Meksiko

	Estados Unidos Mexicanos
	Unuiĝintaj Meksikaj Ŝtatoj
Detaloj	Detaloj
	Nacia himno: Himno Nacional Mexicano
Bazaj informoj
Ĉefurbo	Meksik-urbo
Oficiala(j) lingvo(j)	hispana lingvo
Plej ofta(j) religio(j)	katolikismo (89%); protestantismo (6%); aliaj (5%)
Areo; % de akvo	1.972.550 km²; 2,5 %
Loĝantaro	120 286 655
Loĝdenso	55 loĝ./km²
Vivolongo	75 jaroj
Horzono	centra horzono de Nordameriko (UTC-6)
Interreta domajno	.mx
Landokodo	MEX
Telefona kodo	+52
Plej alta punkto	Citlaltepetl
Plej malalta punkto	Laguna Salada
Politiko
Politika sistemo	federal republic
Ŝtatestro	Enrique Peña Nieto
Nacia tago	16-a de septembro 1810
Sendependiĝo disde Hispanio	27-a de septembro 1821
Ekonomio
Valuto	Meksika peso (MXN)
MEP	laŭ 2006
– suma	$ 1,149 duiliono
– pokapa	$ 12.775
	Esperanto-movado
Landa E-asocio	Meksika Esperanto-Federacio
v • d • r

Ĉi tiu artikolo bezonas poluradon, ĉar ĝi montras stilajn kaj/aŭ gramatikajn kaj/aŭ strukturajn problemojn, kiuj ne konformas al stilogvido.

La priskribo de la problemo troviĝas ĉi tie. Bonvolu ŝanĝi la enhavon por plibonigi la artikolon.

Meksiko (hispane: México, oficiale: Estados Unidos Mexicanos), oficiale la Unuiĝintaj Meksikaj Ŝtatoj, estas federacia respubliko konstitucia en Nordameriko, kiu konsistas el 31 ŝtatoj kaj federacia distrikto kiu estas Meksikurbo. Norde ĝi limas al Usono; sudokcidente kun la Pacifika oceano; sudoriente kun Gvatemalo, Belizo, kaj la Kariba Maro; kaj oriente troviĝas la Meksika golfo.

La meksika surfaco ampleksas proksimume 2 milionojn da km², kiu atingas la dek kvaran pozicion inter la plej grandaj landoj el la mondo. En tiu ĉi teritorio loĝas pli ol 117 milionoj da personoj, estas la ŝtato plej granda laŭ nombro da hispanparolantoj.

Bazaj informoj[redakti | redakti fonton]

Oficiala nomo: Estados Unidos Mexicanos
Komuna nomo: México (Meĥiko; la sono de la ikso estas escepto laŭ la kutima prononco en la hispana lingvo, ĉefe en Meksiko). Vidu artikolon pri la nomo de Meksiko en esperanto.
Situo: ĉ. 23º No, 102º Ok
Limoj: 3.118 km norde kun Usono, 960 km sude kun Gvatemalo kaj 176 km kun Belizo.
Areo: 1.972.546 km²
Semotaŭga: 12%
Ĉefurbo: Meksikurbo
Sendependiĝo: (de Hispanio) ekis je la 16-an de septembro 1810, sukcesis je la 21-a de septembro de 1821
Internaciaj organizaĵoj: UN (1945), OAŜ

Esperanta nomo[redakti | redakti fonton]

La esperantigo de la hispanlingva vorto México [MEĥiko] estas malfacilaĵo.

En Lingva respondo n-ro 47, publikigita en Oficiala Gazeto en 1911 (n-ro 18B en la 6a eldono de Lingvaj Respondoj), Zamenhof skribis:

[...] ni neniam devas diri "Meksikujo"; ni devus diri "Meksiko", sed, por fari diferencon inter la urbo kaj la samnoma lando, mi konsilas [...] nomi la urbon "Meksiko" kaj la landon "Meksikio" (kiel Alĝero-Alĝerio, Tuniso-Tunisio k. t. p.).

Multaj esperantistoj nun opinias ke tiu komento estis eraro de Zamenhof.

La Akademio de Esperanto en 1974 oficialigis la landnomon "Meksiko" (en la Oka Oficiala Aldono al la Universala Vortaro), ĉar tiu formo estas la plej internacia. UEA kaj Monato uzas nur tiun oficialan formon. La landa Esperanto-asocio nomiĝas Meksika Esperanto-Federacio.

Krome, ĉirkaŭteksto ofte helpas, kiam oni diras nur "Meksiko". Interese, la meksikanoj mem malofte plendas aŭ konfuziĝas kiam oni diras México, kvankam tiu ĉi vorto aludas urbon, ŝtaton kaj landon:

Historio[redakti | redakti fonton]

Ankaŭ legu: Historio de Meksiko

Dum miloj da jaroj, la hodiaŭa Meksiko estis lando de ĉasistoj kaj rikoltistoj. Antaŭ ĉirkaŭ 9 mil jaroj, la amerikanoj kultivis maizon, sed komencis agraran revolucion, stirante al formado de multe pli kompleksaj civilizacioj. La civilizacioj giris konturon de urboj kun skribo, monumenta arkitekturo, astronomiaj kaj matematikaj studoj, kaj armeo. Post 4 000 jaroj, ili estis detruitaj pro la alveno de hispanaj koloniistoj en 1519. Dum tri jarcentoj, dum kiuj la plimulto da loĝantaro de Meksiko estingitaj indiĝenoj, ĝi estis koloniata por Hispanio.

Meksiko estis rekonita formale memstara de Hispanio en 1821. Milito de la lando kun Usono finiĝis en 1848 per perdo de preskaŭ duono de ĝia teritorio. En 1861 Meksikon invadis Francio kaj ĝi regis mallonge ĝis 1867. Poste, la Meksika revolucio kaŭzis morton de 10% de la loĝantaro. Ekde komenco, Meksiko kiel ŝtato-nacio luktis kun interkonsento pri ĝia heredaĵo indiĝena juĝe atribuita kun la postuloj de la modelo de la moderna kulturo okcidenta trudita en 1519. La nomo de la nacio estas derivita de la azteka ĉefurbo Tenoĉtitlano. Hodiaŭ, Meksiko estas hejmo por la plej granda nombro de hispan-parolantoj en la mondo, ĝi havas ankaŭ la plej grandan nombron de denaskaj amerikanoj, kiuj parolas la indiĝenajn lingvojn (la plimulto parolas la navatlan).

Demografio[redakti | redakti fonton]

Loĝantaro: 103,263,388 (2005)
% urbana: 74% (2000)
homoj je kv. km: 52,2 (2000)
homoj je kv. km da semotaŭga tero: 434,9 (2000)
ekonomia kresko: 1,53% (2000, takso)
naskoj: 23,15 je 1000 homoj en jaro (2000, takso)
mortoj: 5,05 je 1000 homoj en jaro (2000, takso)
migrantoj: -2,84 je 1000 homoj en jaro (2000, takso)
mortokvanto de beboj: 26,19 mortoj je 1000 naskoj (2000, takso)
infanoj po virino: 2,67 infanoj naskita je virino (2000, takso)
meza vivlongeco: 71,49 jaroj (68,47 viroj, 74,66 virinoj) (2000, takso)
Etnoj: 74% mestiza (miksitoj de eŭropido kaj amerika indiĝeno), 10% indiĝena, 15% eŭropida, 1% aliaj
Religio: laika ŝtato. Lau taksoj, 95% kristanismo (89% katolikismo, 6% protestantismo) 5% aliaj.
Lingvo: la hispana estas la baza lingvo de la loĝantaro kaj estas uzata oficiale. Aliaj lingvoj: la navatla, dialektoj de la majaa, aliaj indianaj lingvoj.
alfabeta: 89,6% (91,6% viroj, 87,6% virinoj) (1995 takso)

Ŝtatoj[redakti | redakti fonton]

Pli detalaj informoj troveblas en la artikolo Subŝtatoj de Meksiko.

Meksiko dividiĝas en 31 federaciaj subŝtatoj (laŭ la meksika politika kaj jura sistemo ili hispane nomiĝas "estados", sed la e-lingva vorto "ŝtato" havas iom alian difinon, tial subŝtatoj) kaj la Federacia Distrikto estas la ĉefurbo:

Meksiko

Subŝtatoj	Loĝantaro (2005)	Areo (km²)	Ĉefurbo
Estados Unidos Mexicanos (Unuiĝintaj Meksikaj Ŝtatoj)	103 088 000	1 959 248	Federacia Distrikto
1. Agvaskaljento	1 051 000	5 625	Agvaskaljento
2. Malsupra Kalifornio	2 842 000	71 546	Meksikalo
3. Malsupra Sudkalifornio	517 000	73 943	La Paco
4. Kampeĉo	751 000	57 727	Kampeĉo
5. Ĉiapo	4 256 000	73 681	Tukstlo Gutjerezo
6. Ĉiŭaŭo	3 238 000	247 487	Ĉiŭaŭo
7. Koaŭilo	2 475 000	151 445	Saltiljo
8. Kolimo	562 000	5 627	Kolimo
9. Durango	1 489 000	123 367	Durango
10. Gvanaĥuato	4 893 000	30 621	Gvanaĥuato
11. Gerero	3 116 000	63 618	Ĉilpancingo
12. Hidalgo	2 334 000	20 856	Paĉuko
13. Ĥalisko	6 652 000	78 630	Gvadalaĥaro
14. Meksiko	14 161 000	22 333	Toluko de Lerdo
15. Miĉoakano	3 988 000	58 667	Moreljo
16. Moreloo	1 605 000	4 892	Kvernavako
17. Najarito	943 000	27 862	Tepiko
18. Novleono	4 164 000	64 203	Monterejo
19. Oaĥako	3 522 000	93 343	Oaĥako de Juárez
20. Pŭeblo	5 391 000	34 251	Pŭeblo
21. Keretaro	1 593 000	11 658	Santjago de Keretaro
22. Kintanaroo	1 134 000	42 535	Ĉetumalo
23. Sanluispotosio	2 412 000	61 165	Sanluispotosio
24. Sinaloo	2 610 000	57 331	Kuljakano
25. Sonoro	2 384 000	179 516	Hermosiljo
26. Tabasko	2 013 000	24 747	Viljahermoso
27. Tamaŭlipo	3 020 000	80 148	Urbo Viktorjo
28. Tlakskalo	1 061 000	3 997	Tlakskalo
29. Verakruco	7 081 000	71 856	Ĥalapo de Enríquez
30. Jukatano	1 803 000	39 671	Merido
31. Zakateko	1 357 000	75 416	Zakateko
32. Meksikurbo	8 670 000	1 484	Meksikurbo	---

Vidu tabelon de meksikaj loknomoj, mapon de la subŝtatoj de Meksiko kaj liston de subŝtatoj de Meksiko.

Urboj[redakti | redakti fonton]

Mapo de Meksiko

La plej grandaj urboj: milionoj en 2000 (takso):

19,75	Meksikurbo (4-a plej loĝata en tuta Ameriko)
4,10	Gvadalaĥaro
3,60	Monterejo
1,40	Urbo Pŭeblo
1,32	Urbo Juárez
1,30	Tiĥuano
1,23	Leono
0,74	Moreljo

Geografio[redakti | redakti fonton]

La plej alta monto estas la Stelmonto aŭ "Citlatépetl".

Politika sistemo[redakti | redakti fonton]

Meksiko estas demokrata federa respubliko. La konstitucio estis aprobita je la 5-a de februaro de 1917

Prezidanto elektita pere de universala kaj sekreta balotado por sesjara periodo. Vidu liston de prezidentoj de Meksiko. Nuna prezidento: Felipe Calderon

Duĉambra kongreso: deputitoj (tri jaroj) kaj senatanoj (ses jaroj)

Cefaj politikaj partioj:

Revolucia Institucia Partio (fondita 1929)
Partio de Nacia Agado (1939)
Partio de la Demokratia Revolucio (1988)

Kulturo[redakti | redakti fonton]

Kuirarto[redakti | redakti fonton]

Molkajeto kaj tejoloto, tradicia pistilo ekzemple por kapsiketoj.

Pli detalaj informoj troveblas en la artikolo Meksika kuirarto.

Meksika kuirarto estas ĉefe fuzio de indiĝena mezamerika kuirarto kun eŭropaj, ĉefe hispanaj, elementoj aldonitaj post la konkero de la Azteka Imperio en la 16a jarcento. La bazaj materialoj estas indiĝenaj manĝaĵoj, kiaj maizo, faboj kaj kapsiketoj. Eŭropanoj enmetis grandan nombron de aliaj manĝaĵoj, plej grave el kiuj estas viandoj el aldomigitaj animaloj (bovoj, porkoj, kokoj, kaproj, kaj ŝafoj), laktaj produktoj (ĉefe fromaĝo), kaj variaj herboj kaj spicoj. Aldone al la bazaj materialoj menciitaj, kiaj maizo kaj kapsiketoj, aliaj indiĝenaj ingrediencoj estas la jenaj: tomatoj, kukurboj, avokadoj, kakao kaj vanilo,^[1]