Kırgızlar

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Şuraya atla: kullan, ara
Bu maddedeki bazı bilgilerin kaynağı belirtilmemiştir. Ayrıntılar için maddenin tartışma sayfasına bakabilirsiniz. Maddeye uygun biçimde kaynaklar ekleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.
Kırgızlar
Toplam nüfus
6.000.000
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Kırgızistan Kırgızistan 3.804.800[1]
Özbekistan Özbekistan 231.864[2]
Çin Halk Cumhuriyeti Çin Halk Cumhuriyeti 160.823[3]
Tacikistan Tacikistan 65.500[4]
Rusya Rusya Federasyonu 32.000[1]
Kazakistan Kazakistan 40.000[2]
Türkiye Türkiye 4.000[3]
Ukrayna Ukrayna 3.000[4]
Diller
Kırgızca, Rusça, Özbekçe
Din
İslam
İlgili etnik gruplar
diğer Türk Halkları
Türk tarihi
Mahmud al-Kashgari map.jpg
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ

Kırgızlar veya Kırgız Türkleri, çoğunluğu Kırgızistan'da yaşayan Türk halkı. Türklerin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazıtları'nda Kırgızlar, tarihleri çok eskiye dayanan Türk kavimleri arasında zikredilmektedir.[5]

Çin tarihi kaynaklarında ise Kırgızlar ilk kez M.Ö. 201 yılında Hunlar zamanındaki olaylar anlatılırken ortaya çıkmakta ve Kırgızların bilinen ilk devletlerini M.Ö. 2. yüzyılda bugünkü Kırgızistan topraklarından doğuya ve kuzey doğuya uzanan bölgede, (Tanrı Dağlarının doğu ve kuzey doğusunda) kurdukları anlaşılmaktadır.[kaynak belirtilmeli]

Kırgız sözcüğü[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgız sözünün çıkış yeri üzerine farklı iddialar bulunmaktadır. Kırgız etnonimi üzerine yapılan bazı çalışmalar sözcüğün "kırk-as" sözcüğünden türediği yönündedir.[6] Bir diğer varsayıma göre ise Kırgız sözcüğünün "kırk-kız", ikincisi "kırk uz" veya kırk kabile-boy sözcüklerinden türediği yönündedir.[kaynak belirtilmeli] Kırgızistan bayrağında güneş benzeri şeklin etrafındaki kırk ışık süzmesi buna göndermedir. Ayrıca bir başka teori ise Kır-gezmek sözcüğünden türediğidir.

Günümüzde Kırgız sözü Türk Dünyasının her yerinde geçer. Örneğin Tuva Türkleri'nde bir Türk sülalesinin adı ve aynı zamanda günümüzde Tuva'da soyadı olarak da kullanılan "Kırgıs" sözü bulunmaktadır. Türkiye'de Eskişehir Seyitgazi'de bir dağ adı olarak varlığını sürdürürken Balıkesir şehri içinde Altıeylül mahallesinde bir sokak adı olarak çoktan beri söylenegelmiştir.

Tarihte Kırgızlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Pamirli Kırgız

Ön-Kırgızlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin ve Arap kaynaklarında yeşil ve mavi gözlü, kızıl saçlı-sarışın olarak geçen Kırgızlar en eski Türk halklarından biridir. Ön-Kırgızların Moğol kabileleriyle yaptıkları evlilikler sonucu günümüz Kırgızları ortaya çıkmıştır. Tuva Türkleri, Oğuz Türkleri, Kıpçak Türkleri gibi Türklerinden oluşmuşlardır. M.Ö.250 yıllarında Yenisey Kırgızları olarak Yenisey (eski dilde Ene-say, Tuva Türkçesinde Ulug-hem) vadisi boyunca uzanan bölgelerde, şimdiki Rusya Federasyonu içindeki Krasnoyarsk bölgelerinde yaygın olarak yaşıyorlardı. Yenisey Irmağı boyunda yaylak-kışlak tarzı bir hayat süren Kırgızlar, Milattan sonra birinci yüzyılda Hun diye de bildiğimiz Hiung-nu devletini oluşturdular. Hiung-nuların dağılması üzerine Kırgız Türkleri, Yenisey Kırgız Kağanlığı'nı veya Hanlığı'nı kurdular. Dördüncü yüzyılda kurulan Yenisey Kırgız Hanlığı, Baykal Gölü'nden Tibet’e kadar genelde Türk topluluklarının yaşadığı bölgelerde hakim oldu. Günümüzdeki Hakas Kırgızları, bu dönemde ana kütleden koptular.[kaynak belirtilmeli]

Moğol istilası öncesinde Avrasya

6. yüzyılda kurulan Göktürk Kağanlığı ile tıpkı Oğuzlar gibi birlik kurmayı kabul etmeyen Kırgızlar, Çin'in güçlenmesinden tedirgin olup Mukan Kağan döneminde Göktürklere bağlandılar. Böylece Türk toplulukları Göktürkler sayesinde tek bayrak altına tekrar toplandılar. Göktürklerin Çin hakimiyeti altına girdiği 630-680 yılları arasında Kırgızlar Çin işgaline karşı başkaldırıp ayrı olarak yaşadılar.[kaynak belirtilmeli]İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurulmasıyla yeniden Göktürk Kağanlığı ile birleştiler. Kırgızlar bu dönemde sık sık yönetime ayaklandılar. Kırgızlar, Göktürk Kağanlığı'ndan sonra Uygur Kağanlığı hakimiyetine girdiler. 840 senesinde Uygur Kağanlığını yıkarak kendi Kırgız Türk Kağanlığını kurdular.

Çağdaş Kırgız Halkı'nın Doğuşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızlar 840 yılında Türk tarih sahnesinde önemli bir adım attılar ve Ötüken ve çevresini ele geçirdiler. Bugünkü Kırgız kültürünün temelini oluşturdular.

Kırgızlar 840 yılında Orhun bölgesine giderek Uygur hakimiyetini ortadan kaldırdılar ve Orta Asya hakimiyetini ele geçirdiler. Türk Kağanlıklarının milli merkezi Ötüken olmak üzere Kırgız Kağanlığı kuruldu. Karahanlılar'ın tesiriyle İslam dinini kabul ettiler. Kırgız kaynaklarına göre, 10. yüzyılda 200 bin müslüman Kırgız ailesi vardı.

Türk Tarihi 900yılında.jpg

920 yılında Moğol Kitan devleti, Kırgızları baskıya uğratarak, Tanrı dağları çevresine göç etmelerine sebep oldu. 1 Yenisey nehri kıyılarında Göktürk harfleriyle yazılmış yazıtlar bıraktılar.

Kırgızlar, Moğollardan sonra Timur ve Özbek Hanlığı içerisinde yaşadılar. Daha sonra 17. yüzyılın sonlarına kadar "hanlık" seviyesinde varlıklarını devam ettirmişlerdir. 1870'lerde Hokand Hanlığı'yla beraber hareket eden Kırgızlar, Ruslar'ın Hokand Hanlığı'nı yıkmasıyla beraber Rus hakimiyetine girdi. 1863'te kurulan Orta Asya Rus Generalliği'ne bağlanan Kırgızlar, Rus çarına karşı sürekli ayaklanmıştır. Pek çok Kırgız kabilesi Afganistan'a ve Uygur bölgesine göçmüştür.

Kırgızlar, 1917'de Rusya'da meydana gelen ihtilal sebebiyle Orta Asya'da kurulan ve 1918 yılının sonunda yıkılan bağımsız Alaş Orda'ya katıldılar. Sovyet-Ruslar bölgeyi 1918'de tekrar ele geçirmiştir. 1920'de Kırgız bölgesini içine alan "Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" içerisinde yaşayan Kırgızlara bu dönemde Kara-Kırgız adı verilmiştir. Deşt-i Kıpçak bölgesi'nde yaşayanlara ise Kazak-Kırgızlar adı verilmiştir. 1924'te Kazak-Kırgızları ile Kara-Kırgızlar birbirinden kopmuştur. Kara-Kırgızlar yani günümüz Kırgızları, 1924'de "Kara-Kırgızları Özerk Oblastı" halkını oluşturmuşlardır ve 1926'da "Kırgızistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" nin kurulmasıyla Kırgızlar, ulusallaşmıştır.

Yaşadıkları Yerler[değiştir | kaynağı değiştir]

10. yüzyılda yaşamış ünlü Türk Dünyası araştırmacısı Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanı Lügati Türk adlı eserde Türk Dünyasının coğrafyası tarif edilirken Kırgızların yeri de anlatılmıştır. Kitapta Türk Dünyasının en batısında Roma ülkesine yakın olan Beçenek Türkleri, en doğusunda ise Kıtay (Çin) ülkesine yakın Kırgız Türkleri şeklinde yazılmıştır. Bu iki Türk topluluklarının arasında ise Kıpçak, Oğuz, Yemek, Başgırd, Basmıl, Kayı, Yabaku,Tatar Türkleri olduğu belirtilmiştir. Yine aynı eserde Kırgızların konuştuğu dilinin en arı Türkçe olduğu tanımlaması yapılmıştır. Eski zamanlarda Türkiye'ye göç eden Türkistan toplulukları arasında Ötüken ve Yenisey dolaylarından Moğol soykırımdan kaçan bazı Kırgız toplulukları da gelmiştir. Mesela Eskişehir'in Günyüzü ilçesi Ayvalı köyü halkı arasında Kırgız sülalesinden gelenler mevcuttur. Dünya'da 5 milyonu aşan Kırgız halkı yaşamaktadır. 3.35 milyonu Kırgızistan'da, en büyük azınlık olarak 410 bini Özbekistan'da, 210 bini Çin'de, 81 bini Tacikistan'da, 32 bini Rusya'da, 40 bini Kazakistan'da 4 bini Türkiye'de,ve 3 bini Ukrayna'da bulunmaktadır.

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızların % 99'u müslümandır. 8. yüzyılda İpek yolu ticareti nedeniyle İslamla tanışmışlardır. Müslümanlığa geçiş ise bir anda olmamış, sünnet gibi adetlerin şaman kültürüne aşılanması ile zamanla sağlanmıştır. Sayıları az da olsa, ateistler - Sovyet Rusya etkisiyle, Tibet Budistleri ve eski kökleriyle şamanistler de Kırgız toplumunda bulunmaktadır. Kırgız Türklerini Hıristiyanlaştırmak ve öz benliklerinden uzaklaştırmak için Hıristiyan misyonerleri yıllardır büyük uğraş vermektedir. Kırgız Türkçesine Kuranı Kerim, Rusça Kuranı Kerim mealinden çeviri yapılmıştır.

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgız türkleri, yakın dönemde yerleşik hayata geçmiş bir toplumdur. Bayraklarındaki güneş benzeri şekil, bunun bir özetidir ve Kırgız otlaklarının ortasında, ocağın dumanının dışarı çıkmasını sağlayan boşlukla özdeşleşmektedir.

Kırgızlar asıl olarak dağlarda yaşayan ve buna bağlı olarak da dünyanın en iyi çadırını geliştirmiş Türk toplumudur. Ülkenin büyük bir kesimi dağlarla çevrilmiş olan Kırgızistan'da halen dağda göçebe hayatı yaşayan Kırgızlar vardır. Eski Türklerde olduğu gibi yazın yaylada, kışın ise kışlakta yaşanılmaktadır. Rusya'nın işgaline uğradığında ilk defa yerleşik düzene geçmiştir.

Toplum[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızistan çok uluslu bir ülkedir. Ülkenin % 90'ı aşkını Türklerden oluşmaktadır. Türk topluluklarından % 70 oranında Kırgız Türkleri, % 15 oranında Özbek Türkleri oluşturur. Kırgızistan'daki Türk toplulukları olan Kırgız Türkleri, Özbek Türkleri, Ahıska Türkleri, Uygur Türkleri ve kazak türkleri Türk Birliği'nin kurulmasını büyük oranda istemesine rağmen ülkenin azınlığı olan Ruslar ve Türk olmayan başka uluslar Türk Birliği kurulmasını istememktedir. Kırgızistan'da ilk kez bir cumhurbaşkanı Türk Birliği'nin kurulmasından yana fikrini belirtmiştir. Kırgız Türkleri, Özbekistan ve Özbek Türklerinin hem Türk Birliği ve Orta Asya (ya da Türkistan) Birliği karşısında görülmeleri hem de kararsız davranışları sebebiyle ülkenin çok nüfuslu topluluğu Özbeklere soğuk bakmaktadır.

Uluslararası İlişkiler ve Siyaset[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ilişkiler Kırgızistan'ın bağımsızlığı ile iyi olmuştur. Kırgızistan'ın cumhurbaşkanı Almazbek Atambayev, Türkiye'yi çok seven ve Türkiye ile her alanda birlik kurmak isteyen bir lider olmuştur. Atambayev, TBMM'deki ve Azerbaycan Meclisindeki söylemleri ile gerek Türkiye ve gerekse Azerbaycan halkı gözünde çok sevilmiştir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynak[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ National Statistical Committe of the Kyrgyz Republic : Population and Housing Census of the Kyrgyz Republic of 2009
  2. ^ Etnic Atlas of Uzbekistan (2000 census)
  3. ^ China.org.cn : The Kirgiz ethnic minority (by 2000 census)
  4. ^ United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights : Problems of etnic minorities in Tajikistan
  5. ^ Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
  6. ^ Türklerin ve Tatarların Kökeni,M.Zekiyev
  • V.V. Bartold, The Kyrgyz: A Historical Essay, Frunze, 1927. Reprinted in V.V. Bartold, Collected Works, Volume II, Part 1, Izd. Vostochnoi Literatury, Moscow, 1963, p. 480
  • Abramzon S.M. The Kirgiz and their ethnogenetical historical and cultural connections, Moscow, 1971, p. 45
  • Zuev, Yu.A., Horse Tamgas from Vassal Princedoms (Translation of Chinese composition "Tanghuyao" of 8-10th centuries), Kazakh SSR Academy of Sciences, Alma-Ata, 1960, p. 103
Kırgızistan konuları
Tarih Kırgızistan arması
Siyaset
Coğrafya
Ekonomi
Toplum
Kırgızistan portalı
Tarihteki ve Günümüzdeki Türk halkları
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kırgızlar&oldid=16780097" adresinden alındı.