Francia

De Biquipedia
Ir ta: navego, busca
Articlo d'os 1000
République Française
Bandera de Francia Escudo de Francia
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Liberté, Égalité, Fraternité
(Francés: «Libertat, Igualdat, Fraternidat»)
Himno nacional: La Marseillaise
Situación de Francia
Capital
 • Población
 • Coordenatas
París
2.166.200
52°31′ N 13°24′ E
Mayor ciudat París
Idiomas oficials Francés1
Forma de gubierno Republica semipresidencialista
François Hollande
Manuel Valls
Fiesta nacional 14 de chulio
Presa d'a Bastilla
Superficie
 • Total
 • % augua
Posición 47º
674.843 2 km²
0,26% 3
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 20º
62.350.500 2
110 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2003)
 • PIB per capita
Posición 5º
1,186 billons de €
19.714€
Moneda Euro (€ EUR)4
Chentilicio francés, francesa
Zona horaria
 • en Verano
CET (UTC+1)5
CET (UTC+2)5
Dominio d'Internet .fr
Codigo telefonico +33
Prefixo radiofonico FAA-FZZ, HWA-HYZ, THA-THZ, TKA-TKZ, TMA-TMZ, TOA-TQZ, TVA-TXZ
Codigo ISO 250 / FRA / FR
Miembro de: UE, ONU, OTAN
1 Se charran quantas luengas rechionals.
2 Territorio total d'a Republica Francesa, incluyindo-ie los departamentos y territorios d'ultramar, pero excluyindo lo territorio francés de Tierra Adelia en l'Antarctida a on a soberanía ye en suspenso debito a lo Tractato Antarctico de 1959.
3 Datos d'o Rechistro Catastral francés, que excluye ibóns, basals y cheleras mayors a 1 km² asinas como los estuarios d'os ríos.
4 Toda la Republica Francesa menos os territorios d'ultramar en l'Ocián Pacifico, a on s'emplega o franco CFP
5Francia metropolitana (Europa).

Francia u Franza (en francés France u /fɹɑns/, fʁɑ̃s), oficialment a Republica Francesa (en francés République française, ʁepyblik fʁɑ̃sɛz) ye un estato constituito por una metropoli y por territorios d'Ultramar. Francia ye o estato más gran d'a Unión Europea; ye situato en a Europa occidental y muga a l'ueste con l'Ocián Atlantico; a lo norte con a canal d'a Manga, o paso de Calais –que a desepara d'o Reino Unito– y a mar d'o Norte; a l'este con Belchica, Luxemburgo, Alemanya, Suiza y Italia; y a lo sud con Andorra, Espanya, Múnegu y a mar Mediterrania. A Francia metropolitana ye formata, amás, por a isla de Corcega, en a Mediterrania, situata a lo norte d'a isla italiana de Cerdenya. Tamién encluye islas y territorios d'ultramar, repartitos arredol d'o mundo.

A suya población ye de 62.350.500 d'habitants, en una superficie de 674.843 km² y una densidat de población de 110 hab/km². Politicament, o país ye una republica presidencialista con capital en a ciudat de París. L'actual president ye François Hollande y o primer ministro ye Jean-Marc Ayrault. O país celebra a suya Fiesta nacional o día 14 de chulio, aniversario d'a presa d'a Bastilla en 1789, mientres a Revolución francesa.

Francia, entre totz os Estatos europeus, ye o más antigo en a suya constitución como tal, orichinalment un dominio reyal centrato en a Isla de Francia, y París en yera a capital. Actualment, Francia ye miembro d'o Consello d'Europa; ye un d'os países fundadors d'a Unión Europea, d'a eurozona y d'o espacio Schengen. Ye un d'os cinco miembros permanents d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas. Fa parti tamién d'a Unión latina, d'a Organización ta la Cooperación y o Desembolique Economico (OCDE), d'a Francofonía y d'o Grupo d'os ueito (G8). Melitarment, Francia ye miembro d'a Organización d'o Tractato de l'Atlantico Norte (OTAN) -se'n heba retirato en 1966 y tornó parcialment en 2002. A suya moneda ye o euro, que sustituyó a l'antigo franco francés.

O idioma francés ye o solo idioma oficial d'o país, encara que se i charran luengas propias en muitas rechions. Asinas, en l'antiga Occitania, que hue fa parte en a suya mayor parte de Francia, se i charra l'idioma occitán, y tamién se i charran o vasco (en Iparralde, o País Vasco francés), o bretón (en Bretanya), l'alemán (en Alsacia), l'idioma francoprovenzal (en Arpitania), o catalán (Pireneus Orientals) y l'idioma corso (en Corcega), amás d'una minoría de luenga italiana en Niza.

Etimolochía[editar | editar código]

A palabra Francia tiene o suyo orichen en o latín, estando Francia en ixa luenga a palabra que s'emplegaba ta nombrar o territorio ocupato por una d'as tribus chermanicas, os francos, que ocuporon a marguin oriental d'o río Rin mientres o Imperio Román, servindo a sobén como mercenarios con o Exercito román antis de trescruzar o río y asentar-se en a suya marguin occidental como uno d'os pueblos federatos d'o Imperio. Os francos yeran en realidat una confederación de pueblos esferents, unitos contra os suyos enemigos comuns, os alamans, y bi ha quantas teorías sobre l'orichen d'o suyo nombre.

Ta beluns, o suyo nombre deriva d'a palabra d'o protochermanico frankon, que significa lanza u chabalina. Ta d'atros, o suyo orichen ye frank como libre, con o mesmo sentito que tién hue a palabra franco en aragonés, en estar os francos uno d'os pueblos libres federatos con os romans. Ye verdat que os francos teneban contactos con os romans ya en os sieglos III-IV, encara que cal decir que ixos contactos estioron a sobén nomás as primeras invasions chermanicas. Antiparte, ye fácil que o sentito de franco como libre tenga o suyo orichen en a Edat Meya, en estar os francos medievals (habitants d'o Reino Franco, o primer nombre de l'actual Francia, encluyindo os occitans) a mayor parte d'os nuevos habitadors en as repoblacions de territorios conquiestos en o proceso d'a Reconquiesta, habitadors que teneban as suyas franquicias y libertatz.

Mientres a dinastía carolinchia, en os sieglos VIII-XI, o territorio ocupato por os francos yera clamato Franchonolant (Frenkenland), mientres que o territorio habitato por os galorromans yera clamato Uualholant (Welschland, con a mesma radiz que Galas en as luengas chermanicas).

Dende 1204, apareixe o nombre de Francia ta referir-se a l'actual Francia, designando o territorio sobre o qualo exerciba a suya soberanía o rei de Francia.

Organización politico-administrativa[editar | editar código]

Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Organización politico-administrativa de Franciaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

As principals divisions administrativas francesas son as rechions, un total de 26 (d'as qualas 22 son metropolitanas que pertocan a la Francia continental). O siguient tipo de división administrativa ye o departamento, un total de 100 (d'os qualos 4 son d'ultramar). A siguient división administrativa ye o districto (u arrondissement en francés), bi'n ha 342. Os districtos se subdividen en 4.035 cantons por motivos administrativos y electorals. A la fin, tamién os districtos se dividen en 36.682 municipios u comunas.

As rechions, os departamentos y os municipios son conoixitos como "colectividatz territorials" (collectivités territoriales), lo que quiere decir que os residents pueden esleyir os miembros d'una asambleya local y un chefe executivo, mientres que os districtos y os cantons son nomás divisions administratibas y/u electorals sin d'autonomía. Dica l'anyo 1940 os districtos tamién yeran colectividatz territorials con una asambleya local (o consello de districto), pero fuoron eliminatas mientres o rechimen de Vichy, y abolitas en a Quatrena Republica en 1946.

Tres comunas u municipios importants –París, León del Roine y Marsiella– se dividen en arrondissements u districtos municipals ta la suya administración territorial, que amás tienen bell grau d'autonomía financiera y administrativa. O departamento de París nomás ye formato por una sola comuna u municipio, y as cinco rechions d'ultramar –Guadalupe, Martinica, Guayana Francesa, Mayotte y a Isla d'a Reunión– son constituitas nomás por un departamento. A rechión de Corcega, que ye formata por dos departamentos, tien un estatuto especial de colectividat territorial una mica diferent d'as atras rechions metropolitanas (en ye considerata una, encara que no ye una rechión continental). Totas as rechions, continentals u d'ultramar, son partis integrants d'a Unión Europea.

Dende a promulgación d'as leis Defferre de 1982 y 1983, y as leis Raffarin de 2003 y 2004, Francia s'ha constituito como un estato descentralizato. A reforma constitucional de febrero de 2003 diz que a organización d'a Republica ye descentralizata.

Mayors ciudatz de Francia
Ciudatz de más de 200.000 (2012) Mayors arias metropolitanas (2012)
París, 2.240.000 París, 12.340.000
Marsiella, 850.000 León del Roine, 2.215.000
León del Roine, 500.000 Marsella, 1.730.000
Tolosa, 450.000 Tolosa, 1.275.000
Niza, 345.000 Lille, 1.160.000
Nantes, 290.000 Bordeus, 1.150.000
Estrasburgo, 275.000 Niza, 1.000.000
Montpeller, 270.000 Nantes, 900.000
Bordeus, 240.000 Estrasburgo, 770.000
Lille, 230.000 Rennes, 690.000
Rennes, 210.000 Grenoble, 680.000

Se veiga tamién[editar | editar código]

Cheografía[editar | editar código]

Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía de Franciaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Francia poseye una ampla variedat de paisaches dende as planas costeras en o norte y l'ueste d'o país, a las cadenas montanyosas en o sud (os Pireneus) y o sudeste (os Alpes), d'os qualos istos zaguers contienen a lo punto más alto de tota Europa, o Mont Blanc a 4.808 metros d'altaria.

Francia vista dende un satelite.

Mientres que o territorio principal de Francia (a metropoli) se troba en Europa occidental, o estato francés tamién lo constituyen territorios de:

Hidrografía[editar | editar código]

Os ríos más importans de Francia son, en a versant atlantica: Garona, Loira y Sena. En a versant mediterrania o Roine, con o suyo afluyent o Saona. Tamién tien parti d'as compleganzas d'os ríos Rin, Mosela y Escalda.

Historia[editar | editar código]

Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Franciaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Francia ye un estato que con muitos cambeyos politicos ha tenito una continuidat dende l'Alta Edat Meya influindo muito en a evolución economica, tecnolochica y cultural d'Europa Occidental.

O dominio franco[editar | editar código]

Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Imperio Carolinchioveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En l'anyo 486 Clodoveu I, o rei Franco de Tournai, venció a lo román Siagrio en Soissons y estendilló o suyo reino dica o río Loira. En l'anyo 496 venció a los alamans en Tolbiac, se convirtió a lo catolicismo y prenió baptismo chunto con muitos guerrers en Reims de mans de Sant Remichio. Por ixo dimpués os reis de Francia serán coronatos en Reims. Clodoveu atacó a Alarico II rei d'os visigodos en l'anyo 507 y lo venció en a batalla de Vouillé, a man de Piteus. Clodoveu morió en l'anyo 511 y o suyo reino fue dividito entre os suyos quatre fillos. Clotario lo reunificó, pero a la suya muerte en l'anyo 561 tornó a ser dividito en quatre partitas, que esdevinioron rechions diferenciatas por a suya composición etnica, gubierno y historia: Austrasia, Neustria, Borgonya y Aquitania, a zaguera controlata por o patriciato galorromán local y a menos chermanizata, de traza que baixo os merovinchios o territorio d'os francos se divide en tres reinos: Neustria, Austrasia y Borgonya.

A historia d'os francos en os sieglos VI y VII ye marcata por a rivalidat entre Neustria y Austrasia, y os mayordombres de palacio van prenendo o poder, de traza que a rivalidat entre mayordombres (que representan l'aristocracia terratenient y melitar) marca a politica més que a rivalidat entre reis. Baixo o reinato de Dagoberto (629-639) Neustria ye o reino franco més important. En o sieglo VIII predomina Austrasia, dirichita por os mayordombres de palacio Pepín de Heristal, Carlos Martel y Pepín lo Petit, que deposa a lo zaguer rei merovinchio y funda a dinastía Carolinchia. Carlos Magno ye nombrato emperador en l'anyo 800. Con Carlos Magno o Imperio Carolinchio plega a la suya maxima extensión. En l'anyo 843 por o tractato de Verdún o imperio queda dividito, y se creya o Reino de Francia Occidental con centro politico en Neustria, y que tendrá una existencia independient d'o resto d'o Imperio.

A coronación de Carlos Magno.

Dende o sieglo IX os contes esdevienen cargos hereditarios y esdevienen tamién principes territorials, o mesmo se desvién con os duques. A fins d'o sieglo IX desapareix o bilingüismo romanz-francico, y os francos s'integran culturalment a los galorromans.

En Francia Occidental os reis son esleitos por os grans y no son necesariament d'a dinastía carolinchia. A familia d'os robertins s'imposa china chana, y dende Hugo Capeto, rei en l'anyo 987, os robertins conservarán a corona a títol hereditario con o nombre de dinatía Capeta u d'os Capetos. D'esta traza o reino de Francia Occidental esdevién o Reino de Francia. O cambeyo de dinastía lo cuentan asinas en o "Liber Regum":

Murie est rei Lodois, e non lexo fillo nenguno. Los franceses leuantaron rei ad Ugon el duc, qui fo fillo de Ugon el grant duc. Qui sestallo la generación de Charles. [E]st rei Ugon que leuantoron ouo fillo al rei Roberth.

O reino de Francia[editar | editar código]

O reino de Francia teneba a lo rei en o cabalto d'a hierarquía feudal, y tien o refirme d'a ilesia como rei coronato por ella. En a practica no tien autoridat reyal que en as propias posesions, que en o sieglo XI yeran París, Orliens y as suyas redolatas. As posesions d'o rei yeran o dominio reyal. En o resto d'o territorio os duques y contes teneban independencia de feito.

A lo principio os condatos correspondeban en cheneral a diocesi, pero as mugan van evolucionando por matrimonios, herencios, compras y guerras locals. O rei tamién va estendillando china chana o dominio reyal.

Os contes de Piteus prenen o títol de duques d'Aquitania a fins d'o sieglo X y sozmeten o ducato de Gascunya a meyatos d'o sieglo XI.

En o sieglo XI bi ha dos luengas propias d'as elites d'o reino de Francia y que tamién son literarias: o normando d'os duques de Normandía y reis de Francia y l'occitán en o sud.

As mugas[editar | editar código]

A muga oriental fue creyata por o tractato de Verdún, manimenos o Sacro Imperio Román Chermanico tiene cada vegata menos control en o Reino de Borgonya, y en l'anyo 1167 o conte de Forez, que yera en guerra contra os lioneses, cambeya o suyo churamiento de fidelidat dende o Emperador chermanico a lo rei Capeto, encomenzando un proceso d'expansión d'o reino de Francia en territorio d'o Sacro Imperio Román Chermanico.

O sieglo XII[editar | editar código]

O dominio reyal forma un conchunto contino dende Selis dica Bourges. O condato de Flandres tien ciudatz ricas por a industria textil (Gant, Bruxas y Ypres) y tien més vinclos con Anglaterra (que li vende a lana), y con territorios a l'este d'o río Escalda.

O condato de Campanya esdevién en o sieglo XII en o principal dominio d'a casa de Blois (o condato de Blois sigue en mans d'a branca menor). As ferias de Campanya (Lagny, Provins, Troyes, Bar-sur-Aube) serán importants fuents d'ingresos d'os contes.

Dende principios d'o sieglo XI miembros d'a dinastía d'os Capetos son duques de Borgonya.

En l'anyo 1066 Guillén de Normandía conquiere o reino d'Anglaterra. O ducato de Normandía pasa en l'anyo 1144 a lo conte d'Anchú, Godofred de Plantagenet. Os duques d'Anchú tamién dominan en Maine y Turena dende a primera metat d'o sieglo XI.

O condato de Bretanya pasa a estar baixo sobiranía d'o ducato de Normandía en 1113. O ducato d'Aquitania tien dos capitals: Piteus y Burdeus.

En o sud os contes de Tolosa tienen a sobiranía dende Quercy, Rouerne, Gothia y a cuenca meya d'o río Roine, (Marquesato de Provenza). Os contes de Barcelona tienen o condato de Provenza y tienen influencia sobre os vasallos d'o conte de Tolosa.

En o "Liber Regum" comentan bella cosa d'a chenealochía d'os reis d'ixas envueltas.

[E]l rei Henrrich ouo fillo al rei Philip. [E]l rei Philip ouo fillo a Lodois. [E]st rei Lodois ouo V fillos de la filla de sire Albert, que aduxo doltras los monç. [E]l uno ouo nomne Philip. [E]l otro ouo nomne Lodois. [E]l tercero, Henrrich. [E]l quarto, Roberth. [E]l quinto, Philip otrosi. [P]hilip el maior, qui era ia rei coronado, morie por occasion en [Fol. 36 v.] uida de so padre. Regno Lodois, so ermano; coronólo l apostoli Innocencio en la cibdad de Rems. [E]st rei Lodois ouo fillo al rei Philip, qui agora es rei de França.

Capetos contra Plantachenetz[editar | editar código]

Henrique de Plantachenet, conte d'Anchú y duque de Normandía se casa en 1152 con Alionor d'Aquitania, heredera d'o ducato d'Aquitania. Dos anyatas dimpués ye coronato rei d'Anglaterra con o nombre d'Henrique II d'Anglaterra, y ye bisnieto por parte de mai de Guillén o conqueridor. Henrique se troba gobernando en cinco estatos: Anglaterra, Normandía, Anchú, Aquitania y Bretanya.

Pa os Plantachenet Anglaterra yera un dominio periferico. Os Plantachenet yeran de luenga y cultura normanda (u francesa), tienen muito vinclo con Anchú y s'oposan a lo rei de Francia como grans sinyors feudals. Bi ha una guerra intermitent en as marguins de Isla de Francia, Normandía, Turena, Poitou y Lemosín. Dimpués de prener posesión d'Auvernia a fins d'o sieglo XII, Felipe-Augusto de Francia fa confiscar en 1202 totas as tierras francesas de Chuan d'Anglaterra. En os anyos vinients Normandía, Anchú y Turena son adhibitas a lo Domino Reyal. Felipe-Augusto posa como gobernador de Bretanya a un primo suyo y lo rei d'Anglaterra no conserva en Francia que Gascunya y o centro d'Aquitania, (rechión de Bordeus).

Flandres entre os sieglos XII y XIII[editar | editar código]

Por matrimonios y herencios o dominio reyal s'estendilla dica a Picardía. A fins d'o sieglo XII Felipe-Augusto de Francia adhibe Artois (metat sudoccidental d'o condato de Flandres) a los suyos territorios, y quan prebaba d'imposar a suya autoridat més a lo norte as ciudatz flamencas fan liga con o rei d'Anglaterra, y os ducatos y condatos vicins (Brabant, Holanda, Limburgo y Lorena) fan una coalición chunto con o emperador chermanico Otón IV. Manimenos en 1214 Frederico-Augusto de Francia desfa la coalición en a batalla de Bouvines y Flandres y pasa a estar en a subchección suya por un quasi un sieglo.

Cruzata contra os albichenses[editar | editar código]

En o sieglo XIII bi ha muitos albichenses cerrinos en Tolosa, Albi, Agen, Pamiers, Carcasona, Besers y lurs redolatas. En 1207 o Papa excomulga a lo conte de Tolosa Remón VI de Tolosa sospeitoso de simpatizar con os cataros, y a l'anyo vinient fa clamar a la cruzata contra ellos. Felipe-Augusto de Francia no se i suma, pero si que lo fan muitos normandos y franceses d'o norte. En 1209 Besers ye saqueyato y fan una mortalera con a suya población. Simón de Montfort s'estableix como mayestre y acosa a los cataros con a pretensión de recibir o condato de Tolosa. En 1211 consigue atra excomunión de Remón VI. A población occitana tien una reacción fura contra a población d'o norte de Francia. Pero II d'Aragón defiende a lo conte de Tolosa, pero en 1213 Pero II y o conte son vencitos en a batalla de Muriel. Simón de Montfort ye asesinato en 1218 y o rei de Francia Loís VIII de Francia ye qui aproveita a ocasión: en 1226 invade a rechión y tres anyatas dimpués o conte de Tolosa acepta casar a la suya filla con o chirmán de Loís IX de Francia, Alifonso de Piteus. En 1271 o Lenguadoc s'adhibe en o dominio reyal de pa cutio.

O reino de Francia en tiempos de Loís IX y Felipe o Fermoso[editar | editar código]

Felipe o Fermoso prebaba de reforzar o poder d'o reino a l'egual que o suyo predecesor Loís IX de Francia. O condato de Campanya y Bria ye adhibito a lo dominio reyal en 1328. O reino s'estendilla a costa d'o Sacro Imperio Román Chermanico en a redolata de León del Roine entre 1288 y 1312, en 1301 Barrois Mouvent, en 1305 Vivarais, y en 1316 Valentinois.

En o interior d'o Reino de Francia bi ha quatre grans estatos vasallos: Borgonya, Bretanya, Flandres y Guyena (o nombre d'Aquitania en francés, oficial dende o sieglo XIII). Borgonya y Bretanya son en mans d'os capetos locals.

A qüestión d'Aquitania ye enreligata porque en parte ye en poder d'os reis d'Anglaterra. En 1259 Loís IX firma un tractato con Henrique II d'Anglaterra en o que mugan o ducato de Guyena a cambeyo d'o vasallache de Loís.

Dende fins d'o sieglo XII os flamencos se troban en rebelión de contino, y vencerán a la caballería francesa en 1320 en Courtrai.

Influencia francesa en tiempos de Loís IX[editar | editar código]

Encara que i haiga problemas pa mantener o control d'o reino de Francia, os capetos tienen influencia fuera d'as suyas mugas. En 1246 Carlos I d'Anchú esdevién conte de Provenza por matrimonio, en vente anyatas més tarde conquiere o reino de Secilia. Dende 1295 un capeto esdevién o conte de Borgonya.

As coronas de Francia y Navarra se troban en unión presonal entre 1285 y 1328.

O Delfinato, que fue fundado por os contes d'Albón en o sieglo XI, se posa baixo a protección d'o rei de Francia. O delfín Humberto li vende a lo rei as suyas posesions en 1349.

Os papas adquirioron o condato de Venaissin en 1274 y comproron Avinyón a lo conte de Provenza en 1347. Os papas residen en Avinyón dende 1309 dica 1377.

A guerra d'as Cient Anyatas y o reinato de Loís XI[editar | editar código]

Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra d'as Cient Anyatasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A muerte de Carlos IV de Francia en 1328 sin hereus barons fa acabar con él a linia dreita d'a dinastía d'os Capetos. A lei salica fa que i haiga un problema succesorio en Francia pero no en Navarra, on hereda a suya sobrina Chuana II.

Os reis d'Anglaterra reivindicaban a corona de Francia. O exercito anglés iba ganando a guerra a lo principio gracias a los arquers, que permitioron exitos en as batallas de Crécy (1346) y Azincourt (1415). Os angleses no pueden controlar por muito tiempo os territorios conquiestos por no tener refirme local, (a diferencia d'os Plantachenet d'o sieglo XII yeran vistos como forans). A sola rechión de Francia on bi ha un refirme cutiano a los angleses ye en Guyena.

Os franceses yeran desorientatos y en estato de guerra civil (armanyacs contra borgonyons), pero a hostilidat contra os angleses iba aumentando y Chuana d'Arco se n'aproveita.

A primera fase d'a guerra[editar | editar código]

Os capetos dreitos s'estinguen en 1328, y se planteya un problema de sucesión. Os grans de Francia adrezan més a suya atención por Felipe de Valois por estar francés que por atros candidatos posibles como Eduardo III d'Anglaterra, nieto de Felipe o Fermoso.

Eduardo pareix aceptar-lo pero dimpués reivindica a corona y ataca. Os suyos exitos melitars son importants: Destrucción d'a flota francesa en a batalla de L'Écluse, en Flandres en 1340, a victoria en a batalla de Crécy en 1346 y de Piteus en 1356, on o rei de Francia Chuan o Bueno ye feito presionero. En 1360 por o tractato de Brétigny una Guyena asaber-lo d'examplata (muito més gran que a redolata de Bordeus, plegando dica Piteus y Cevennes), ye atribuita a lo rei d'Anlaterra a cambeyo de renunciar a la corona francesa. Manimenos Carlos V de Francia tien de conestable a lo bretón Bertrand Du Guesclin y pronto reconquiere os territorios perditos. Enta 1375 os angleses no dominan que Calais, Ponthieu y as rechions de Bordeus y Bayona.

A segunda fase d'a guerra[editar | editar código]

S'estableix un equilibrio fráchil. A prencipios d'o sieglo XV bi ha dos clans franceses opuestos. Os armanyacs que son fuertes en o centro y sud y os borgonyons. Chuan o Bueno cede a un fillo suyo dito Felipe l'Atrevito o ducato de Borgonya, que fa una politica prou independient y convence a Carlos VI l'Ababol desherede a lo delfín Carlos en proveito d'Henrique V d'Anglaterra. Henrique V, qui en 1415 ya heba vencito a la caballería francesa, tien una enchaquia pa reviscolar a guerra.

En 1429 Chuana d'Arco libera Orliens, que yera asitiata por os angleses y fa coronar a Carlos VII de Francia en Reims, y dende ixe inte os angleses reblan y retaculan, en 1453 no conservan que Calais y a guerra remata.

Os duques de Borgonya han aproveitato pa asegurar-se a suya posición en una ampla zona entre o Sacro Imperio y o reino de Francia, y poseyen o ducato de Borgonya, Flandres, Artois, Picardía. O ducato de Nevers ye en mans d'una branca menor d'a familia y o ducato de Bretanya gana independencia. En o tot o sieglo XIV o Biarn se libera d'a sobiranía anglesa y francesa.

O reinato de Loís XI[editar | editar código]

En o reinato de Loís XI de Francia se produce una luita contra Carlos o Temerario, duque de Borgonya. A la muerte de Carlos o Temerario o rei s'anexiona a lo dominio reyal o ducato de Borgonya, Artois y Picardía. Manimenos a sucesión d'a casa de Borgonya pasa a los Habsburgo por o matrimonio d'a filla de Carlos o temerario con Maximilián d'Austria en 1477. O ducato de Nevers esdevién un feudo fiel a lo rei. Flandres encara s'escapa de l'autoridat d'o rei.

Loís XI consiguió que o rei d'Aragón li entregase en prenda o Rosellón y Cerdanya a cambeyo de l'aduya cuentra una revuelta en Catalunya.

Loís XI presionó sobre a casa d'Anchú pa que adhibisen o suyo herencio territorial (Anchú y Maine) a lo dominio reyal. Tamién consigue que o rei Renato de Napols y conte de Provenza legue indreitament o suyo condato de Provenza a lo rei de Francia dimpués que Alfonso V lo Magnanimo lo destrone, de traza que en 1481 se proclama a unión d'o condato de Provenza a Francia.

L'antigo rechimen en Francia[editar | editar código]

En o interior de Francia contina a consolidación d'o dominio reyal por meyo d'a incorporación d'infantatos y atros feudos, terminando principalment entre o sieglo XVI y XVII.

A oposición a los Habsburgo dominó a politica exterior de Francia dica meyatos d'o sieglo XVIII, y ye un herencio d'a Edat Meya: os Habsburgo yeran herederos d'a casa de Borgonya y tamién d'a casa de Trastamara y doncas d'a casa d'Aragón, que yera oposata a los Anchú en o reino de Nápols y o reino de Secilia.

O problema d'as mugas[editar | editar código]

Carlos VIII de Francia quiere fer valer os suyos dreitos por o reino de Nápols, procedents d'a casa d'Anchú. Pa tener as mans libres torna Artois y Franco Condato a los Habsburgo en 1493 y Rosellón y Cerdanya a la Corona d'Aragón. Carlos VIII fracasa en Italia, a l'egual que Loís XII. Manimenos Francisco I de Francia vence en a batalla de Marignano en 1515, pa dimpués enfrentar-se a Carlos V. En 1529 por o tractato de Cambrai Flandres y Artois s'unen a lo Imperio y ye o unico caso d'expansión d'o imperio a l'ueste d'a linia fixata en l'anyo 843 por o Tractato de Verdún. Manimenos a guerra esclata de nuevo y en 1555-1556 Carlos V lega os Países Baixos y o Franco Condato a Felipe II.

Quan os Habsburgo teneban as arcas vueitas firman en 1559 o tractato de Cateau-Cambrésis y Francia conserva os Tres Bispatos (ocupatos en 1552), Calais (conquiesto a los angleses en 1558) pero pierde Italia, on no conserva que o marquesato de Saluzzo, que estió vasallo d'o delfinato.

En 1601 Henrique IV reconoix as pretensions d'o duque de Savoya sobre Saluzzo y a cambeyo, n'obtién Bresse, Bugey y Gex.

O ducato de Bretanya[editar | editar código]

En a decada de 1480 o duque de Bretanya preba de casar a la suya filla y heredera, Ana, con Maximilián d'Austria, viduo de María de Borgonya en 1482. Esto fa que os franceses interviengan. A la fin Ana se casa con o rei de Francia Carlos VIII en 1491, y dimpués con o suyo sucesor Loís XII de Francia. Manimenos o ducato no ye unito a la corona. Amés Loís XII casa a la suya filla Claudia de Francia con Francisco d'Engolesme, o futuro Francisco I de Francia. Baixo o suyo reinato, en 1532 os estatos de Bretanya, aplegatos en Vannes, demandan a unión perpetua y a cambeyo se reconoixen os dreitos y privilechios d'o ducato.

Atros feudos y infantatos[editar | editar código]

Loís XII y Francisco I aportan a la corona os infantatos que controlaban (ducato d'Orliens, condatos de Blois y Valois y Engolesme). A etapa vinient afecta a lo dominio d'o duque de Borbón (con títol de conestable). Formato por feudos y infantato o territorio d'o conestable prene una gran extensión en o sieglo XV con o Bourbonais, Mancha, Auvernia, Forez, Beajoulais, etc.. En 1521 Francisco I reclama a restitución d'os infantatos. Como o conestable ye refuchiato amán de Carlos V o conchunto d'o suyo dominio, recuperato u confiscato, pasa a mans d'a corona en as anyatas vinients.

Quan Henrique IV de Francia puya plega a la cadiera reyal accede tamién por herencio a un amplo dominio. As posesions en o interior d'o reino s'unen a la corona en 1607. Biarn y a Baixa Navarra, que yeran estatos sobirans d'Henrique IV s'anexionan en 1620, y ya no quedarán que poquetz feudos.

A monarquía absoluta[editar | editar código]

Henrique IV ye asesinato en 1610 y esto enfebleix a monarquía. Ye o cardenal Richelieu, menistro de Loís XIII dende 1624 dica 1642, qui restableix y refuerza l'autoridat d'o Estato.

Dende 1643 o cardenal Mazarino contina esta politica, a penar d'a resistencia d'os notables y os grans d'o reino (a Fronda). En 1661 o cardenal muere y Loís XIV decide exercer solo o poder, seguindo a mesma dirección.

Espansión en o sieglo XVII[editar | editar código]

A expansión territorial, ligata a la luita contra os Habsburgo d'Espanya y Austria, ye por razons estratechicas: ocupar posicions que permitan intervenir en Alemanya u Italia y impedir que os Habsburgo ocupen posicions que lis permitan d'intervenir en Francia. En 1648 os tractatos de Westfalia posan fin a la guerra d'as trenta anyatas. Francia obtién a reconoixencia d'a suya sobiranía en tres bispatos ocupatos dende 1552 y bells territorios d'Alsacia. D'esta traza tien ya cabos de puent en o Imperio. O tractato d'os Pireneus de 1659 posa fin a la guerra contra Espanya, que li cede Rosellón, a Cerdanya norte, Artois (de fueras de Saint-Omer), y parte d'o Flandres maritimo, Hainaut y Luxemburgo.

As guerras contra os Habsburgo, Países Baixos y o reino d'Anglaterra ocupan unas 30 anyatas o reinato de Loís IX (1661-1715). O resultato ye l'anexión de part d'os Países Baixos enantes espanyols, d'o Franco Condato (1678) y d'o resto d'Alsacia, con Estrasburgo.

Expansión en o sieglo XVIII[editar | editar código]

O expansionismo s'enfebleix. Os Borbons gobiernan en Espanya y os Países Baixos pasan a Austria, con o que cambeya o contexto diplomatico. Francia plega a fer liga con Austria contra Prusia y Anglaterra en 1756. A expansión se fa més amoniquet, y Estanislau Leszczynski, antigo rei de Polonia, esdevién duque de Lorena vitalicio en cuentas de Francisco, o marito de María Tresa d'Austria, que recibe o Gran Ducato de Toscana en compensación. Quan muere Estanislau o Ducato de Lorena s'adhibe a lo reino, y en 1768 a Republica de Chenova cede Corcega a Francia.

En 1789 o territorio francés ye como l'actual, pero sin Savoya, Niza, Avinyón y o condato Venaissin, prencipato de Montbéliard y ciudat de Mülhausen.

En o sieglo XVIII Francia conoix una centralización administrativa, bi ha fidelidat a la monarquía y a luenga francesa se cheneraliza en as elites socials.

As divisions administrativas son gubiernos, territorios baixo o control d'un gran sinyor que tien una función melitar u de mantenimiento de l'orden, y generalités, baixo un intendent con una función de chestionar a fiscalidat, as obras publicas y a policía en nombre d'o rei. Os gubiernos aumentan os suyos poders en as guerras de relichión u d'a Fronda y a monarquía despulla d'o suyo poder a los sinyors.

Os Parlamentos y Cortz sobiranas son instancias chudicials que executan una función politica important a la fin de l'antigo rechimen. Bi ha distinción entre "países d'estatos" en os que una asambleya vota y distribuye os impuestos y "países d'eleccions" en os que os achents d'o rei actuan dreitament.

A Revolución[editar | editar código]

A Libertat guiando a o pueblo, obra d'Eugène Delacroix.
Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Revolución Francesaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A Revolución Francesa esclata en 1789 y fa que caiga a monarquía 3 anyatas més tarde. Os privilechios son abolitos a nueit d'o 4 d'agosto. O 26 d'agosto son declaratos os dreitos de l'hombre y d'o ciudadán. A sobiranía d'a nación sustituye a la sobiranía d'o rei. A centralización de l'antigo rechimen arredol d'a figura d'a monarquía en a capital contina en a Revolución francesa con o rechimen chacobita. Contina a expansión territorial pero ya no será tan decisiva como en a Edat Meya y en l'Antigo rechimen. Bi ha un cambeyo administrativo y en 1789 l'Asambleya Constituyent fa una división de Francia en departamentos, que entrará en vigor en febrero de 1790. A mida d'os departamentos se fa d'una traza que permita a los habitants plegar a la capital en un día. A población local eslei a los miembros d'as asambleyas departamentals, que pueden d'esta traza canalizar as reivindicacions locals. Os departamentos esminglanan as provincias historicas prou grans pero resucitan bellas entidatz antigas: Périgord, (Dordonya) Quercy (Lot) y Rouerge (Aveyron). En 1800 Napolión Bonaparte posa a un prefecto en cadagún d'os departamentos. Os prefectos yeran més poderosos que os intendents d'enantes de 1789.

Napolión Bonaparte, primer cónsul.

Dimpués d'a revolución en Francia se reivindicaban unas mugas “naturals” pa chustificar una expansión territorial: os monts Pireneus a o sud, os Alpes y o Rin a l'este. Se concibe a luenga francesa como ferramienta pa unificar a nación francesa (en cuenta d'un criterio de pertenencia a la nación u de definición d'a nación francesa). Se concibe que as atras luengas son elementos de l'antigo rechimen u vehiclos d'o separatismo.

Avinyón y o Condato Venaissin son anexionatos en 1791. En 1792 ye anexionata Savoya, en 1793 o prencipato de Múnegu, o condato de Niza, o bispato de Basilea y enclaus de Saarwerden, Salm y Montbéliard tamién son anexionatos.

En 1792 Francia declara a guerra a la casa d'Habsburgo, con qui fan liga Prusia, Reino Unito, Espanya y Países Baixos. Dimpués de bellas derrotas o exercito d'a republica francesa s'imposa en 1794 dezaga d'a muga noreste. A l'atro anyo s'anexionan os Países Baixos austriacos y o bispato de Lidje, y a l'inte se dividen en departamentos. En 1799 se desvién o mesmo en a marguin ezquierda d'o río Rin. Mülhausen y a Republica de Chinevra s'incorporan a Francia ixe mesmo anyo.

En o periodo napolionico o Imperio Francés ye muito més gran que no pas a Francia que se reivindicaba con unas mugas naturals. Dende 1810 s'estendilla dende Roma dica Hamburgo. O Tractato de París d'o 20 de noviembre de 1815 que remata as guerras napolionicas torna a Francia as mugas de 1789 d'alto u baixo, no conservando que pocos enclaves anexionatos en a Revolución Francesa.

A Restauración, a Segunda Republica y o Segundo Imperio[editar | editar código]

Dimpués d'a derrota de Napolión se restaura a monarquía. A expansión europea s'atura y as prebatinas d'anexión topetan con a oposición d'atros estatos. En 1824 muere Loís XVIII, y ye succedito por Carlos X, que ye ultramonarquico. En chulio de 1830 bi ha una revolución que lo derroca y sienta en a cadiera reyal a lo duque d'Orliens Loís-Felipe d'Orléans. Se creya una monarquía costitucional que ye sostenita por a burguesía.

Loís-Felipe abdica en a revolución de febrero de 1848, quan ye proclamata a Segunda Republica Francesa. En aviento de 1848 Loís Napolión Bonaparte, fillo de Loís, un chirmán de Napolión, ye esleito president. Tres anyatas dimpués, un golpe d'estato y un plebiscito concentran o poder en Loís Napolión Bonaparte, que restableix o imperio en 1852 y prene o títol de Napolión III. En 1860 o rei de Cerdenya y Piemont cede Savoya y Niza a Francia a cambeyo de l'aduya en a politica d'unificación italiana. En 1866-1867 prebó d'aprobeitar o conflito entre Austria y Prusia pa ocupar Belchica y Luxemburgo, pero Bismarck lo impedirá. As tropas alemanas rodeyan París, o gobierno se refuchia en Burdeus. O imperio se desfa quan os prusians fan presionero a Napolión III en a batalla de Sedán. En setiembre de 1870 se proclama de nuevo a republica (a Tercera Republica Francesa), consolidata a fins d'a decada de 1870. A III republica durará dica a segunda guerra mundial. En chinero de 1871 se firma un armisticio con Alemanya, y por o tractato de Francfort d'o 10 de mayo de 1871 Francia cede a Alemanya Alsacia (de fueras de Belfort), y una part de Lorena, con a ciudat de Metz.

A primera guerra mundial[editar | editar código]

Soldatos franceses en a batalla de Verdún.
Gnome-searchtool.svg
Ta más detalles, veyer l'articlo Primera Guerra Mundialveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

As tropas francesas resisten a las tropas alemanas en a batalla d'o Marne en setiembre de 1914 y o conflicto durará 5 anyatas. Dimpués d'a rendición d'Alemanya as rechions chermanicas d'Alsacia y Lorena tornan a Francia sin consultar-lo a la población local, en gran part chermanofona. Francia reclama os districtos de Sarre-louis y Sarrebruck, seguntes presuntos dreitos historicos. Encara que Estatos Unitos s'oposa a esta reivindicación, se plega a un alcuerdo sobre a creyación d'un territorio d'o Sarre sozmeso a un estatuto especial.

A Segunda Guerra Mundial[editar | editar código]

Adolf Hitler en París o 30 de chulio de 1940.

O 10 de mayo encomienza a batalla de Francia, una campanya melitar que remata o 22 de chunio de 1940 en a que a Wehrmacht d'o Tercer Reich invadió os Países Baixos, Belchica, Luxemburgo y Francia. Os franceses no son capaces de defender-sen bien en a guerra contra Alemanya. Encara que i heba una linia defensiva en a muga con Alemanya (a linia Maginot) y que feban servir voluntarios republicans espanyols en a primera linia de combate, os alemans entran por o noreste, (muga de Francia con Belchica). Francia firma un armisticio con Alemanya o 22 de chunio de 1940 y queda dividita en dos zonas: una zona ocupata dreitament por Alemanya en a metat norte y a costa Atlantica y un estato titere en o centro y sudeste dito Francia de Vichy y con capital en Vichy y dirichito por o mariscal Philippe Pétain. Alsacia y Lorena, rechions historicament chermanicas, tornan a Alemanya, y Niza y Savoya son anexionatas por Italia.

En chulio a Cambra de diputatos y o Senato chuntos en una Asambleya Nacional da poders plens a Pétain, que se compromete a colaborar con Alemanya. En chunio de 1940 o cheneral Charles De Gaulle funda o movimiento d'os franceses libres en Londres con a intención de continar a guerra, manimenos son poca chent.

En chunio de 1944 os Aliatos desembarcan en Normandía (batalla de Normandía) y en agosto de 1944 liberan París. Se restableix un rechimen democratico baixo a dirección de Charles De Gaulle, que dimite en 1946.

Francia en a postguerra y en a CEE[editar | editar código]

Francia consigue exercer un papel en a politica internacional en a postguerra, y participa en a ocupación d'Alemanya. En 1946 se creya una nueva constitución y se funda a Quatrena Republica Francesa.

Se produce una recuperación economica. Francia s'asocia con atros países d'Europa Occidental pa formar a CEE. As colonias luitan por a suya independencia. Os franceses son derrotatos en Indochina y la pierden, o Imperio Colonial Francés encomienza a desfer-se. Os alcherians se rebelan en 1954 y Francia considera Alcheria una colonia como as atras por tener muita población francesa (os pietz negros). En 1958 De Gaulle ye president y se prepara una nueva constitución, que s'aprueba en referendum en setiembre, naixendo a Quinta Republica Francesa. En 1962 Francia accepta a independencia d'Alcheria por os Alcuerdos d'Evian, y a mayoría d'os pietz negros tornan ta Francia, sendo establitos en a costa mediterrania, contribuindo a l'afrancesamiento d'Occitania, de Catalunya Norte y de Corcega.

Bibliografía[editar | editar código]

  • Jean Sellier.: Atlas de los pueblos de Europa Occidental. Editorial Paidós.

Vinclos externos[editar | editar código]


Estatos d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Alto Karabakh3 | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonia | Malta | Moldavia | Múnegu | Montenegro | Noruega | Nueva Rusia4 | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Unito | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixito. 4 No reconoixito