Beiere

Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.

---

Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk. Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.

Beiere Freistaat Bayern
Hoofplaats	München
Opperflaakde	70.551,57 km²
Inwoeners – deechde:	12.843.514 (31 december 2015) 180/km²
Ministerpresident	Horst Seehofer (CSU)
Coalitie	CSU
Zetelverdeiling	CSU 101, SPD 42, FW 19, Bündnis 90/Die Grünen 18
Lèste verkezing	15 september 2013
Volgende verkezing	2018
Sjtumme in de Bundesrat	6 (vaan 69)
ISO 3166-2	DE-BY
Website	www.bayern.de

Beiere, formeel de Vrijstaot Beiere (Duits: Freistaat Bayern, Beiers: Freistoot Boarn), is 'ne staot in Duitsland dee in 't zuidooste vaan 't land ligk. Mèt e gebeed vaan 70.548 veerkante kilometer en naoventrint 12,5 miljoen inwoeners is 't de groetste staot vaan 't land en nump 't zoe'n 20% vaan 't totale land in beslaag. De hoofstad vaan de staot is München in 't Regierungsbezirk Opper-Beiere.

Gesjiedenis

't Ierste stamhertogdom

Beiere oontstoont wienie 'n Germaanse stam, de Bajuware, in d'n 6e iew n.C. 't gebeed inveel en dao e hertogdom stiechte oonder d'n Agilolfinge. In naom zien de Beiere christen, meh pas nao de koms vaan preesters oet 't iers-gallische weste oontstoont e geluifsleve. Bonifatius woort oondersteund door hertog Odilo (734-748) en reorganiseerde of stiechde de bisdomme Regensburg, Salzburg, Freising en Passau. Hertog Tassilo III (748-788) maakde ziech los vaan 't Fraankisch Riek en oonderworp de Slavische stamme in 't Alpegebeed. In 788 woort Tassilo door Karel de Groete aofgezat en 't stamhertogdom weer ingelijf bie 't Frankische Riek. Bie de opdeiling vaan 't Fraankische Riek in 843 in 't Verdraag vaan Verdun kaom Beiere oongedeild bij 't Oos-Fraankisch Riek oonder Lodewiek d'n Duitser. Binne 't Oos-Frankisch Riek waor Beiere 't kernland vaan de keuninge.

't Twiede stamhertogdom Beiere (907)

Oonder de lèste Karolinge verzwaakde 't centraol gezag sterk, zoetot de Beierse stam zelf weer mie mach wis te kriege. Markgraof Luitpold vaan Karinthië kraog väöl invlood. Ziene zoon Arnulf (907-937) neumde ziech hertog vaan de Beiere en aongrenzende gebede. In 920 is Arnulf zelfs tegekeuning vaan keuning Hendrik I. Pas in 938 woort 't Duits gezag in Beiere herstèld. In 947 woort de dynastie vaan Luitpold op e zijspoor gezat en beneumde keuning Otto I zie broor Hendrik tot hertog. Heimèt waor heer vaan 'n zijtak vaan 't Saksisch keizershoes op d'n hertogeleke troen gekoume. Oonder hertog Hendrik II oontstoont 'ne strijd mèt keizer Otto II. Heibij woort in 976 Karinthië vaan Beiere los gemaak en tot 'n aofzunderlek hertogdom verheve. Hertog Hendrik IV woort in 1002 es Hendrik II keizer. Heimèt kaom 'n ind aon de zelfstendegheid vaan 't hertogdom. Keizer Hendrik IV droog 't hertogdom Beiere in 1070 euver aon de Swabisch-Italiaanse dynastie vaan de Welfe. Oonder dees dynastie woort Beiere weer 'n belaankrieke politieke mach. In 1137 pakde hertog Hendrik X ouch 't hertogdom Sakse en wijer oetgestrèkde bezittinge in Toscane. Nao de verkezing vaan hertog Koenraad vaan Swabe tot keuning in 1138 braok de strijd tösse de twie mechtege vorste oet. In 1139 oontnaom de keuning Hendrik zie Beiers hertogdom en verliende 't aon zien haafbroor Leopold vaan Babenberg, markgraof vaan Oosteriek. In 1156 krijg de Welf Hendrik de Liew 't hertogdom Beiere trök in 'ne verkleinde vörm: 't markgraofsjap Oosteriek woort tot 'n aofzunderlek hertogdom verheve.

't Hertogdom Beiere oonder 't hoes Wittelsbach (1180)

In 1180 woort Hendrik de Liew, hertog vaan Beiere en Sakse, door de keizer aofgezat en verbanne. Stirië woort vervolges los gemaak vaan Beiere en tot 'n aofzunderlek hertogdom verheve. 't Verkleind hertogdom Beiere woort euvergedrage aon Otto vaan Wittelsbach. Zien naokoumelinge zouwe tot 1918 aon de regering blieve. De hertogeleke mach is in Beiere nao 1180 sterk gekroompe: de graove en bisjoppe zien zoe good wie oonaofhenkelek gewore vaan d'n hertog. In 1214 woort door 't houwelek vaan hertog Otto II mèt Agnes vaan de Palts 't paltsgraofsjap aon de Rien verworve. Dit gebeed grensde neet aon Beiere en had 'n gans aandere historie.

't Hertogdom Beiere nao de deiling vaan 1255

Nao d'n doed vaan hertog Otto II in 1253 deilde zien zäöns in 1255 de bezittinge vaan 't hoes Wittelsbach:

• Lodewiek II (gehiemeld in 1294) kraog Opper-Beiere en 't paltsgraofsjap aon de Rien mèt de käörvorsteleke weerdegheid
• Hendrik XIII (I) (gehemield in 1290) kraog Neder-Beiere.

Nao d'n doed vaan keuning Konradien in 1268 erfde de hertoge vaan Beiere e groet deil vaan 't land vaan de Hohenstaufe mèt oonder aandere 't graofsjap Dillinge en de stad Donauwörth. Nao d'n doed vaan allebei de breurs volgde 'n wijer versplintering vaan 't hertogdom.

Hertog Lodewiek vaan Opper-Beiere woort in 1294 opgevolg door dee zien zäöns:

• Rudolf (gehiemeld in 1319) in München en in de Rienpalts
• Lodewiek IV (gehiemeld in 1347) in Ingolstadt

Hertog Hendrik I vaan Neder-Beiere woort in 1290 opgevolg door dee zien zäöns:

• Otto III (gehiemeld in 1313)
• Lodewijk II (gehiemeld in 1296)
• Stefan I (gehiemeld in 1310)

Hertog Lodewijk IV had 'ne groeten invlood op de Beierse en Duitse historie. In 1314 woort heer tot Duitse keuning gemaak, dewijl ziene broor Rudolf veur de tegepartij stumde. In 1317 woort Rudolf oet Münche verdreve en door de euverwinning bij Mühldorf in 1322 woort d'n Duitse troenstrijd in 't veurdeil vaan Lodewiek de Beier beslote. In 1329 woort 't hoesverdraag vaan Pavia geslote. De zäöns vaan de gestorve käörvors Rudolf kraoge 't paltsgraofsjap aon de Rijn en 't groetste deil vaan de Beierse Noordgouw (Opper-Palts) touwgeweze. De käörvorsteleke weerdegheid góng wissele tösse allebei de linies. Naotot in 1340 de hertoge vaan Neder-Beiere waore oegestorve woort hun land hereineg mèt Bove-Beiere. Ouch boete Beiere verworf de dynastie oonder kiezer Lodewiek vorstedomme: in 1324 't markgraofsjap Brandenburg en in 1342 't graofsjap Tirol. In 1346 volgde de graofsjappe Holland, Zieland, Friesland en Henegouwe.

Bestuurleke deile

Regierungsbezirke

Beiere is verdeild in 5 zoegeneumde Regierungsbezirke. Dees umvatte op hun beurt weer Landkreise en Kreisvrije Stei (Duits: Kreisfreie Städte)

Regierungsbezirk	Waope	Hoofplaots	Inwoeners (2008)	Oppervlak (km²)	Aontal Landkreise	Aontal Kreisvrije Stei
Opper-Franke		Bayreuth	1.085.770	7.231	9	4
Midde-Franke		Ansbach	1.714.453	7.245	7	5
Oonder-Franke		Würzburg	1.331.500	8.531	9	3
Schwaben		Augsburg	1.787.995	9.992	10	4
Opper-Palts		Regensburg	1.085.216	9.691	7	3
Opper-Beiere		München	4.320.934	17.530	20	3
Neder-Beiere		Landshut	1.193.444	10.330	9	3
Beiere		München	12.519.312	70.549	71	25

Bestuurleke distrikte vaan Beiere

Landkreise

Aichach-Friedberg Altötting Amberg-Sulzbach Ansbach Aschaffenburg Augsburg Bad Kissingen Bad Tölz-Wolfratshausen Bamberg Bayreuth Berchtesgadener Land Cham Coburg Dachau Deggendorf Dillingen Dingolfing-Landau Donau-Ries Ebersberg Eichstätt Erding Erlangen-Höchstadt Forchheim Freising

Freyung-Grafenau Fürstenfeldbruck Fürth Garmisch-Partenkirchen Günzburg Haßberge Hof Kelheim Kitzingen Kronach Kulmbach Landsberg Landshut Lichtenfels Lindau Main-Spessart Miesbach Miltenberg Mühldorf München Neuburg-Schrobenhausen Neumarkt Neustadt (Aisch)-Bad Windsheim Neustadt (Waldnaab)

Neu-Ulm Nürnberger Land Oberallgäu Ostallgäu Passau Pfaffenhofen Regen Regensburg Rhön-Grabfeld Rosenheim Roth Rottal-Inn Schwandorf Schweinfurt Starnberg Straubing-Bogen Tirschenreuth Traunstein Unterallgäu Weilheim-Schongau Weißenburg-Gunzenhausen Wunsiedel Würzburg

Kreisvrije stei

Amberg Ansbach Aschaffenburg Augsburg Bamberg Bayreuth Coburg Erlangen Fürth

Hof Ingolstadt Kaufbeuren Kempten im Allgäu Landshut Memmingen München Nürnberg Passau

Regensburg Rosenheim Schwabach Schweinfurt Straubing Weiden in der Oberpfalz Würzburg