Karl Marx
|
||
Karl Marx (1875) |
||
Data i miejsce urodzenia | 5 maja 1818 Trewir |
|
Data i miejsce śmierci | 14 marca 1883 Londyn |
|
Przyczyna śmierci | zapalenie oskrzeli, zapalenie opłucnej | |
Miejsce spoczynku | cmentarz Highgate, Londyn, Wielka Brytania | |
Zawód | filozof | |
Miejsce zamieszkania | Trewir, Paryż, Bruksela, Kolonia, Londyn | |
Tytuł naukowy | doktor – Uniwersytet w Jenie[1] | |
Alma Mater | Uniwersytet w Bonn, Uniwersytet Humboldta w Berlinie |
|
Wyznanie | protestantyzm, później ateizm | |
Małżeństwo | Jenny von Westphalen | |
Dzieci | Jenny, Laura, Edgar, Henry Edward Guy, Jenny Eveline Frances (Franziska), Eleonora, prawdopodobnie Freddy[2] | |
|
Karl Marx (pol. Karol Marks[a]; ur. 5 maja 1818 w Trewirze, zm. 14 marca 1883 w Londynie) – niemiecki filozof, socjolog, ekonomista, historyk, dziennikarz i działacz rewolucyjny. Twórca socjalizmu naukowego, współzałożyciel I Międzynarodówki.
Spis treści
Życiorys[edytuj]
Młodość i rodzina[edytuj]
Pochodził ze zasymilowanej rodziny żydowskiej, pochodzenia aszkenazyjskiego. Jego dziadek Meier Halewi Marx był rabinem w Holandii, pełniąc tę funkcję od 1723 roku[4]. Jako pierwszy z rodziny świecką edukację otrzymał Heinrich Marx, ojciec Karla. Heinrich, aby uciec od antysemickich ograniczeń prawnych, z judaizmu przeszedł na dominujący w Niemczech luteranizm, zmieniając wówczas imię z pochodzącego z języka jidysz Herschela na niemieckiego Heinricha[5].
Ojciec Karla popierał liberalizm klasyczny i zainteresował się ideami filozofów Imanuela Kanta oraz Woltera. Brał udział w agitacji na rzecz wprowadzenia w Prusach konstytucji i reform, które ograniczyłyby monarchię absolutną[6]. W 1815 roku rozpoczął karierę adwokacką, a w 1819 roku wraz z rodziną wprowadził się do dziesięciopokojowego domu przy Simeongasse (obecnie Simeonstrasse 8) w pobliżu Porta Nigra[7]. Jego żona, Henrietta Pressburg była holenderską Żydówką, która pozostała przy judaizmie. Henrietta była gorliwie opiekuńcza i religijna, co nie pozostało bez wpływu na jej potomstwo[8].
Karl urodził się 5 maja 1818 roku w Trewirze, w budynku 664 przy Brückergasse[9]. W 1928 roku lokal został zakupiony przez Socjaldemokratyczną Partię Niemiec, a współcześnie mieści się tam muzeum poświęcone Marksowi[10].
Niewiele wiadomo o dzieciństwie Karla[11]. Był trzecim z dziewięciorga dzieci, najstarszym synem stał się, gdy w 1819 roku zmarł jego brat Moritz[12]. Karl w sierpniu 1824 roku został ochrzczony w Kościele luterańskim wraz z rodzeństwem: Sophie, Hermannem, Henriette, Louise, Emilie i Karoline[13]. Do 1830 roku miał prywatnego nauczyciela, kiedy rozpoczął naukę w nowo utworzonej szkole gimnazjalnej, której dyrektorem był przyjaciel jego ojca Hugo Wyttenbach. Zatrudniał on jako nauczycieli wielu liberalnych humanistów, co rozgniewało konserwatywny rząd. W 1832 roku policja zorganizowała nalot na szkołę i znalazła na miejscu literaturę głoszącą liberalizm. Władze zreorganizowały szkołę i wymieniły kilku pracowników[14].
Okres studencki[edytuj]
W wieku 17 lat, w październiku 1835 roku, rozpoczął studia na Uniwersytecie w Bonn. Studiował filozofię i literaturę (choć jego ojciec nalegał na Karla, aby ten rozpoczął studia prawnicze)[15]. Kontynuował naukę, gdy udało mu się uniknąć służby wojskowej[16]. W Bonn dołączył do Klubu Poetów, grupy monitorowanej przez policję ze względu na radykalne politycznie poglądy niektórych uczestników[17]. Młody Marx dołączył też do klubu Landsmannschaft der Treveraner, którego został współprzewodniczącym[18]. W sierpniu 1836 roku odbył pojedynek z członkiem Korpusu Borussi[19]. Początkowo jego oceny na Uniwersytecie były dobre, choć z czasem się pogorszyły. Jego ojciec postanowił przenieść go na cieszący się lepszą renomą Uniwersytet Berliński[20].
Początek działalności (1836-1843)[edytuj]
W lecie 1836 roku zaręczył się z Jenny von Westphalen, którą znał od wczesnej młodości. Odtąd spoważniał i bardziej odpowiedzialnie podchodził do nauki i pracy[21]. Ich związek budził pewne kontrowersje ze względu na różnice pochodzenia religijnego i klasowego, Marx został jednak zaakceptowany przez ojca Jenny, liberalnego arystokratę Ludwiga von Westphalena[22].
W październiku 1836 roku przybył do Berlina, gdzie wynajął pokój przy Mittelstraße. W czasie studiów w tym mieście zainteresował się filozofią niedawno zmarłego Georga Wilhelma Freidricha Hegla. W 1837 roku, w czasie rekonwalescencji w Stralau, dołączył do Klubu Doktora (Doktorklub), którego członkowie dyskutowali filozofię Hegla, związał się z radykalnym nurtem interpretacji Hegla, tzw.młodoheglistami. Najważniejszymi jego przedstawicielami byli m.in. Ludwig Feuerbach, Bruno Bauer i Adolf Rutenberg, którego Marks poznał osobiście i z któym się zaprzyjaźnił. Młodohegliści odrzucili metafizyczne założenia Hegla, lecz przyjęli jego metodę dialektyczną, którą zastosowali w krytyce społeczeństwa, polityki i religii z lewicowego punktu widzenia[23]. W maju 1838 zmarł ojciec Marksa, z którym łączył go silny związek emocjonalny[24][25].
W 1837 roku zakończył pisanie krótkiej powieści komediowej Skorpion i Felix, napisał też kilka wierszy miłosnych poświęconych Jenny, które zostały opublikowane[26]. Porzucił pisarstwo i zajął się nauką języka angielskiego i włoskiego, studiami historii sztuki i tłumaczeniem klasyków łacińskich[27]. Napisał rozprawę doktorską pod nazwą Różnice między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody. Pracę nad rozprawą ukończył w 1841 roku[28]. Wzbudziła ona pewne kontrowersje w kręgach konserwatywnych profesów Uniwersytetu w Berlinie. Marx zdecydował się zaprezentować ją na bardziej liberalnym Uniwersytecie w Jenie, który w kwietniu 1841 roku nadał mu doktorat[29]. W 1840 roku rozpoczął współpracę z wojującym ateistą Bruno Bauerem, w marcu 1841 roku zaczęli planować wydawanie pisma „Archiv des Atheismus” („Archiwum Ateizmu”), pomysł ten jednak nigdy nie został zrealizowany.
Kariera akademicka została zniwelowana przez silną opozycję rządu wobec klasycznego liberalizmu i młodoheglistów[30]. W 1842 roku Marx przeprowadził się do Kolonii, gdzie pracował jako dziennikarz, pisząc dla radykalnej gazety „Rheinische Zeitung” („Gazeta Reńska”), wyrażając w niej swoje wczesne poglądy na temat socjalizmu i ekonomii. Krytykował zarówno prawicowe rządy europejskie, jak i ruchy liberalne i socjalistyczne, które uważały za nieszkodliwe lub nieskuteczne[31]. Gazeta zwróciła uwagę cenzury rządu pruskiego, która przed drukowaniem materiału sprawdzała wydania pisma. Po tym, gdy w 1843 roku, „Rheinische Zeitung” opublikowała artykuł mocno krytyczny wobec monarchii rosyjskiej i cara Mikołaja I, rząd rozpoczął nagonkę na gazetę. Represje spowodowane były demokratyczno-radykalnym charakterem pisma. Doprowadziły do ustąpienia redaktora naczelnego i zamknięcie pisma w marcu 1843 roku[32][33]. 19 czerwca 1843 roku Karl wziął ślub z Jenny w kościele protestanckim w Bad Kreuznach[34].
Wyjazd do Paryża[edytuj]
Po ślubie Marx przeniósł się do Paryża. We Francji miał wraz z Arnoldem Ruge wydawać radykalne pismo emigracyjne, jednak ze względu na rozbieżności ideowe redaktorów, jak i problemy z kolportażem, wyszedł tylko jeden podwójny numer pisma zatytułowanego „Roczniki Niemiecko-Francuskie”. Marx opublikował w nim dwa eseje: Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa i W kwestii żydowskiej, w których ostatecznie porzucił idealizm i po raz pierwszy ujawnił się jako rewolucjonista i internacjonalista, odwołujący się do Mas i Proletariatu. W 1844 stworzył Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne, którymi rozpoczął swoją krytykę ekonomii politycznej i filozofii heglowskiej. Rozwijał w nich również teorię humanizmu socjalistycznego.
We wrześniu 1844 poznał Fryderyka Engelsa, przyszłego przyjaciela i głównego współpracownika. Obaj uczestniczyli aktywnie w życiu politycznym Paryża i wspólnie opracowywali idee socjalizmu proletariackiego, czyli komunizmu. Ich pierwszą wspólną pracą była Święta rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki, analizująca krytycznie poglądy heglistów, ze szczególnym uwzględnieniem Bruno Bauera.
Wyjazd do Brukseli[edytuj]
W 1845 roku został na skutek działań rządu pruskiego wydalony z Paryża i wyjechał do Brukseli. W latach 1845-1846 powstawał pierwszy wykład tez materializmu historycznego autorstwa obu teoretyków, zawarty w Ideologii niemieckiej. W latach 1845-1847 Marx pisał do gazet, wydawanych zarówno we Francji, jak i w Niemczech. Jego artykuły można było znaleźć w „Vor-warts, Deutsche-Brusseler Zeitung, Das Westphalische Dampfboot” i „Der Gesellschaftsspiegel”. W roku 1847 wydał Nędzę filozofii; dzieło, w którym poddał krytyce poglądy Proudhona.
Marx zaangażował się w tworzenie Związku Komunistów, którego członkiem został wraz z Engelsem wiosną 1847. W listopadzie 1847 obaj brali udział w II Zjeździe tego związku w Londynie. Ich czynny udział w związku przejawiał się również w tym, iż obaj są autorami jego programu. Stanowił go wydany w 1848 roku Manifest partii komunistycznej, który zawierał idee rozwiniętego materializmu, dialektyki, walki klas i przypisywał proletariatowi potencjał rewolucyjny. Był to pierwszy program oparty w całości na zasadach socjalizmu naukowego. Manifest, według A.C. Suttona, był plagiatem wydanego wcześniej dzieła Democracy Manifesto, napisanego przez francuskiego fourierystę, Victora Prospera Consideranta i wydanego w 1843 roku (Principe du socialisme: Manifeste de la démocratie au XIXe siècle, publié en 1843). Marx prowadził w tym czasie działalność publicystyczną. W 1848 wyszło jego Przemówienie w sprawie wolnego handlu. Po wybuchu rewolucji lutowej 1848, Marx został wydalony z Belgii. Wrócił do Paryża, a stamtąd po rewolucji marcowej udał się do Kolonii. Został tam redaktorem naczelnym wychodzącej od 1 czerwca 1848 do 19 maja 1849 „Nowej Gazety Reńskiej”. Marx publikował w niej m.in. artykuły Praca najemna a kapitał i Liberałowie przy władzy.
Wyjazd do Londynu[edytuj]
Został oskarżony o przestępstwa prasowe i nawoływanie do stawiania oporu zbrojnego rządowi, stanął przed sądem, który go uniewinnił 9 lutego 1849. 16 maja 1849 został wydalony z Królestwa Prus. Wyjechał do Paryża, skąd po demonstracji 13 czerwca 1849 udał się do Londynu, w którym spędził resztę życia. W Anglii, borykając się z dużymi problemami finansowymi, utrzymywał się z działalności publicystycznej oraz z bezzwrotnych pożyczek od Engelsa. W Londynie podjął ostrą polemikę z krytykami swojej teorii i osoby. Od 1851 do 1862 był stałym współpracownikiem „New York Tribune”, gdzie część jego artykułów była publikowana jako materiały redakcyjne. W piśmie tym opublikował m.in. Rewolucja i kontrrewolucja w Niemczech oraz Rewelacje z dziejów dyplomacji XVIII w. Współpracował również z „Neue Oder-Zeitung” oraz wiedeńskim „Presse”.
Badał ekonomię polityczną i historię oraz tworzył kolejne dzieła. Podsumował wyniki rewolucji (1848-1851) w Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte wydanym w 1852. Pierwszym efektem studiów ekonomicznych był Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Najpełniejszy wyraz praca Marksa na tym polu znalazła w wydanym w 1867 I tomie Kapitału. Opisał w nim prawa rządzące ekonomią państw kapitalistycznych. W 1871 poddał analizie okres Komuny Paryskiej w Wojnie domowej we Francji, zaś w Krytyce programu gotajskiego skrytykował Socjaldemokratyczną Partię Niemiec.
W 1864 Marx współtworzył Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, tzw. Pierwszą Międzynarodówkę, którego został sekretarzem, autorem jej pierwszej Odezwy i innych najistotniejszych pism. W 1869 jego przyjaciel i uczeń Wilhelm Liebknecht założył socjalno-demokratyczną partię robotniczą, która, połączywszy się z radykalnymi zwolennikami Ferdinanda Lassale’a, stworzyła Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Niemiec. Doprowadził również do przeniesienia Rady Generalnej Międzynarodówki do Nowego Jorku po kongresie w Hadze w 1872. Marx pracował nad ukończeniem Kapitału, w czym przeszkadzała mu choroba. Dwa pozostałe tomy zostały wydane już po jego śmierci przez Engelsa, na podstawie zgromadzonych zapisków.
Śmierć i pochówek[edytuj]
2 grudnia 1881 zmarła żona Marksa, zaś w 1883 roku on sam. Oboje zostali pochowani na cmentarzu Highgate w Londynie[35]. W chwili śmierci Marx był bezpaństwowcem[36]. W 1956 roku dzięki funduszom Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii dokonano przeniesienia szczątek Marksa i jego rodziny do nowego grobu we wschodniej części cmentarza. Autorem projektu nowego nagrobka był Laurence Bradshaw.
Poglądy[edytuj]
Karl Marx uchodzi za założyciela tzw. socjalizmu naukowego, który, wyrósłszy z jego poglądów filozoficznych, tylko w związku z nimi staje się zrozumiały. Marx pozostawał stale pod wpływem filozofii Hegla, zachował też jego sposób dociekania, jego dialektyczną metodę i przekonanie o identyczności „bytu” i „myślenia”. Szczytowym zakończeniem filozoficznego systemu Marksa jest jego materialistyczne pojmowanie dziejów, oparte na historycznym materializmie.
Pod względem ekonomicznym Karl Marx jest uczniem Davida Ricarda, na którego teorii o wartości pracy oparł swój własny system, zwłaszcza teorię wyzysku. Podobnie jak Ricardo, zapatruje się Marx bardzo pesymistycznie na położenie klasy pracującej i przepowiada upadek kapitalistycznego ustroju wskutek ciągłego wzrostu klasy robotniczej i coraz bardziej zaostrzających się kryzysów (teoria katastrof).
Marx w Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa określił religię mianem opium ludu:
Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu[37].
|
Był też jednym z twórców pojęcia alienacji religijnej[38].
Najważniejsze dzieła[edytuj]
- W kwestii żydowskiej (1844)
- Ideologia niemiecka (1845)
- Tezy o Feuerbachu (1845)
- Nędza filozofii (1847)
- Manifest partii komunistycznej (1848)
- 18 brumaire'a Ludwika Bonaparte (1852)
- Grundrisse (1857)
- Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej (1867)
- Krytyka programu gotajskiego (1875)
Zobacz też[edytuj]
Uwagi
Przypisy
- ↑ Wheen, 2001, s. 33.
- ↑ Montefiore, Simon Sebag. „The Means of Reproduction”. The New York Times.
- ↑ Adam Wolański: Spolszczanie obcych nazwisk. W: Poradnia językowa [on-line]. PWN, 2005. [dostęp 2016-05-05].
- ↑ Nicolaievsky oi Maenchen-Helfen 1976, s. 4–5; Wheen 2001, s. 7–9, 12; McLellan 2006, s. 2–3.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 4–6; McLellan 2006, s. 2–4.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 5, 8–12; Wheen 2001, s. 11; McLellan 2006, s. 5–6.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 7; Wheen 2001, s. 10; McLellan 2006, s. 7.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 6–7; Wheen 2001, s. 12; McLellan 2006, s. 4.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976 s. 7; Wheen 2001, s. 8, 12; McLellan 2006, s. 1.
- ↑ Wheen 2001. s. 12–13.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 12; Wheen 2001, s. 13.
- ↑ McLellan 2006, s. 7.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 6; McLellan 2006, s. 4.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 12–15; Wheen 2001, s. 13; McLellan 2006, s. 7–11.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 15–16; Wheen 2001, s. 14; McLellan 2006, s. 13.
- ↑ Wheen 2001, s. 15.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 20; McLellan 2006, s. 14.
- ↑ Wheen 2001, s. 16; McLellan 2006, s. 14.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 21–22; McLellan 2006, s. 14.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 22; Wheen 2001, s. 16–17; McLellan 2006, s. 14.
- ↑ Fedoseyev 1973, s. 23.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 23–30; Wheen 2001, s. 16–21, 33; McLellan 2006, s. 15, 20.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 34–38; Wheen 2001, s. 34; McLellan 2006, s. 25–27.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 44,69–70; McLellan 2006, s. 17–18.
- ↑ Sperber 2013, s. 55–56.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 33; McLellan 2006, s. 18–19. These love poems would be published posthumously in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1 (New York: International Publishers, 1975) s. 531–632.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 33; Wheen 2001, s. 25–26.
- ↑ Marx’s thesis was posthumously published in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1 (New York: International Publishers, 1975) s. 25–107.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 45; Wheen 2001, s. 33; McLellan 2006, s. 28–29, 33.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 49; McLellan 2006, s. 33.
- ↑ Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 50–51; Wheen 2001, s. 34–36, 42–44; McLellan 2006, s. 35–47.
- ↑ Kołakowski 2009 (I), s. 116.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 60–61; Wheen 2001, s. 47–48; McLellan 2006, s. 50–51.
- ↑ Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 70–71; Wheen 2001, s. 52–53; McLellan 2006, s. 61–62.
- ↑ J. Steipanowa: Karol Marks. Szkic biograficzny, Wyd. Progress, Moskwa 1977, s. 374.
- ↑ McLellan, 1973, s. 541.
- ↑ Karol Marks – Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa.
- ↑ Poniatowski 1969 ↓, s. 19.
Bibliografia[edytuj]
- K. Marks: Praca wyobcowana, nowakrytyka.pl.
- Henryk Olszewski: Historia doktryn politycznych i prawnych.
- Wł. I. Lenin: Karol Marks Marks (Krótki szkic biograficzny wraz z wykładem marksizmu).
- J. Steipanowa: Karol Marks. Szkic biograficzny, Wyd. Progress, Moskwa 1977.
- Calhoun, Craig J. (2002). Classical Sociological Theory. Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-21347-5.
- Callinicos, Alex (2010 [1983]). The Revolutionary Ideas of Karl Marx. Bloomsbury, London: Bookmarks. ISBN 978-1-905192-68-7.
- Hobsbawm, Eric (2011). How to Change the World: Tales of Marx and Marxism. London: Little, Brown. ISBN 978-1-4087-0287-1.
- Włodzimierz Lenin (1967). Karl Marx: A Brief Biographical Sketch with an Exposition of Marxism. Peking: Foreign Languages Press.
- McLellan, David (2006). Karl Marx: A Biography (fourth edition). Hampshire: Palgrave MacMillan. ISBN 978-1-4039-9730-2.
- Boris Nicolaievsky, Otto Maenchen-Helfen: Karl Marx: Man and Fighter. Gwenda David and Eric Mosbacher (tłum.). New York: Pelican, 1976. ISBN 978-1-4067-2703-6.
- Schwarzschild, Leopold (1986) [1948]. The Red Prussian: Life and Legend of Karl Marx. Pickwick Books Ltd. ISBN 978-0-948859-00-7.
- Singer, Peter (1980). Marx. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-287510-5.
- Sperber, Jonathan (2013). Karl Marx: A Nineteenth-Century Life. W. W. Norton & Co. ISBN 978-0-87140-467-1.
- Stokes, Philip (2004). Philosophy: 100 Essential Thinkers. Kettering: Index Books. ISBN 978-0-572-02935-7.
- Vygodsky, Vitaly (1973). The Story of a Great Discovery: How Karl Marx wrote „Capital”. Verlag Die Wirtschaft.
- Wheen, Francis (2001). Karl Marx. London: Fourth Estate. ISBN 978-1-85702-637-5.
- Zygmunt Poniatowski: Mały słownik religioznawczy. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969.
Linki zewnętrzne[edytuj]
- Wybór pism K. Marksa w jęz. polskim (PDF)
- Wybrane teksty Marksa po polsku
- Adam Ciołkosz: Karol Marks a powstanie styczniowe
- http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3688
- Leszek Nowak, Dramat Marksa, 1983
- Eliasz Robakiewicz, Ekonomia jest polityczna. Wprowadzenie do lektury „Kapitału”
- ISNI: 0000 0001 2279 6570
- VIAF: 49228757
- ULAN: 500234949
- LCCN: n79006935
- GND: 118578537
- NDL: 00449037
- SELIBR: 205490
- BnF: 11914934t
- SUDOC: 027329305
- SBN: IT\ICCU\CFIV\000882
- NLA: 35331985
- NKC: jn19990005454
- DBNL: marx007
- BNE: XX949564
- NTA: 068428421
- BIBSYS: 90051270
- Open Library: OL48230A
- OBIN: 101039021
- WorldCat
- Karol Marks
- Filozofowie prawa
- Filozofowie i teoretycy marksistowscy
- Filozofowie i teoretycy społeczni
- Młodohegliści
- Niemieccy filozofowie
- Niemieccy myśliciele polityczni
- Absolwenci Uniwersytetu w Jenie
- Pochowani na cmentarzu Highgate Cemetery w Londynie
- Działacze I Międzynarodówki
- Ludzie związani z Londynem
- Niemieccy Żydzi
- Urodzeni w 1818
- Zmarli w 1883