Somalia

Somaliako Errepublika Federala Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya جمهورية الصومال‎
Bandera Armarria
Ereserkia: Soomaaliyeey toosoo
Hiriburua eta hiri handiena		Muqdisho
Hizkuntza ofiziala(k)		Somaliera, arabiera
Herritarra		somaliar
Gobernua		Trantsizio gobernua
-	Presidentea	Hassan Sheikh Mohamud
-	Lehen ministroa	Omar Abdirashid Ali Sharmarke
Independentzia
Geografia
-	Guztira	637,657 km2 (42.)
-	Ura (%)	1,6
Biztanleria
-	2014 zenbatespena	10.816.143 (76.)
-	Dentsitatea	16,12 bizt./km2 (199.)
Dirua		Txelina (SOS)
Ordu-eremua		EAT (UTC+3)
Aurrezenbakia		252
Internet domeinua		so

Somalia (somalieraz: Soomaaliya; arabieraz: الصومال‎ aṣ-Ṣūmāl), ofizialki Somaliako Errepublika Federala (somalieraz: Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, arabieraz: جمهورية الصومال الفدرالية‎ Jumhūrīyat aṣ-Ṣūmāl al-Fidirālīyah) Afrika ipar-ekialdeko estatua da, Afrikako Adarrean kokatua. Mugakide ditu Kenia hego-mendebaldean eta Etiopia eta Djibuti ipar eta mendebaldean. Ekialdean Indiako ozeanoa du. Gehiengo musulmanekoa, Somalia Batzar Islamikoko Erakundearen sortzailea da, eta Nazio Batuetako eta Lerrokatu Gabeko Mugimenduko kide. Nahiz eta gerra zibil ugari pairatu, eta desegonkortasun politiko handia izan, merkatu askeko ekonomia edukitzea lortu du, Afrikako beste herrialde batzuk gainditzeraino. Hiriburua Muqdisho da.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Somaliako geografia»

Somalia satelite irudian

Somalia Afrikako ekialdean kokatuta dago, Ekuatorearen iparraldean. Ekialdean Indiako ozeanoa dago eta iparraldean Adengo Golkoa. Etiopia eta Djiboutirekin batera Afrikako Adarra deitzen den eskualdea osatzen du. Italia eta Erresuma Batuak historikoki kolonizatutako bi Somalilandiak batzen ditu herrialdeak.

3.025 kilometroko kosta du eta beraz Afrika osoan kosta gehien duen herrialdea da. 637.657 km² ditu, munduko 42. handiena.

Herrialdearen iparraldea menditsua da, eta 900 eta 2.100 metroko altuerak izan ohi ditu alde horretan. Erdialdea eta hegoaldea, aldez, lauak dira, 180 metroko batez besteko altuera duelarik. Juba ibaia eta Xebeli ibaiak, biak Etiopian jaiotzen direnak, Somaliako hegoaldean kokatzen dira. Xebeli bakarrik euri asko egiten duenean heltzen da Indiako ozeanora.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Somaliako historia»

Antzinako Egipton Somalia Punt moduan ezagutzen zen eta bere biztanleak "berebere beltzak" zirela esaten da. Bost mendetan zehar (II.etik V. mendera) eskualde gehienak Etiopian zegoen Axumeko Erresumaren pean egon ziren.

Taleex izan zen Derbixe estatuko hiriburua.

VII. mendean arabiar tribuek bizilekuak jarri zituzten, batez ere Adengo Golkoaren ertzean komertzioa bultzatzeko bertako herri kuxitekin. Hortik aurrera mende batzuetan Somalia herri Islamiar bilakatu zen. XIV. mendean arabiar itsasgizonek Moqdisho aukeratu zuten jai leku garrantzitsu moduan. Komertzio handia zegoen Oromo, Afar eta gaur egungo Eritrean bizi ziren herriekin. Hala ere nahiz eta herri musulmana izan Etiopia kristauarekin harreman oso onak izan zituen, nahiz eta Yihadak garai hartan indar handia eduki.

Etorkizunean Somalia izango zenean Portugalek izan zuen presentzia txikia eta komertziala izan zen. 1516an portugaldarrak Zeilaa iritsi ziren, baina otomanoek garaitu zituzten eta bertatik kanporatu. 1698an Omaneko sultanak Portugali irabazi eta Afrikar kosta osoa euren esku geratu zen. 1729 Obbia Omanen menekoa bilakatu zen guztiz. Al-Busaid dinastiak kolonizazio prozesu honekin jarraitu zuen 1741tik aurrera. Garai horretan Muqdishoko errepublika (non sultan baten antza zuen gobernadorea zegoen), Obbiako sultana eta Majertingo sultanak Omaneko sultanaren boterea onartu zuten. 1803an azken hau Ingalaterrarekin aliatu zen wahabbiten aurka. 1840an Sayyid Said sultanak hiriburua Zanzibarrera mugitu zuen eta horrela Somaliako lurraldeen gaineko kontrola handiagoa izan zen.

1833an europar esplorazioak hasi ziren. Hainbat esplorazioren garrantzitsu egon ziren eta beste hainbat zientifiko. 1887an Erresuma Batua Somaliaren iparraldean jarri zen eta Leonce Lagarde Obockeko gobernadore izendatu zuten. Abisiniarrek Harar hiria hartu zuten urte berean.

Benadir (arabieraz: بنادر‎‎, somalieraz: Banaadir) konpainia pribatu batek kudeatutako gaur egungo Somaliako lurren hartu zuten izena izan zen. Italiak lur hauek erosi eta Italiar Somaliaren parte bilakatu zuten. Somaliako hegoaldea hartzen zuen, Juba ibaiaraino. Gaur egun Somaliaren barnean eskualde berraldarrikatu dute euren burua. 1905eko martxoaren 16an bilakatu zen Italiar Somaliaren parte.

Italiar Somalia Italiak gaur egun Somalia dagoen lekuan eta Benadirren ordez 1905eko martxoaren 16an sortu zuen kolonia izan zen. Herrialdea sortzerakoan bertako sultanerriak (Gueladi, Obbia eta Majertin) kenduak izan ziren.

1908an Abisiniako tratatuarekin mugak ezarri ziren, 1915ean Britainiar Somaliarekin mugak zehaztu ziren eta 1925an Erresuma Batuak Trans Juba eskualdea eman zien. 1936an Italiar kolonietako probintzia batean eraldatu zuten. 1936n Ogaden eta Britainiar Somalia gehitu ziren, baina 1941eko martxoaren 16an Bigarren Mundu Gerraren ondorioz Ogaden bereizi eta Etiopiara gehitu zuten aliatuek. 1960ko Uztailaren 1ean Somalia independizatu zen eta lau egun lehenago independente egin zen Britainiar Somaliarekin batu.

Britaniar Somalilanden sorrera 1884an Britainiarrek eskualde hau Egiptotik banatzean sortu zen protektoratua izan zen. Indiatik kudeatzen zen 1898ra arte, Londonetik egin zela eta ondoren 1905ra arte, bertan ezarri zela Bulego Koloniala. 1940an Italiak okupatu zuen, baina 1941ean Britania Handiak berriro konkistatu zuen. 1960ko Ekainaren 26an Somalilandia moduan independizatu zen eta lau egun geroago Italiar Somaliarekin batu zen, Somalia sortuz.

Somalia Etiopiarekin gerran egon zen 1964tik 1987ra, Ogadenen autonomiaren gaia zela eta. 1991an Somalilandiak bere independentzia aldarrikatu zuen. Herrialdea 1969tik 1991ra Mohamed Siad Barre jeneralak gobernatu zuen, baina urte horretatik aurrera estatua bera desagertu zen, nahiz eta NBE eta AEBk lan handia egin horren kontra. Esan daiteke 1991tik Somaliak ez duela gobernurik. NBEk onartzen duen gobernuak ez du herrialdearen gehiengoa kontrolpean eta kontrolatzen duen zonaldea txikia da beste batzuek kontrolatzen dutenarekin alderatuta. 2006ko azaroaren 1ean Iparraldean onartutako gobernuaren artean eta hegoaldeko komunitate islamikoen arteko negoziazioak eten ziren.

Gatazkak

Somaliak lurralde gatazkak ditu bere mugakide guztiekin.

• Etiopiarekin Ogadenegatik ditu liskarrak. Ogaden Etiopiako Somaliako Estatua osatzen du batez ere.
• Keniarekin shiftek erasotzen duten iparraldeko eskualdeagatik, bertan gehiengoa somaliarra baita.
• Somalilandekin Sool eta Sanaag eskualdeak independente autoizendatua izan den estatuarenak edo Puntlandeko lurralde autonomokoak diren erabakitzeko.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Somaliaren banaketa administratiboa»

1- Jubbada Hoose
2- Jubbada Dhexe
3- Gedo
4- Bay
5- Bakool
6- Shabeellaha Hoose
7- Banaadir
8- Shabeellaha Dhexe
9- Hiiraan
10- Galguduud
11- Mudug
12- Nugaal
13- Bari
14- Sool
15- Sanaag
16- Togdheer
17- Woqooyi Galbeed
18- Awdal

Somalia 18 eskualdetan (gobolka) banatuta dago:

Awdal Bakool Banaadir Bari Bay Galguduud Gedo Hiiraan Jubbada Dhexe	Jubbada Hoose Mudug Nugaal Sanaag Shabeellaha Dhexe Shabeellaha Hoose Sool Togdheer Woqooyi Galbeed
Saaxil Ez da agertzen mapa ofizialetan

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Somaliako ekonomia»

Guda zibilaraino abeltzaintza eta nekazaritzan oinarritzen zen, baina hortik aurrera geldi egon da. Gaur egun kanpotik ematen zaion dirua da ekarpen ekonomiko ia bakarra. Hala ere Somaliak mineral eta petrolio ugari ditu, ez direnak ustiatzen.

Gobernua ez dagoenez hainbat lekutan garatzen den merkatu ekonomia anarkokapitalismoaren eredutzat hartua izan da. Muqdishon internet eta telefono entrepresak daude, hiri mailan lan egiten dutenak.

hizkuntza_ofizialak

Sakontzeko, irakurri: «Somaliako hizkuntzak»

Ia-ia herritar guztiek somaliera hitz egiten dute, hizkuntza ofiziala. Somaliera batua Mudugeko dialektoen baturaz osatua dago. Bajuni herriak Kibajuni hizkuntza hitz egiten du eta Barawa herriak Chimweeinia hitz egiten du. Bi hauek swahiliaren dialektoak dira. Maay dialektoa Rahanweyn herriak hitz egiten du.

1973an egin ziren lehenengo idazketak eta hauek latindar alfabetoan egin ziren. Gaur egun dauden eskola eskasetan somaliera irakasten da.

Arabiera eta ingelesa nahiko erabiltzen dira helburu administratiboetarako.

Ikus, gainera

• Alakrana atunontziaren bahiketa

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Somalia

• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.