Irun

Irun
Gipuzkoa, Euskal Herria
Irun, Hendaia, Hondarribia eta Txingudiren ikuspegia Aiako Harrietatik.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Bidasoaldea
Izen ofiziala	Irun
Alkatea	Jose Antonio Santano Clavero
Posta kodea	20300 - 20305
INE kodea	20045
Herritarra	irundar
Kokapena
Koordenatuak	43° 20′ 16″ N, 1° 47′ 20″ W
Irun Irun (Gipuzkoa)
Ikusi OpenStreetMapen
Azalera	42,8 km2
Garaiera	21 metro
Distantzia	18 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	59.624 biztanle (2015) — ( 141)
% 48,94    % 51,06
Dentsitatea	1.393,08 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 5,3
Zahartze tasa	% 15,63
Ugalkortasun tasa	‰ 41,35
Ekonomia
Jarduera tasa	% 78,53 (2011)
Genero desoreka	% 2,99 (2011)
Langabezia erregistratua	% 13,21 (2013)
Kultura
Euskaldunak	% 35,85 (2010)
Euskararen erabilera	% 8,5 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	Oiasso (?) herrixka baskoia portu erromatarra. Hondarribitik independizatua.. urtea
Webgunea	http://www.irun.org

Irun Gipuzkoako ipar-ekialdeko muturrean dagoen udalerria da, Bidasoaldea eskualdean eta Txingudi badiaren bazterrean. 59.624 biztanle dituelarik, Gipuzkoako udalerri jendetsuenetan bigarrena da, Euskal Herrikoen artean zazpigarrena. Irunen Gipuzkoak Lapurdirekin eta Nafarroa Garaiarekin ditu mugak.

Irun iparraldean dago Espainiako eta Frantziako estatuen arteko muga eta pasabidea, Pirinioetako ekialdean. Kokagune horrek sakonki eragin dio Irunen jarduera ekonomikoa eta sozialari. Erdi Aroan, muga zaintzeko funtzioa zuen Irunek, horregatik haren armarrian "Vigilantiae Custos" latinezko esaldia dago idatzita. Ikuspuntu militarraren arabera, garrantzi handiko tokiak ziren Irun eta Hondarribia eta horregatik Karlos V.aren gaztelua (mende batzuk lehenago Nafarroako Erresumako errege Antso Abarkak eta Antso Nagusiak eraikia eta egokitua) eta Gaztelu Zaharra daude bi herrietan. Bestalde, Madrilgo eta Parisko trenen lotura Irunen dago. Espainiako eta Frantziako errepide eta batez ere autobide sareek bat egiten dute Irundik oso gertu, Biriatun.

Hiriaren ekonomia Frantziako eta Espainiako estatuen arteko mugaren garrantzian oinarritzen da, eta horren erakusgarri, Behobia barrutia da, bertan ZAISA dorrea deituriko ofizina dorrea dagoela. Bi estatu horien arteko mugarik garrantzitsuena da, Kataluniako La Jonquerarekin batera. Garraio-, trenbide- eta logistika-lotune nagusia ere bada, industria- eta merkataritza-gunea izateaz gain.

61.419 biztanle zituen 2008an.

Irungo udaletxea

Udaletxearen ikuspegia 1942. urtean.

Geografia

Ingurune naturala eta klima

2011. urtean, Europako Justizia Auzitegiak ebatzi zuen Irunek (Hondarribiarekin batera) oraindik ez zituela hondakin urak arazten. Eginbehar hori 2000. urterako bete beharrekoa zen.

Mugakideak

Honako herri hauek ditu mugakide:

• Nafarroa Garaikoak: Bera eta Lesaka
• Gipuzkoakoak: Oiartzun, Lezo eta Hondarribia
• Lapurdikoak: Hendaia, Urruña eta Biriatu

Auzoak

Zazpi auzok osatzen dute Irun:

• Anaka
• Behobia
• Bidasoa
• Katea
• Lapitze
• Olaberria
• Meaka (Meazar)
• San Miguel

Historia laburra

Irungo aurreneko biztanleen jatorria guztiz ezezaguna dugu gaur egun; arkeologiako azken indusketen arabera, berriz, Erromatarrak izan ziren nagusi Irunen sorreran (agian, Oiasso bera).

1200. urtera arte Nafarroako Erresumaren parte izan zen baina orduz geroztik Gaztelako Erresumaren menpe geratu zen.

Urte askotan, Irun Hondarribiaren menpe izan zen. 1203. urtean, Gaztelako Alfontso VIII.ak Hondarribiari eman zion Hiri-gutunean aipatzen da Irun, idatziz lehenengo aldia. Hiri-gutuna 1203ko apirilaren 18an izenpetu zen, Palentzia hirian. Orduz geroztik, "Irun-Urantzu Unibertsitateak" berezko eskumenak izan zituen arlo politiko, ekonomiko eta militarrean, baina arlo zibil eta kriminalak Hondarribiaren menpe jarraitu zuen, harik eta Karlos III.a Espainiako Erregeak, 1766ko otsailaren 26an izenpeturiko errege-zedularen bidez, Irun-Urantzuri independentzia eman zion arte.

Gatazka militar bat baino gehiago izan dira Irunen. Horietako bat, gaur arte ekainaren 30ean urtero ospatzen den San Martzialeko gudua, 1522. urtean Gaztelako Erresumako armadak Nafarroako Erresumakoa menpean hartu zuenekoa da: nafar gudariek Nafarroako Erresuma berreskuratzeko egin zuten azken ahalegina izan zen. Gaztelar gudariek nafarrak kanporatu zituzten Aldabe mendiko gudaldian, San Martzial egunean (ekainaren 30ean); hori dela-eta, mendi tontorrean San Martzial baseliza eraiki zuten eta, orduz geroztik, Irungo jaiak eta alardea ospatzen dira data horietan.

1659. urtean "Pirinioetako Bakea" sinatu zuten Konferentziako Uhartean edo Konpantzian, Behobian. Bakea Frantziako erregearen (Eguzki Erregea) eta Espainiako Maria Teresa infantaren arteko ezkontzarekin berretsi zen. Hala ere, bakeak ez zuen luzaroan iraun.

1813an, San Martzialeko bigarren gudua izan zen, Espainiako Independentzia gerra zela eta. Hartan, Wellingtongo dukeak gidatzen zituen espainiar-ingeles-portugaldar osteek penintsulatik bidali zituzten Napoleonen soldaduak.

Hurrengo urtean, 1805. urteaz geroztik Nafarroa Garaiko probintziaren barnean egon ondoren, Irun Gipuzkoako herri bihurtu zen berriro ere 1814.urtean eta lurralde horretan jarraitzen du gaur arte. Hori ez zen izan Nafarroaren baitan sartzeko ez lehen ezta azken ahalegina ere; izan ere, Hondarribia (Irun haren parte zen) 1638 eta 1655 urte bitartean saiatu zen lehen aldiz eta, azkenekoz, 1936ko gerra amaitutakoan Nafarroa Garaian sartzeko eskaera egin zuten Irun eta Hondarribiko alkateek. Irunek liskar gehiago ere bizi izan zituen, hala nola 1837. eta 1874. urteetan izan ziren karlistadak. Horien ostean, 1936ko gerrak hiriaren gehiena suntsitu zuen.

Irunek Hondarribia eta Hendaiarekin batera Txingudiko metropoli-eremua osatzen du, 120.000 biztanle inguru dituena.

Demografia

Biztanleriaren bilakaera

Politika

2015eko udal hauteskundeak

2015ko maiatzaren 24ko hauteskundeetan Euskadiko Alderdi Sozialistak hamar zinegotzi eskuratu zituen, aurreko udal hauteskundeetan baino bat gehiago. Euzko Alderdi Jeltzalea bigarren geratu zen, bost zinegotzirekin, baina oso hurbil geratu zen Irun Ahal Du taldea, beste bost zinegotzirekin baina boto gutxiagorekin. Euskal Herria Bilduk hiru zinegotzi eskuratu zituen, aurreko hauteskundeetan Bildu koalizioak eskuratutakoetatik bi galduta. Alderdi Popularrak beste bi lortu zituen, aurretik zituen bostetik hiru galduta. Azkenik, Ezker Batua - Berdeak zinegotzi bat zuen 2011ko hauteskundeetatik, baina Irabazi taldeak ez zuen bat ere lortu 2015ean.

Jose Antonio Santano hautatu zuten berriro alkate.

Irungo udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24		2011ko maiatzaren 22
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	10 / 25	9.405 (% 33,86)	9 / 25	7.904 (% 31,93)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 25	5.133 (% 18,48)	5 / 25	4.583 (% 18,51)
	Irun Ahal Du	5 / 25	5.106 (% 18,38)
	Euskal Herria Bildu*	3 / 25	3.486 (% 12,55)	5 / 25	4.406 (% 17,80)
	Euskadiko Alderdi Popularra (PP)	2 / 25	2.196 (% 7,91)	5 / 25	4.393 (% 17,75)
	Irabazi (2015) / Ezker Batua - Berdeak (EB-B) (2011)	0 / 25	1.178 (% 4,24)	1 / 25	1.556 (% 6,29)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateen zerrenda

2002-Jardunean	José Antonio Santano Clavero (PSE-PSOE)
1983-1999	Francisco (Alberto) Buen Lacambra (PSE-PSOE)
1983	Ricardo Etxepare Zugasti (EAJ)
1979	Xabier Txapartegi Larrañaga (EAJ)

Euskara

Euskaldunen kopurua ez da Irunen oso handia Gipuzkoako beste eskualde batzuekin alderatuz gero; 1950etik Espainiatik etorritako etorkinek eragina izan dute horretan (udalerriko helduen ia %60 ez da Irunen jaio), beste arrazoi batzuen artean. Hala bada, 2006an, irundarren %36,5ek ondo zekien euskaraz, eta %20,4k zerbait bazekien, nahiz eta oso ondo moldatu ez. Hori hizkuntza-gaitasunari dagokionez; transmisioa dela eta, 2006an %21 inguruk zeukan ama-hizkuntza moduan, eta jendearen %17,5ek erabiltzen zuen etxean.

Tokiko euskara iparraldeko goi nafarrera zen XX. mendearen azkenalde arte (eta halaxe da gaur egun ere zaharrenen artean), baina Beterriko gipuzkera da nagusi gaur egun, batez ere gazteenen artean.

Irungo tituluak

Hiriaren leloa: Vigilantiae Custos

Honako titulu hauek azaltzen dira Irungo armarrian: Hiri Noblea eta Leiala, Meritu handikoa eta Eskuzabala, Heroikoa, Humanitarioa.

Ondasun nabarmenak

Junkaleko Andre Mariaren eliza, Eskoletako karrikatik ikusia

• Junkaleko Andre Mariaren eliza, hiriko eliza nagusia, gehiena XVI-XVII. mendeetan eraikia eta Andre Mariari eskainia. Monumentu izendatua dago.
• Irungo udaletxea
• FICOBA erakustazoka
• San Martzial baseliza
• Oiasso Erromatar Museoa
• Konpantzia edo Faisaien Uhartea, Hendaiarekin erdibana duen Bidasoa ibaiko uhartea. Bertan Frantziaren eta Espainiaren arteko bakea hitzartu zen 1659an.
• Arbelaitz jauregia
• Urdanibia jauregia

Ekonomia

Irungo ZAISA garraio gunearen ikuspegia. Erdian Zaisa dorrea ageri da

Lehen sektoreak ez du garrantzirik. Kokapen estrategikoarekin bat doa bertako ekonomia: mugan dago eta aduana-agentziak eta garraio-zerbitzuak nagusitu ziren, 1993an estatu-mugak merkataritzarako desagertu ziren arte; orduz geroztik hirugarren sektorea birmoldatzen ari da. Merkataritza eta zerbitzu-gunea da eta industriak ere badu garrantzia (txokolatea, portzelanak, trenbide-materialaren konponketa eta mantenimendua elektromekanika eta makina-erreminta). Lanean ari den populazioaren % 60 hirugarren sektorean dabil eta % 40 inguru bigarrenean.

Festak

• Apirilaren 25a, San Marko, Opilaren eguna
• Ekainaren 30a, San Martzialgo alardea (edo, bertan esaten den moduan, San Martzialak)
• Uztailaren 31, San Ignazio, Behobia
• Maiatzaren 15a, San Isidro, Landetxa
• Abenduaren 21a, San Tomas jaia, txistorraren eguna

GR 11 ibilbidea

Pirinioetako hegoaldeko isurialdea aldenik zeharkatzen duen GR 11 ibilbidea udalerri honetatik igarotzen da.

Irundar ospetsuak

• Joxe Mari Lopetegi (1875-1942), bertsolaria.
• Ramón Iribarren Cavanilles (1900-1967), ingeniaria.
• Gaspar Montes Iturrioz (1901-1998), margolaria.
• Castor Narvarte (1911-2011), filosofoa, idazlea, Txilen erbesteratua.
• Luis Mariano —Mariano Eusebio Gonzálezen izen artistikoa— (1914-1970), kantaria.
• Menchu Gal (1914-2008), margolaria.
• Jose Maria Agirre Salaberria (1919-2009), milizianoa, bizirik atera zen Mauthausengo kontzentrazio esparrutik. Markinan jaioa, Irunen hazi zen.
• Carlos Blanco Aginaga (1926-2013), idazle, irakasle, frankismoak erbesteratua.
• Luis Pedro Peña Santiago (1933-1994), idazle, mendizale eta etnologoa.
• Fernando Larrukert (1938-), argazkilaria.
• Alberto Gorriz (1958-), futbolaria.
• Jabier Muguruza (1960-), musikari, abeslari eta idazlea.
• Fermin Muguruza (1963-), musikari eta abeslaria.
• Iñigo Muguruza (1964-), musikari, abeslari eta idazlea.
• Markos Zapiain Agirre (1963-), filosofoa.
• Juanma Sarasola Murgia "Xaun" (1969-), idazle eta kazetaria.
• Javier Yubero (1972-2005), futbolaria.
• Lourdes Maldonado (1973-), kazetaria.
• Amaia Montero (1977-), abeslaria.
• Juanma Garate (1976-), txirrindularia.
• Joseba Larratxe "Josevisky" (1985-), komikigilea.
• Ander Elosegi (1987-), piraguista, ur bizietan laugarren izan zen 2009ko Pekingo Olinpiar Jokoetan.
• Manu Goiogana Bengoetxea (1987-), bertsolaria.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Irun

• Irungo Udala
• Irungo Hitza
• FICOBA Euskal Kostaldeko Nazioarteko Erakustazoka
• Lakaxita gaztetxea