Stalinisme

De term stalinisme is afgeleid van de voormalige leider van de Sovjet-Unie, Jozef Stalin. Het kan zowel de staatsvorm betekenen die onder hem ontstond, als de politieke stroming waar hij leider van was, als de persoonlijkheidscultus rond de man. De onderwerpen die onder stalinisme vallen worden soms ook met andere termen aangeduid. Zo noemen aanhangers van Stalins politiek zichzelf niet 'stalinist' maar communist (marxist-leninist), en wordt de staatsvorm door sommige tegenstanders ook wel 'staatskapitalisme' genoemd.

Opkomst

Het stalinisme kwam in de jaren twintig van de 20e eeuw op, toen de Russische Revolutie stagneerde doordat zij geen succesvolle navolging kreeg in het buitenland (zo mislukte de Duitse revolutie), door de burgeroorlog in Rusland en door de onderontwikkelde economie. Onder die omstandigheden kon Stalin als leider van de ontstane bureaucratie aan de macht komen, zij het na een lange machtsstrijd binnen de communistische partij die pas ongeveer eind jaren twintig beslecht was.

Het stalinisme als personencultus beheerste de Sovjet-Russische politiek vanaf ongeveer 1924 tot de dood van Stalin in 1953. Het stalinisme is een vorm van marxisme. Een van de belangrijkste onderdelen die worden geassocieerd met stalinisme als systeem (los van de personencultus) is het zogenaamde 'socialisme in één land' wat een navolging is van Lenin's theorie over opbouw van een socialistisch systeem. Daarmee wordt bedoeld dat men de socialistische staatsopbouw binnen een land belangrijker vindt dan een gelijktijdige internationale socialistische revolutie, zoals die door Stalins belangrijkste tegenstander Trotski werd gepropageerd. Het stalinisme streeft naar een agressieve collectivisatie van de gebruiksgoederen, maar staat wel beperkt bezit van productiemiddelen toe. Zo mocht iedere boer in Rusland een klein stukje grond bezitten en de opbrengst daarvan verkopen.

Het stalinisme wil ook een land zo snel mogelijk industrialiseren. De nadruk ligt hierbij sterk op de zware industrie, die sterk wordt bevorderd, zelfs als dit ten koste gaat van andere sectoren, zoals de landbouw en de lichte industrie. Gelijke lonen, zoals ze voordien in de Sovjet-Unie golden, werden afgeschaft, lonen zijn juist sterk gebaseerd op de eigen prestatie. Hard werken wordt gestimuleerd door de verering van de zogenaamde 'stachanowisten': (zo genoemd naar de arbeider Stachanow) arbeiders die harder werken en meer produceren dan hun collega's. De stachanowisten genieten speciale privileges, zoals aparte winkelwijken en grotere appartementen. In de landbouw kenmerkt het stalinisme zich door een gedwongen collectivisatie: private landbouwbedrijfjes worden afgeschaft, en samengevoegd tot vaak zeer grote collectieve bedrijven, die in het bezit zijn van de staat, en waar de boeren werknemers zijn.

Het stalinistisch systeem slaagde er dankzij dwang en de geplande economie in om Rusland van het niveau van een derde wereldland op te tillen tot het niveau van een supermacht. Door de bureaucratische en centralistische planning (in plaats van direct en decentraal zoals voorgesteld door meer anarchistisch georiënteerde communisten) liep de steeds complexer wordende economie echter vanaf de jaren zestig vast.

Huwelijken werden door Stalin in ere hersteld en abortus werd verboden met als doel het aantal geboorten op te krikken en aldus te zorgen voor toekomstige arbeidskrachten.

Kunst

Op artistiek gebied wordt het zogenaamde 'socialistisch realisme' gepropageerd en opgedrongen. Avantgardistische en impressionistische experimenten worden verboden en men dient 'realistische' kunst te maken, omdat het herkenbare kunst moet zijn voor de arbeiders. De gelukkige arbeider en de hardwerkende boer en de leider zijn de hoofdthema's op de meeste socialistisch realistische schilderijen. Diverse kunstenaars en ook componisten vluchtten uit hun land, omdat het hun onder het stalinisme niet was toegestaan om hun kunst te maken.

Intolerantie

In stalinistische landen worden de leiders enorm vereerd in bijvoorbeeld de parades en in de media.

De houding ten opzichte van religie is tweeslachtig: soms wordt zij getolereerd, dan weer worden gelovigen vervolgd.

Ook bestaat er in stalinistische landen een soort van patriottisme; het volk hoort trots te zijn op de waarden en prestaties van het socialistische vaderland en helden van weleer worden vereerd.

Hoogtepunt van het stalinisme na de showprocessen eind jaren dertig tegen Stalins tegenstanders was wellicht de periode na de Tweede Wereldoorlog (vaak in Rusland de Grote Vaderlandse Oorlog genaamd), waarin de Russen zich massaal opofferden voor het vaderland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de stalinistische persoonsverheerlijking gematigd, werd de onderdrukking van de Kerken verlicht en werd de algemene vaderlandsliefde voor Rusland gepropageerd en dit heeft mede geleid tot de overwinning van de geallieerden op het Nazistische Duitsland en de bevrijding van Oost-Europa. Na de Tweede Wereldoorlog werd de persoonsverheerlijking tot ongekende hoogte opgezweept; immers nu had Stalin zich bewezen als vader en redder van Rusland en werd hij als enige bron van nationale bezieling en glorie aangewezen.

Stalinisme na Stalin

De Sovjet Orde van Stalin is van goud en platina en versierd met robijnen

Na de dood van Stalin in 1953 raakten de Sovjet-Unie en haar bondgenoten in een destalinisatie. De persoonsverheerlijking van Stalin verdween, maar zijn één-partij-politiek bleef bestaan. Ook sommige stalinistische punten bleven na Stalins dood voortbestaan. Vooral de totale staatscontrole over de economie bleef tot de val van de muur standaard in het oosten. Ook de ijzeren greep op het Oostblok bleef een onderdeel van de Sovjetpolitiek. Hoewel de persoonsverheerlijking rond Stalin na zijn dood dus verdween, bleef een planmatige economie en een eenpartijstaat intact. Pas met de val van de muur in 1989 kwam hier ook een einde aan in Europa.

Stalinisme buiten de Sovjet-Unie

Na de dood van Stalin, en zeker na de befaamde rede van Sovjet-leider Chroetsjov in 1956, verdween de personencultus langzaam maar zeker. Enkele landen, waaronder Albanië (Enver Hoxha), bleven echter een strak stalinistische koers varen tot begin jaren 90. Noord-Korea wordt soms ook als stalinistisch aangeduid, alhoewel dit land zijn banden met het Russische communisme in de jaren 70 heeft verbroken.

Stalinisme als standaard Communistisch systeem

Na de Tweede Wereldoorlog werd het stalinisme het standaard communistische systeem wereldwijd. In de bevrijde Europese landen liet Stalin communistische partijen aan de macht komen die loyaal aan de Sovjet-Unie waren. Na de dood van Stalin vond destalinisatie ook plaats in alle andere Oostbloklanden naast de Sovjet-Unie.