Owidiusz

Owidiusz Publius Ovidius Naso
Pomnik Owidiusza w Konstancy
Imiona i nazwisko	Publius Ovidius Naso
Data i miejsce urodzenia	20 marca 43 r. p.n.e., Sulmo
Data i miejsce śmierci	17-18 r. n.e., Tomis (dzisiejsza Konstanca)
Narodowość	Rzymianin
Dziedzina sztuki	Poeta
Ważne dzieła	Metamorfozy, Żale, Medea

Owidiusz, Publius Ovidius Naso (ur. 20 marca 43 p.n.e. w Sulmo, zm. 17 lub 18 n.e. w Tomis) – jeden z najwybitniejszych elegików rzymskich, najbardziej utalentowany poeta epoki Augusta, należący do młodszego pokolenia twórców augustowskich. Syn bogatego ekwity z Sulmony (środkowa Italia). Zrezygnował z kariery urzędniczej i poświęcił się pisarstwu. Znajomy Horacego, przyjaciel Propercjusza. Najbardziej znany z utworów o tematyce miłosnej: Ars amatoria (Sztuka kochania), Amores - Pieśni miłosne, a także poematu epickiego "Metamorfozy". Utwór Sztuka kochania (Ars amandi, Ars amatoria) w 1564 r. trafił do indeksu ksiąg zakazanych.

Życie

Młodość

Owidiusz mówi o sobie wiele więcej niż inni rzymscy poeci. Informacje o jego biografii czerpie się głównie z jego poezji, zwłaszcza Tristia 4.10. Pozostałymi źródłami są Seneka i Kwintylian.

Owidiusz urodził się w mieście leżącym w dolinie Apeninów na wschód od Rzymu, w ważnej ekwickiej rodzinie. To była ważna data dla rzymskiej polityki: został zawiązany przez Oktawiana Augusta, Marka Antoniusza i Marka Lepidusa II triumwirat. Uczył się w Rzymie retoryki pod okiem takich nauczycieli, jak Aureliusz Fuskus i Marek Porcjusz. Szczególnie ten drugi wywarł na niego wpływ, to od niego zapożyczył wiele idei do swojej późniejszej twórczości. Studiował razem z bratem, który został oratorem. Ojciec Owidiusza posłał go do tej szkoły z myślą o tym, by syn został prawnikiem, lecz skłaniał się do bardziej twórczej działalności. Tak twierdzi Seneka Starszy.

Po śmierci dwudziestoletniego brata Owidiusz porzucił prawo i rozpoczął podróż po Atenach, gdzie pierwotnie miał się uczyć filozofii, jednak wolał nauki związane ze sztuką, literaturą i językiem. Później odbył podróż po Azji Mniejszej i Sycylii. Piastował pomniejsze stanowiska publiczne jako jeden z tresviri capitales i jednocześnie jako decemviri stlitibus iudicandis, ale zrezygnował z nich na rzecz poezji ok. 29–25 p.n.e., choć jego ojciec nie aprobował tej decyzji. Jego pierwsze przemówienie jest datowane na około 25 rok p.n.e., kiedy Owidiusz miał osiemnaście lat..

Znalazł się w kręgu zwolenników Marka Korwiniusza, ale jednocześnie pozostawał w przyjacielskich stosunkach z poetami, których patronem był Gajusz Mecenas. W Żalach 4.10.41–54 Owidiusz wspomina o ciepłej relacji z Propercjuszem, Horacym, jednocześnie z Wergiliuszem i Tibullusem się zaledwie spotkał. Wiadomo, że ich podziwiał. Cieszył się dużą popularnością, gdy wydawał swoje pierwsze prace, ale w 8 roku n.e. został wygnany przez Augusta. Do trzydziestego roku życia był żonaty trzy razy i rozwiedziony dwa. Miał tylko córkę, która urodziła mu wnuki. Jego ostatnia żona była wpływową członkinią gens Sulpicia i pomagała mu w czasie jego wygnania w Tomis.

Sukcesy literackie

Owidiusz z wieńcem laurowym

Przez pierwsze dwadzieścia pięć lat kariery literackiej Owidiusz pisał głównie wytwornym stylem utwory o tematyce miłosnej. Chronologia tych wczesnych prac nie jest dokładnie znana. Daty powstawania dzieł zostały oszacowane przez naukowców.

Za jego pierwsze dzieło uważa się Heroidy, czyli Listy (Heroides albo Epistulae), zbiór fikcyjnych, wierszowanych listów bohaterek sławnych mitów do bohaterów tych mitów (np. Penelopy do Odyseusza), które miały zostać opublikowane w 19 roku p.n.e. Pierwszą serią składającą się z pięciu książek są Miłostki (Amores), zbiór erotyków adresowanych do kochanki Corinny datowanych na 16–15 rok p.n.e., jednakże najstarsza zachowana wersja pochodzi z 8–3 r. p.n.e. Między publikacjami tych dwóch wydań miała zostać napisana "Medea", która była uwielbiana w czasach antycznych, ale Owidiuszowa wersja się nie zachowała. Kolejne dzieło poety to Medicamina Faciei Feminae, krótka praca o pielęgnacji kobiecego ciała. Ten utwór poprzedzał duże dzieło Ars Amatoria, czyli Sztuka kochania, poemat o praktycznych aspektach miłości w trzech księgach: pierwsza - jak dziewczę oczarować, druga – jak pielęgnować miłość, trzecia - dla kobiet, jak dbać o mężczyznę, by związek był szczęśliwy - datowany na 2 rok n.e. Można tę pracę uznać za jeden z powodów wygnania Owidiusza z Rzymu. W tym samym roku zostało wydane Remedia Amoris (Lekarstwa na miłość), poetycki poradnik, jak wyleczyć się z niechcianej miłości. Ten zbiór elegijnej poezji erotycznej zapewnił Owidiuszowi miejsce wśród głównych rzymskich elegistów, takich jak Gallus, Tibullus i Propercjusz.

W 8 roku n.e. ukończył swoje największe i najambitniejsze dzieło Metamorfozy, złożony z piętnastu ksiąg poemat epicki przedstawiający za pomocą wątków mitologii greckiej i rzymskiej stworzenie i historię świata. Owidiusz opowiada lub wspomina 250 rzymskich i greckich mitów zawierających motyw przemiany. W tym samym czasie pracuje nad Fasti, sześciotomowym poematem zawierającym opis mitów związanych z ważnymi datami rzymskiego kalendarza religijnego; doprowadzony tylko do czerwca. Prace nad dziełem przerwało wygnanie Owidiusza z Rzymu.

Wygnanie do Tomis

W 8 roku n.e. poeta został zmuszony do przerwania pracy i opuszczenia Rzymu w wyniku decyzji Augusta skazującej go na bezterminową relegację do Tomis nad Morzem Czarnym. Pomimo wielokrotnie podejmowanych próśb i błagań poety, wstawiennictw wielu wpływowych przyjaciół o odwołanie go z banicji ani August, ani jego następca Tyberiusz, nie złagodzili tego surowego wyroku. Przyczyna zesłania do dziś nie została wyjaśniona – zachowało się zbyt mało źródeł. Poeta zmarł na zesłaniu, nie ujrzawszy już nigdy Rzymu.

Wygnanie do Tomis było najokrutniejszym i najboleśniejszym ciosem^{[potrzebny przypis]}, jaki mógł spotkać poetę: został dożywotnio skazany na przymusowy pobyt w kresowym mieście, zamieszkanym przez zbarbaryzowanych Greków^{[potrzebny przypis]}, Getów i Sarmatów. Oderwany od wszystkiego, co wcześniej stanowiło sens i treść jego życia, pozbawiony dostępu do książek i możliwości wymiany myśli z ludźmi kultury, sztuki oraz nauki, z dala od przyjaciół i żony, załamany psychicznie, nękany też chorobami, starzejący się poeta nie przestaje tworzyć. Zimą, na przełomie 8/9 roku n.e. pisze pierwszy zbiór elegii wygnańczych Tristia (Żale). Następna księga powstała w 9 roku, a kolejna w latach 9–10, czwarta w latach 10–11, a ostatnia w latach 11–12. Drugi wielki zbiór elegii, Epistulae ex Ponto (Listy znad Morza Czarnego), powstawał w dwóch etapach: księgi I – III, wydane jako całość, w latach 12–13, a księga IV, wydana oddzielnie, około 14 roku.

Twórczość Owidiusza z okresu zesłania nie ogranicza się do wymienionych wyżej zbiorów poezji. Najbardziej interesujący jest zachowany w całości elegijny poemat Ibis: na jego treść składają się przekleństwa i złorzeczenia wymierzone przeciwko anonimowemu byłemu przyjacielowi, który zamiast bronić wygnańca i ujmować się za nim, stał się oszczercą, atakuje go publicznie, nachodzi jego małżonkę, a w końcu usiłuje mu ją odebrać. Z kolei niedokończony poemat Halieutica (Sztuka rybacka), zachowany jedynie we fragmentach, dotyczył ryb, ich gatunków, zwyczajów, a także miejsc i sposobu połowów. Wreszcie przekazany w rękopisach pod imieniem Owidiusza poemat Nux (Drzewo orzechowe), uznawany przez wielu badaczy za nieautentyczny, jest skargą samego drzewa na krzywdy, jakie wyrządzają mu przechodnie, łamiąc gałęzie i strząsając owoce.

W Tomis Owidiusz umiera. Pochowany zostaje z najwyższymi honorami za murami miejskimi.

Ważniejsze dzieła

Pomnik w Konstancy

Metamorfozy

Najważniejsze dzieło tego artysty, ze względu na z jednej strony oryginalność koncepcji tematycznej i struktury artystycznej, a z drugiej - ogólny poziom literacki dzieła. Jakkolwiek Owidiusz zawdzięcza sławę wszystkim swym utworom, to jednak Metamorfozy zajmują w jego twórczości miejsce szczególne, stanowiąc zarazem zjawisko wyjątkowe w literaturze rzymskiej i europejskiej. Jako dzieło sztuki poetyckiej dowodzą biegłości narracyjnej autora, jego inwencji, fantazji, doskonałości języka i wersyfikacji. Poemat powstał w przybliżeniu w latach 2–8 n.e., w roku wygnania Owidiusz pozostawił to dzieło bez ostatecznego szlifu. W czterowierszowym prooemium, czyli wstępie, poeta starał się możliwie jak najzwięźlej określić zarówno cel swojego poematu, jak i jego główne założenia strukturalne: utwór ten miał być chronologicznym przedstawieniem dokonujących się w świecie przemian, których sprawcami są bogowie. Podstawą struktury poematu miała być jego ciągłość (carmen perpetuum). Swoistość czy też oryginalność struktury Metamorfoz na tle całej epiki starożytnej, nie wyłączając Kallimacha, wyraża się z jednej strony w częściowym odejściu od wzorów homeryckich, z drugiej - w częściowym tylko przyjęciu wzorów poezji epickiej Kallimacha. W Metamorfozach można wyróżnić trzy wielkie serie teologiczne:

• część pierwsza (ks. I-V) - obejmuje podania dotyczące najdawniejszych dziejów mitycznych, od stworzenia świata z chaosu do czasów Kadmusa i Perseusza
• część druga (ks. VI-X) - mity epoki Herkulesa
• część trzecia (ks. XI-XV) - mity trojańskie i italsko-rzymskie, wkraczające częściowo w epokę historyczną.

W Metamorfozach Owidiusz podjął próbę ujęcia całości materiału mitologicznego w system chronologiczny, tworzący quasi-historyczną strukturę poematu. Kumulowanie opowiadań mitologicznych w tym dziele odbywa się na kilku różnych zasadach: niektóre z mitów poeta grupuje wokół jednej wybitnej postaci, a niekiedy ta zasada zostaje skrzyżowana z kryterium geograficznym czy regionalnym. Innym sposobem zachowania jedności narracji jest stosowanie kryterium podobieństwa czy też kontrastu tematycznego, emocjonalnego bądź kompozycyjnego. Przesłanie Metamorfoz mieści się w idei zmienności jako powszechnej zasady bytu. Wizja świata jaką one przynoszą nie należy do określonej koncepcji filozoficznej, bo jest to wizja głównie poetycka.

Fasti (Kalendarz poetycki)

Nie wiemy dokładnie, kiedy Owidiusz rozpoczął prace nad Kalendarzem, ale przerwał ją w momencie relegacji do Tomis, więc zdążył napisać jedynie sześć ksiąg, z których każda jest poświęcona jednemu miesiącowi. Pierwotnie poemat Owidiusza dedykowany był Augustowi, później jednak zmienił adresata na Germanika, bratanka przyszłego cesarza Tyberiusza. Celem poematu, którego koncepcja strukturalna opierała się na wykładzie atiologicznym, wzorowanych na Aitiach Kallimacha, było objaśnienie genezy świąt, obrzędów, uroczystości, obchodów i rocznic uwzględnionych w kalendarzu Rzymskim. Pomimo olbrzymiej różnorodności tematycznej i stylistycznej zamieszczonych w Fasti opowiadań - Kalendarz to utwór jednolity kompozycyjnie, ujęty w ramę ogólną kalendarza rzymskiego. Nadrzędne zadanie, jakim było ożywienie rodzinnej historii, religii, kultów, obrzędów i mitów, wypełnił Owidiusz, pomimo pewnych braków i uchybień, z najwyższym kunsztem poetyckim. Bogactwu, różnorodności i barwnego materiału, jaki złożył się na sześć ksiąg tego barwnego kalendarza poetyckiego, odpowiadają ustawiczne zmiany tematu, stylu, tonacji, a w końcu gatunku poetyckiego. Podporządkowanie struktury Fasti schematowi kalendarza rzymskiego spowodowało pewien brak ciągłości w narracji, pomimo znacznej inwencji poety w znajdowaniu połączeń między poszczególnymi epizodami. Poetycka wartość tematu wynika nie tylko z mistrzostwa języka i metrum, z narracyjnej i deskrypcyjnej sprawności poszczególnych ksiąg, ale także z umiejętności stworzenia przez poetę szczególnej atmosfery, w pełni harmonizującej z treścią opowiadania.

Amores (Miłostki)

Zbiór pięciu ksiąg, które ukazały się około 15-16 r. p.n.e. Zbiór erotyków. W tym dziele Owidiusz tworzy zupełnie nowy model poezji erotycznej. O ile u Tibullusa lub Propercjusza miłość miała głównie wymiar tragiczny, stanowiąc siłę destrukcyjną, przyczynę zniewolenia i udrękę, o tyle Owidiusz unika tematów ponurych. Zaledwie dwukrotnie pojawia się motyw śmierci w "Amores" - raz w elegii na zgon Tibullusa (III 9) oraz w humorystycznym utworze (II 10), gdzie kochanek-poeta wyobraża sobie swą śmierć wskutek wyczerpania miłością z dwiema kobietami. Ta dość odmienna koncepcja miłości wyraża się w Amores w lekkim, niefrasobliwym i frywolnym stosunku do niej i kobiet. Bez wątpienia najważniejszą pozycję w tym zbiorze zajmują utwory, których bohaterka ma na imię Korynna, jednakże jako centrum świata poetyckiego Amores jest ona przede wszystkim głównym tematem utworów, a nie zaś przedmiotem przypływów i odpływów namiętności czy źródłem szczęścia lub cierpienia jak bohaterki elegii Tibullusa czy Propercjusza. Amores należy odczytywać przede wszystkim jako dzieło sztuki, a nie jako dokument sytuacji moralnej czy obyczajowej społeczeństwa rzymskiego. Ważną cechą Amores jest też prawie absolutne współbrzmienie języka i stylu z ogólną tonacją utworu - lekkim, humorystycznym czy ironicznym stosunkiem do miłości i związanych z nią problemów. Niezwykła zręczność słowa, którą cechował się Owidiusz, idzie tu w parze z wdziękiem prostotą, elegancją i dowcipem.

Heroidy

"Listy Heroin" to zbiór utworów o tematyce erotycznej, ujętych w formie listów. Heroinami są mitologiczne bohaterki ukształtowane przez długą tradycje mitów i wielu pokoleń pisarzy rzymskich i greckich - od Homera po Katullusa. Listy te to w gruncie rzeczy historie miłosne, zakończone zazwyczaj tragicznym finałem, a ich bohaterki postawione w sytuacjach dramatycznych - kochają, cierpią i umierają z miłości pojmowanej jako siła rządząca życiem ludzkim w sposób absolutny. Największą wartością "Heroid" nie jest ich dość znana tematyka, ale odkrywanie głębi uczuć kobiecych. Każdy z listów stanowi osobne studium psychologiczne, każda z bohaterek otrzymała własny, niepowtarzalny wizerunek psychiczny i została wyposażona w wyraźne rysy tożsamości, każda też reprezentuje określone, jej tylko właściwe pragnienia, tęsknoty, kompleksy i wady.

Świat poetycki

Świat poetycki Owidiusza był bogatszy i barwniejszy niż świat innych wielkich poetów rzymskich. Owidiusz jest nazywany naczelnym elegikiem miłosnym Rzymu. W świeci poetyckim Owidiusza pierwszego okresu jego twórczości niepodzielnie włada miłość, która określa strukturę wszystkich kolejnych utworów, wyznacza charakter i przebieg stosunków między elementami tego świata, determinuje wszelkie motywacje. Miłość jest naczelną wartością, której zostały podporządkowane pozostałe składniki świata poetyckiego "Amores", "Heroid", "Ars amatoria", "Remedia amoris", wszystkie inne emocje i doświadczenia.

Sama koncepcja czy model miłości w tych młodzieńczych utworach podlega kolejnym przekształceniom wraz ze zmianą konwencji gatunkowej i funkcji podmiotu. Miłość jako gra, zabawa, żart przedstawiona jest w "Amores" - debiucie literackim Owidiusza. To cykl elegii nawiązujących do mistrzów tego gatunku, Katullusa, Tibullusa, Propercjusza, ale odmiennych od nich tematycznie. W "Amores" Owidiusz przenosi punkt ciężkości z osoby bohaterki-kochanki, znanej z utworów innych elegików, w kierunku "opowieści o miłości". Odchodzi też od koncepcji miłości jako prawdziwej niewoli, nieszczęścia i źródła rozpaczy i bólu zakochanego i proponuje nowy do niej stosunek: jako pewnego rodzaju przygody czy też ciągu przygód, przygód których sprawą zasadniczą staje się sam podmiot, miłość, a nie osoba ukochanej. W świecie poetyckim Owidiusza pierwszego okresu jego twórczości miłość stanowi nie tylko główne tworzywo i wyznacznik struktury tego świata, ale zajmuje nadrzędną pozycję w hierarchii wszystkich wartości. Erotyzm jest podstawą wewnętrznej harmonii tego świata, główną ideą, której podporządkowane zostały wszystkie inne wartości. W tym świecie zdominowanym przez erotyzm nie ma miejsca na tradycyjne rzymskie wartości moralne - odrzucając je całkowicie lub nadając im sens wręcz parodystyczny, idealizowanej w dziełach innych poetów przeszłości przeciwstawia Owidiusz współczesność.

Świat poetycki Owidiusza uległ w okresie zesłania przemianie. Zaciążył na nim fatalizm losu poety, a jego kontury określiły doświadczenia i przeżycia okresu zesłania. Mimo to poezja Owidiusza nie stała się jedynie medium dla treści wyłącznie osobistych i nie straciła swej mocy uogólniającej. W świecie wygnańczej poezji Owidiusza - Tristia i Epistulae ex ponto - władają inne emocje i wartości - w tym świecie cierpienia, żalu, tęsknoty, skargi i błagania jedyną nadzieją i pocieszeniem jest poezja. Oryginalność świata poetyckiego Owidiusza wynika nie tylko z nieprzebranego bogactwa i różnorodności tematyki, głębokich transformacji i jego modelu i koncepcji, lecz też - i to w znacznym stopniu - z samego wyboru i realizacji gatunkowej konwencji. Wykorzystując elementy tradycji poezji elegijnej, dydaktycznej, epistularnej, epigramatycznej, a w końcu epickiej, dokonywał artysta w obrębie tych gatunków zmian i adaptacji tak znamiennych i daleko idących, że w rezultacie powstawały tu utwory jedyne w swoim rodzaju.

Lista utworów Owidiusza

• Heroidy czyli Listy (Heroides albo Epistulae) – zbiór fikcyjnych, wierszowanych listów bohaterek sławnych mitów do bohaterów tychże mitów (np. Penelopy do Odyseusza).
• Metamorfozy (Przemiany, Metamorphoses) – ujęte w skomplikowane kompozycje ramowe mity o przemianach.
• Miłostki (Amores) – zbiór elegii erotycznych.
• Sztuka kochania (Ars amatoria albo też Ars amandi) – poemat o miłości w praktycznych jej aspektach w trzech księgach.
• Lekarstwa na miłość (Remedia amoris) – jak wyleczyć się z niechcianej miłości.
• O kosmetykach (Medicamina faciei feminae) – krótki i fragmentarycznie zachowany utwór o kobiecych kosmetykach.
• Medea - niezachowana do naszych czasów tragedia
• Kalendarz (Fasti – nieukończone) – opis mitów związanych z ważnymi datami rzymskiego kalendarza religijnego i państwowego; doprowadzony tylko do czerwca.
• Żale (Tristia) – zbiór (5 ksiąg) utworów napisanych na wygnaniu, wyrażających żal za utraconą ojczyzną.
• Listy z Pontu (Epistulae ex Ponto) – wierszowane listy do przyjaciół napisane na wygnaniu (4 księgi).
• Ibis – napisany na wygnaniu utwór pełen inwektyw pod adresem znajdującego się w Rzymie wroga.

Bibliografia

• Owidiusz, Metamorfozy, Wrocław 1995, seria "BN", (seria II), Wstęp (str. I-CXVI) oraz przypisy do tekstu utworu, przekład własny ks. IX-XV,
• Starożytny Rzym, Warszawa 1992, str. 1-117 oraz przypisy, wybór materiałów i bibliografia,
• Rzymska teoria i krytyka literacka, Ossolineum, Wrocław 1983, (II wyd. Ossolineum- De Agostini 2005), seria "BN", nr 207 (seria II), Wybór, wstęp (str. CXL) i opracowanie (str. 456) Stanisław Stabryła,
• Owidiusz. Świat poetycki, Ossolineum, Wrocław 1989, str. 361.
• Owidiusz, Sztuka kochania, Wydawnictwo Iskry 2006, ISBN 83-207-1798-1

Linki zewnętrzne

• Utwory Owidiusza w serwisie Wolne Lektury