus unum (pırbune da yekbun)
Sirûda netewî: The Star-Spangled Banner
Zimanên fermî	Inglîzî (de facto)
Paytext	Washington, D.C. 38°53′Bk 77°01′Ra
Bajarê mezin	New York
Sîstema siyasî	Komar
- Serkomar  - Cîgirê serokê	Barack Obama Joe Biden
Rûerd  - Giştî  - Av (%)	9.826.675 km2 6,76
Gelhe  - Giştî (2010)  - Berbelavî	309.966.000 kes 31.6 kes/km2
Serxwebûn	4'ê tîrmehê 1776
Dirav	Dolar (USD)
Dem	UTC-5, -10
Nîşana înternetê	.us
Koda telefonê	+1

Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi kurtasî DYA (bi îngilîzî: United States of America) welatekî li Amerîkaya Bakur e. DYA ji 50 dewletan pêk tê. 48 dewlet di navbera Kanada û Meksîkê de ne. Alaska li bakurê Kanadayê, Hawaî jî di Okyanûsa Pasîfîk de dimîne.

Nav

Hem di kurdî û hem jî di gelek zimanên din de gelek navên vî welatî hene:

• Amerîka, Emrîka
• Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
• Wîlayetên Hevgirtî yên Amerîkayê û hwd.

Dîrok

Axa DYA'yê ya îro berê di bin destê Amerîkiyên resen de bû(ji wan re tê gotin çermesor lê ev ne rast e). Çermesorên vir ji gellek eşîran pêk dihat in, bi gellek zimanan diaxivîn û çandên wan cûrbecûr û ji hev cuda bûn.. Îro pir zêde tişt ji çanda wan nemaye. Di sedsalên 16 û 17'an de ewropî hêdî hêdî li vir bi cih bûn. Bi piranî îngilîz û frans (freng, fransiz) li bakur bi cih bûn û çandek pir cuda anîn vir.

13 koloniyên Brîtanyayê di 4 tîrmeha 1776'an de li dijî Brîtanyaya Mezin serxwebûniya xwe îlan kirin. Di sala 1787'an de jî DYA'yê îlan kirin. Ev herdu tekstên îlankirinê bûye avakerê nasnama Emerîkî.

Di sedsala 20'an de DYA bû hêzeke pir mezin a cîhanê. Bi taybetî jî piştî Şerê cihanî yê duyem, ji aliyê leşkerî, aborî, polîtîk û çandî ve bû yek ji dewletên herî xurt ên cîhanê. DYA hetanî belavbûna Yekitiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst serkêşiya Şerê Sar ê li dijî Yekitiya Sovyetan dikir. Piştî belavbûna Sovyetan DYA bi serê xwe bû hêza herî mezin a leşerî a Cîhanê.

Ol

Derbarê baweriya olî xelkê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de 80,5% xiristiyan (51,3% protestanî, 23,9% katolîk û 1,7% mormon) in. 16,1% ateîst in, 1,7% cihû 0,7% budîst, 0,6% misilman û 2,1% hindû.

Erdnîgarî

Sînor

Dirêjiya sînoran 12 034 km ye :

• 8 893 km bi Kanada re (ji vê 2 477 km bi Alaska re ye)
• 3 326 km bi Meksîk re
• 29 km bi Kuba re (sînorê Guantanamo)

Erdnîgariya fîzîkî

• Çend agahî:
  • Bajarê Nifûsa wî herî zêde : New York (19 mîlyon kes)
  • Nuxteya herî bilind : Çiyayê McKinley li Alaska (6 194 metre)
  • Nuxteya herî nizm : Badwater li Newala mirinê li Kalîforniyayê (- 86 metre)
  • Çemê herî mezin : Mîsîsîpî-Mîsûrî

Çiyayên volkanîk

Çiyayê Hood, Oregon

Çiyayên volkan ên aktîf bi piranî li rojava, li Alaska û li ser gravên Hawaî dikevin:

• Çiyayê Rainier (4392 m.), Washington
• Çiyayê Shasta (4322 m.), Kalîforniya
• Çiyayê Loa (4171 m.), Hawaî
• Çiyayê Adams (3743 m.), Washington
• Çiyayê Hood (3429 m.), Oregon
• Çiya-cemed Peak (3213 m.), Washington
• Çiyayê Redoubt (3108 m.), Alaska
• Çiyayê Saint Helens (2549 m.), Washington

Çemên herî mezin û dirêj ên DYA'yê

Dîmenek ji Kanyona Mezin

• Mîsîsîpî-Mîsûrî : 6 270 km
• Rio Mezin : 3 060 km
• Arkansas : 2 348 km
• Kolorado : 2 317 km
• Ohio : 2 102 km
• Columbia : 2 044 km
• Snake River : 1 670 km

Golên DYA'yê

Wêneya satelît a Golên Mezin

Rûbera Golên Mezin bi timamî 250 000 km² ye.

• Lîsteya golên herî mezin:
  • Gola Mezin
  • Gola Huron
  • Gola Michigan
  • Gola Érié
  • Gola Ontario

Gola Powell, Utah

• Golên din ên girîng:
  • Gola mezin a Şor
  • Gola Champlain
  • Gola Mead
  • Gola Powell
  • Gola Utah
  • Gola Tahoe

Bajarên herî mezin

ji 4'an 3 ê nifûsa DYA'yê li Bakur-rojhilatê welêt dijîn.

• Bajarên herî mezin û jimara wan a nîştecihan^{[çavkanî pêwîst e]}:

1. New York (New York) : 24 112 176
2. Los Angeles (Kalîforniya) : 18 313 809
3. Şikago (Illinois) : 11 318 384
4. Washington DC - Baltimore : 8 026 607
5. San Fransîsko (Kalîforniya) : 7 159 693

Şikago (Chicago), Illinois

1. Fîladelfiya (Pensîlvanya) : 5 951 797
2. Dallas (Teksas) : 5 931 956
3. Detroit (Michigan) : 5 905 754
4. Boston (Massachusetts) : 5 809 111
5. Miami (Florîda) : 5 726 495
6. Hûston (Teksas) : 5 280 752
7. Atlanta (Georgia) : 5 034 362

50 Dewletên DYA'yê

Nexşeya Dewletên DYA'yê

Nav	Koda Postê bi kurtasî	Navê Îngilîzî	Paytext
A
Alabama	AL	Alabama	Montgomery
Alaska	AK	Alaska	Juneau
Arîzona	AZ	Arizona	Phoenix
Arkansas	AR	Arkansas	Little Rock
C
Kalîforniya	CA	California	Sacramento
Karolîna Bakur	NC	North Carolina	Raleigh
Karolîna Başûr	SC	South Carolina	Columbia
Kolorado	CO	Colorado	Denver
Connecticut	CT	Connecticut	Hartford
D
Dakota Bakur	ND	North Dakota	Bismarck
Dakota Başûr	SD	South Dakota	Pierre
Delaware	DE	Delaware	Dover
F
Florîda	FL	Florida	Tallahassee
G
Georgia	GA	Georgia	Atlanta
H
Hawaî	HI	Hawaii	Honolulu
I
Îdaho	ID	Idaho	Boise
Illinois	IL	Illinois	Springfield
Indiana	IN	Indiana	Indianapolis
Iowa	IA	Iowa	Des Moines
K
Kansas	KS	Kansas	Topeka
Kentucky	KY	Kentucky	Frankfort
L
Louisiana	LA	Louisiana	Baton Rouge
M
Maine	ME	Maine	Augusta
Marîland	MD	Maryland	Annapolis
Massachusetts	MA	Massachusetts	Boston
Michigan	MI	Michigan	Lansing
Minnesota	MN	Minnesota	Saint Paul
Mississippi	MS	Mississippi	Jackson
Missouri	MO	Missouri	Jefferson City
Montana	MT	Montana	Helena
N
Nebraska	NE	Nebraska	Lincoln
Nevada	NV	Nevada	Carson City
New Hampshire	NH	New Hampshire	Concord
New Jersey	NJ	New Jersey	Trenton
New Mexico	NM	New Mexico	Santa Fe
New York	NY	New York	Albany
O
Ohio	OH	Ohio	Columbus
Oklahoma	OK	Oklahoma	Oklahoma City
Oregon	OR	Oregon	Salem
P
Pensîlvanya	PA	Pennsylvania	Harrisburg
R
Rhode Island	RI	Rhode Island	Providence
T
Tennessee	TN	Tennessee	Nashville
Teksas	TX	Texas	Austin
U
Utah	UT	Utah	Salt Lake City
V
Vermont	VT	Vermont	Montpelier
Vîrjînya	VA	Virginia	Richmond
Vîrjînyaya Rojava	WV	West Virginia	Charleston
W
Washington	WA	Washington	Olympia
Wisconsin	WI	Wisconsin	Madison
Wyoming	WY	Wyoming	Cheyenne

Girêdanên Derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de hene.

• 150-saliya hevkeşifkirina kurd û emerîkiyan, Rohat Alakom, STOCKHOLM, 23/6 2005, NEFEL