Epicur

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Epicur (Musé dël Louvre, Paris) Epicur a l'era un filòsof, nassù anviron dël 342 aGC an na famija ëd colon atenèis a Samo, andoa sò pare Neocles a l'avìa tramudà na desen-a d'agn prima. Dël 323 a l'ha visità Atene, cand Senòcrat a l'era cap dë scòla dl'Academia platònica e Aristòtil a dirigìa ël Liceo, ma tòst apress a l'ha argionzù sò pare a Colofon. Soa formassion filosòfica a l'é donca nen avnùita a Atene, giumai dominà da le grande scòle d'orientament idealìstich: a l'é avnùita pitòst ant l'ambient jònich, prima a Mitilen-e, peui a Lampsach, andoa a l'era ancor viva la tradission naturalista e materialista ch'a fasìa arferiment a Anassàgora e, dzortut, a Demòcrit. A sarìo stàit pròpe jë scrit ëd Demòcrit a cisselo a la filosofìa. Ël prinsipal dij sò magìster a l'é stàit an efet un democriteo, Nausifan ëd Colosson. Dël 306 Epicur a l'é tornà a Atene për fondé soa scòla, ciamà Giardin, che an efet as trovava ant ël giardin ëd soa ca. Già da sùbit la scòla d'Epicur a l'é butasse an contrast esplìssit e violent ant ij confront ëd l'Academia e dël Liceo, nen mach a livel dutrinal ma ëdcò da na mira organisativa: al contrari ëd cole-là, a l'era duverta ëdcò a fomne e s-ciav, scasi a sotligné sò arfud a identifichesse con la matris aristocràtica dle filosofìe idealiste. Tutun, la polémica epicurea a l'era adressà nen tant contra 'l pensé madur d'Aristòtil, ma contra col dij sò achit d'antonassion platònica, che antlora a l'era motobin pì conossù. Da antlora, la vita d'Epicur a l'é dësrolasse andrinta a soa scòla, fin-a a soa mòrt, avnùita a Atene dël 270 aGC. A cap ëd la scòla a l'ha suceduje Ermarch. Epicur a l'é mai mariasse, ma a l'era moros ëd n'etera, Leonsia. An efet, a disìa ch'a l'era debitor ëd soe teorìe dël piasì a Leonsia e ëdcò a n'àutra etera, Dànae. A l'era na përson-a motobin gentila, ëd costume moderà e as disìa ch'a mangèissa mach pan e formagg. Epicur, filòsof dij sò temp La dedission esclusiva dël magìster a soa scòla, e dla scòla al magìster, a l'é tìpica dla condission dël filòsof (e pì an general dl'anteletual) ant la neuva situassion polìtica e sossial dla Grecia, andoa che l'autonomìa dle vàire sità - soens a regim democràtich - a l'era stàita giumaj rampiassà dal podèj assolù dle grande monarchìe burocràtiche-militar fondà dai sucessor ëd Lissànder ël Grand e gropà da na mira sossial a l'aristocrassìa. An efet, Epicur a l'é ël prim grand filòsof ch'a òpera an costa neuva situassion e sò pensé a na resta marcà ëd fasson ancreusa. La polìtica e le chestion dël podèj a son giumaj pì nen a la portà dël filòsof e dla sità anté che chiel-sì a viv. Al màssim, l'anteletual a peul esse admetù a la cort tanme orator e pedagògo; si a arfuda ës ròl, 'me ch'a l'é ël cas d'Epicur, a-i resta mach la segregassion ant la scòla e l'arfud dla polìtica, o mej ëd soe sfaussarìe. Da sòn a-i ven la dita epicurea viv ignorà, ch'a veul sugerì che la gòj e l'echilibri as peulo nen oten-se ant ël turbij dj'afé e dla vita pùblica, bele che ël savi epicureo a pòrta 'n rëspet ancreus për la vita sossial. L'arserca ëd richisie, dël sucess, dj'onor a l'é rason ëd sagrin: l'arserca filosòfica a l'ha për but ëd taparé via coste càuse ëd sagrin. An dzorpì che soe intrade al podèj, ël filòsof dij temp d'Epicur a l'ha ëdcò përdù ël rapòrt diret con la siensa: apress la fondassion dël Musé ëd Lissandria, l'arserca sientìfica as fa pì nen ant le scòle ëd filosofìa, coma ai temp ëd Platon e d'Aristòtil, ma ant la granda anstitussion sientìfica, che ël podèj real a cudiss con tant soen. Al filòsof a-j resta antlora mach la mission, an cost'época d'ancreus malasi sossial e anteletual, d'elaboré d'andicassion moraj, ëd forme ideològiche ëd cossiensa, ch'a oriento la vita dj'òm. Costa a l'é la mission ch'a l'é sernusse Epicur. Ël criteri ëd vrità e la teorìa dla conossensa Për fabriché na costrussion sientìfica a venta prima stabilì un criteri ëd vrità. Për sòn, la prima part ëd la filosofìa epicurea a l'é la canònica, visadì la dutrin-a dël criteri, ch'a l'é na teorìa dla conossensa e na lògica. Epicur a antërpreta la conossensa tanme un process material, dont la natura a resta ant ël sens dël toch: ij nòstri òrgo sensoriaj a son colpì da plance atòmiche, scasi dle pluce, ch'as dëstaco da j'oget e an na fan rivé la forma, dagià che a l'han la midema forma dij còrp dont a ven-o. Parèj, a travers dla sensassion la realtà midema a së smon a l'òm. Donca, la sensassion a l'é sempe vera; nen mach: a l'é l'ùnica forma sigura ëd conossensa, dagià ch'a rësguarda sempe un contat ëd l'òrgo ëd sens con n'oget corporal. Lë scond criteri ëd vrità a l'é constituì dai concet ch'a derivo an manera natural da sensassion arpetùe e memorisà. Costi-sì a son ciamà proless, visadì antissipassion e a son vàlid pròpe përchè a ven-o da le sensassion. Ël nòm proless a l'é dovrà për dì che con costi concet i podoma antissipé l'esperiensa, ant ël sens ch'an permëtto ëd giudiché dle còse ëdcò prima che coste a së smon-o a nòstra sensassion; a constituisso ij criteri për arconòsse lòn ch'i sperimentoma. Àutra còsa ancor a son j'opinion, che nojàutri is formoma për mojen dle liure antra arcòrd diferent, an formoland parèj dij giudissi. J'opinion a son nen vere daspërlor, ma a devo arsèive conferma da l'esperiensa. J'eror a nasso dai giudissi e da j'opinion nen confirmà che nojàutri is foma a propòsit dij dàit che ij sens an arvelo. A la finitiva, a parte da le sensassion e da j'antissipassion un a peul conòsse ëdcò lòn ch'a l'é nen d'amblé sota ij nòstri sens. Për ës but a travaja ël rasonament fondà an sël prinsipi dl'analogìa, për mojen dla qual i podoma fortì che chèich rapòrt atestà costant da l'esperiensa (për esempi col ëd l'òm e ëd soa mortalità) a son parèj an tuti ij cas, gavà ch'a-i riva n'esperiensa contraria. La canònica a stabiliss ëdcò un criteri ëd vrità për ël giudissi pràtich: cost criteri a l'é 'dcò chiel fondà an sla sensassion e a consist ant le doe afession ëd piasì e dolor, an basand-se an sle quaj as giùdica lòn ch'as dev serne e lòn ch'as dev ëschivié. L'ética e la teorìa dël piasì Ël pont ëd vista d'Epicur a l'é col d'un savèj essensial, gropà ai fàit an manera s-ciassa, proporsionà a la possibilità dl'òm e ai sò but pràtich. La part pì amportanta dla filosofìa epicurea a l'é donca l'ética; a chila-sì, la fìsica a eufr na base sientìfica e a smon le condission për la liberassion ëd l'òm da qualsëssìa sagrin ch'a ven da j'opinion fàusse: a-i é gnun-e càuse da fòra ch'a peulo fé peur a l'òm. L'òm a l'é lìber da tuta necessità esterior e a dev donca sërché an chiel-midem la rason fondamental ëd sò boneur o maleur. Ël boneur a l'é possìbil, scond chiel, si un a pija tanme régola positiva ëd vita ël piasì, antèis nen an soe conotassion sossiaj e psicològiche, ma d'amblé an cole naturaj, fisològiche, così coma a mostra ël criteri dla sensassion. Già la scòla sirenàica a l'avìa butà la bin ant ël piasì; Epicur as diferensia përchè a dà precedensa al piasì stàbil pitòst che al piasì an moviment. Sòn a veul dì che ël piasì ver a l'é në stat d'echilibri e d'armonìa, dont condission essensial a l'é l'assensa 'd dolor, ch'as oten prinsipalman an sodisfasend jë stìmoj primari parèj dla fam e dla sèj. Ël piasì epicureo a l'é donca në stat ëd calma e d'arpòs, na sensassion tranquila ëd suficensa e ëd pienëssa, un sentiment ëd gòj ëd vive. Për rivé a costa condission a venta pa andeje dapress sensa giudissi a qualsëssìa zanzij. An efet, Epicur a fa distinsion antra desideri naturaj, naturaj e necessari, fat. Mach a jë scond a venta andeje dapress, përchè a son indispensàbij, o bin për ël boneur, opura për ël benesse dël còrp, opura për goerné la vita midema. Bele ch'ij piasì dël còrp a son dij ben amportant, ancor pì amportant a son coj ëd l'ànima, përchè la rèis ëd minca sentiment ëd piasì a resta ant la serenità e ant l'impërturbabilità ëd l'ànima. Për sòn Epicur a arcomanda a l'òm un grand sens ëd moderassion ant l'arserca dij piasì dël còrp, dla richëssa e dla sodisfassion dij desideri. Essensial për argionze ël boneur a l'é la cossiensa ch'a l'é belfé oten-e ël piasì e che ël dolor a l'é limità: col fòrt a dura pòch, col ch'a dura a l'é nen grand. Ant l'istessa manera, un bon armedi contra 'l dolor a l'é la memòria dij ben passà e la sodisfassion ëd coj present, nen dësturbà da l'anvìa ëd lòn che un a l'ha nen e da l'afann për l'avnì. Si ël piasì a l'é l'eliminassion ëd lë stìmol, antlora vive ant ël piasì, visadì avèj gòj, a veul dì dzortut sofoché coj ëbzògn che për soa natura a peulo nen esse sodësfàit e cole peur che an ampedisso ëd gusté an manera seren-a ël piasì. La filosofìa as constituiss antlora tanme técnica dla censura dij zanzij e tanme meisin-a për esorcisé le peur. Ant ël prim dë sti significà-sì, la filosofìa a produv na saviëssa ch'a l'é pràtica dl'arnonsia, sorgiss ëd na seren-a impërturbabilità. An efet, Epicur midem a scriv: Cand ch'i disoma che ël but a l'é 'l piasì, i voroma pa dì ij piasì dij dësbàucc o dij riboteur, ma ël sufrì nen dël corp e l'esse nen bolversà ant l'ànima. Ël pensé sientìfich e religios Epicur a arpija l'atomism, la dutrin-a dont ël prim sostnidor a l'era stàit Leucip ëd Mileto (bele che Epicur a sostnìa che chiel-sì a l'ha mai esistì). La base ëd sò savèj a l'é 'nt la fìsica materialista ëd Demòcrit, an partend da l'esperiensa dla divisibilità indefinìa dij còrp. Për chiel, gnente a l'é creà dal gnente e gnente a peul dësparì ant ël gnente. L'univers a l'é formà da àtom materiaj, invisìbij, etern e ch'a cangio nen, ëd forme e grandësse diferente. Ël nùmer dj'àtom a l'é infinì e a-i na son infinì ëd minca forma, ma 'l nùmer dle forme a l'é nen infinì, bele che motobin grand. A-i na j'é pa ëd tute le grandësse, che dësnò a sarìo visìbij. J'àtom a peulo pa dëscompon-se ancora, dësnò soa corporità a fnirìa për anulesse. A bogio ant lë spassi veuid incorpòri, robatand a càusa ëd sò pèis, d'un moviment continuà e ch'a dura sempe. Epicur a fasìa distinsion antra doi tipo ëd moviment atòmich: coj dj'àtom ch'a vibro an restand a sò pòst (ant ij sòlid) e coj che, separà da 'd grande distanse, a bogio an manera lìbera (ant ij gas). J'àtom a peulo devié da soa trajetòria për dë spostament dovù a l'asar e nen prevëdìbij. Sti spostament për asar, sensa ij quaj j'àtom a bogërìo ëd fasson paralela sensa rancontresse, a detèrmino j'antruch e l'agregassion dj'àtom an dij còrp viaman pì complicà, fin-a a formé ël mond, o mej j'infinì mond che j'àtom infinì a formo ant ël veuid infinì. A soa vira, ij mond a peulo dësblesse e dësparì a motiv dij crep con d'àutri àtom ch'a rivo. Costa teorìa dla deviassion a l'é soa inovassion prinsipal rëspet a la fìsica ëd Demòcrit e a buta andrinta al mecanicism còsmich n'element dë spoticism ch'a lo fa seurte da 'n necessitarism tròp rèid e a consent ëd giustifiché ëdcò chèich libertà ant l'òm. An ëtnisend-se al criteri dla sensassion evidenta, la fìsica d'Epicur a arfuda qualsëssìa prinsipi providensial o finalìstich, 'me che nopà a admëtìo Platon e Aristòtil: tuti ij process naturaj a son determinà da na causalità mecanicista e an lor a-i é ni but ni antension. Ël moviment e la composission dj'àtom a detèrmino tute le qualità dij còrp e soe trasformassion. A diferensa da Demòcrit, Epicur a pensa an efet che tute le caraterìstiche dij còrp, sia quantitative che qualitative, a sio franch ogetive. Fin-a l'ànima a l'é n'agregassion material, spatarà andrinta a tuta la strutura dël còrp. Ij còrp componù a son ëd doe sòrt: coj ch'a son bon a tnisse ansema da soj e coj ch'a peulo nen felo s'a son nen protegiù da chèich còrp pì sòlid. L'ànima a l'é ëd cost second tipo: fin ch'a l'é protegiùa dal còrp a l'é bon-a a avèj dle sensassion e a comunicheje al còrp, la natura dj'àtom ch'a la compon-o a-j përmet ëd conòsse, an arseivend j'ampression dj'àtom ch'a la colpisso. Ma a peul nen dzorvive fòra dël còrp: cand ch'a chita ël còrp a l'é dësperdùa e ël còrp, d'àutra part, a peul pì nen avèj ëd sensassion. Na part amportanta dla fìsica d'Epicur a l'é lë studi dij fenòmeno celest: as tratava d'opon-se a j'opinion tradissionaj ch'a s-ciairavo ant j'àster dle divinità bon-e a anfluensé lë score dj'event uman. Scond chiel, j'àster a son dij còrp naturaj e le laj ch'a-j goerno a son anàloghe a cole dij fenòmeno naturaj ch'i conossoma ëd pì. Epicur a ipotisa vàire spiegassion possìbij, ch'a contrasto però pa con ij prinsipi fondamentaj. La naturalisassion dij fenòmeno dël cel a compòrta pa la negassion dij dé. An efet, dagià che j'òm a n'han n'arpresentassion, sòn a veul dì che costi-sì a esisto, dësnò a sarìa nen possìbil arsèivne la plancia. Ij dé a son përfet, àuto-suficent e indipendent dal mond; a esisto coma forme corporaj ant le filure dë spassi veuid antra ij mond. An rason dla përfession ëd soa natura, as anteresso nen d'autut a nòstra esistensa. But ëd la fìsica d'Epicur a l'é col ëd fabriché la plancia d'un mond andoa a-i sia gnun dissègn providensial (gnanca ëd punission) dla divinità, nì ëd badò o ëd responsabilità për l'òm: sòn a podrìa fé nasse tròpe speranse o d'afann e tëmme inùtij. Për ampedì tut sòn a venta ch'a-i sia n'euvra ëd conossensa total dël savèj fìsich, ch'a l'é fàita dal magìster; come a dis an soa litra a Eròdot, ai dissìpoj a-j bastrà conòsse mach n'abresé dogmàtich ch'a-j buta a l'arpar da cole speranse e cole tëmme, sensa carieje dël badò ëd n'arserca già fàita na vira për tute: costi abresé a son contnù an soe litre. Ël ròl dël savant e la vita assossià Ant un mond andoa che speranse, peur, sagrin e proget a son ëstàit ësterilisà, d'anté che la divinità e ël podèj polìtich as son ëslontanasse an dij pòst inarivàbij, ël savi epicureo a peul finalman coltivesse un canton ëd serenità privà, ant la pas dij desideri, ant l'esorcisassion dle tëmme, an essend-se concilià con j'esigense elementar dël còrp. Si ël piasì a l'é 'l criteri fondamental, la sernia dij piasì a ciama però na valutassion rassional, ch'a ten-a cont dël profit e dij dësvantagi che minca decision a compòrta: an sòn a consist la saviëssa, ch'a l'é la vrità màssima. Le còse ch'a peulo giuté l'òm an soa arserca dla tranquilità a son la modestia, ël rispet për j'àutri, l'amicissia. L'amicissia a l'ha a soa adoss l'ùtil, ma sòn a ampediss pa ch'a sia s-cëtta e disinteressà, dagià che mach parèj a dventa vreman ùtil. Ël midem criteri dl'ùtil, che sota la guida dla rason a l'é nen mach n'esaltassion ëd l'egoism, a l'é a la base ëd tute j'àutre forme ëd vita assossià. A diferensa djë stòich, Epicur a admet nen un genit drit natural tanme sistema ëd laj bon-e sempe e comsëssìa; ël drit a l'ha caràter convensional, a cangia a sconda dij leu e dle circostanse, përchè a dev rësponde a dë bzògn diferent: an tuti ij cas a l'é giust lòn ch'a l'é dimostrasse ùtil ant jë bzògn ch'a nasso ant ij rapòrt sossiaj. Lòn ch'a l'é giust an na sircostansa a peul ëdventé dësgiust si le sircostanse a cangio. Dagià che ël criteri ëd l'ùtil a l'é a la finitiva un criteri andividualìstich, a ven natural ch'as peul nen fortisse che giust e dësgiust a sio daspërlor la bin e la mal: a lo dvento për soe conseguense an sël sìngol. Ël problema dla mòrt Për Epicur, l'òm a dev gnanca avèj tëmma dla mòrt: fin ch'i soma viv, la mòrt për noj a esist pa; dòp mòrt, i soma noj a esiste pì nen. Donca, për chiel, la mòrt a l'é an gnun-a manera n'esperiensa real për l'òm. Bele che la mòrt a l'é nen n'esperiensa dla vita, a venta tutun noté che la vita dël savi epicureo, con soa serenità e sò piasì, a resta ëdcò marcà da na disperassion cossienta. L'anfluss ëd sò pensé Epicur a l'é restà l'ùnich grand pensador ëd soa scòla; antra ij sò dissìpoj a l'é arcordà Metrodòr ëd Lampsach. Ël pensé d'Epicur a l'é stàit ëstudià e arpijà ant ij sécoj sucessiv. Ël grand poema ëd Lucressi, De rerum natura, a l'é n'esposission passionà dj'ansegnament d'Epicur. Sò pensé a l'ha anfluensà Lorenzo Valla, Gassendi (ch'a n'ha arpijane ël materialism, modificà ëd fasson convenienta), Hobbes. Karl Marx a l'ha scrivù soa tesi ëd làurea ansima al pensé d'Epicur e ëd Demòcrit. A pòrto sò nòm Epicureism. Euvre prinsipaj Epicur a l'ha scrivù motobin. Ëd chiel an resto tre litre: a Eròdot (an sla fìsica), a Pitòcle (an sij fenòmeno dël cel) e a Menaceo (an sl'ética e la teologìa). An dzorpì i l'oma: Màssime capitaj An sla natura (vàire frament)

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi