In deze rubriek boektips waarvan wij denken dat ze van belang zijn voor Alert!-lezers. Boeken en brochures, uitgegeven in het Engels, Duits of Nederlands, allemaal recent verschenen en vrijwel allemaal te koop of te bestellen in de betere politieke boekhandel, zoals de Rooie Rat in Utrecht, Oudegracht 65. Als er geen taal staat aangegeven staat, is het boek in het Nederlands.
‘Tobie Goedewaagen (1895-1980), een onverbeterlijke nationaalsocialist’, door Benien van Berkel. Dr. Tobie Goedewaagen behoorde tijdens de bezettingsjaren tot de leiding van het Duitse nationaalsocialistische bestuur in Nederland. Hij was als secretaris-generaal van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten verantwoordelijk voor de nazificatie van de Nederlandse cultuur. Hij nam omstreden maatregelen als de gelijkschakeling van de pers en de omroepen, en dwong kunstenaars lid te worden van de Kultuurkamer. Hij werd een alom bekende en vooral gehate NSB’er met de scheldnaam ‘Rotkar’. Maar wie weet dat Goedewaagen in zijn jonge jaren bevriend was met toonaangevende kunstenaars als beeldhouwer John Rädecker en een protegé was van de dichter Adriaan Roland Holst, vraagt zich af welke ambities hem tot zijn nationaalsocialistische idealen gedreven hebben. Opmerkelijk is dat na de oorlog een deel van zijn gedachtegoed, onder meer de subsidiëring van kunst en literatuur, werd overgenomen in nieuw overheidsbeleid. Tobie Goedewaagen is het verhaal van een welgestelde man uit een Amsterdamse bankiersfamilie, die zich intellectueel ontwikkelde tot filosoof en vervolgens overtuigd nationaalsocialist werd. Uitgeverij De Bezige Bij. € 29,90. E-book: € 14,99
‘Nummers die een ziel hebben, persoonlijke ervaringen in Kamp Amersfoort, een concentratiekamp in Nederland’, door Mom Wellenstein. Edmund Peter ‘Mom’ Wellenstein (1919) zat in het Delfts studentenverzet. Verdacht van illegale activiteiten werd hij door de bezetter opgepakt en gevangengezet in de strafgevangenis in Scheveningen: het Oranjehotel. In maart 1942 werd hij, op tweeëntwintigjarige leeftijd, naar het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort gebracht. Dit concentratiekamp, beter bekend als Kamp Amersfoort, was een ‘gemeen kamp’ onder SS-regime. Na zijn kamptijd begon Wellenstein zijn ervaringen op te schrijven. Tijdens de oorlog nog voltooide hij zijn manuscript, waarvan getypte exemplaren vervolgens in de illegaliteit circuleerden. Eén exemplaar is recentelijk teruggevonden. De tekst is zo indringend (helder, beschouwend, filosofisch, soms met ingehouden woede) geschreven dat hij nu, bijna zonder wijzigingen, integraal wordt uitgegeven. Wellenstein heeft oog voor detail, waardoor het dagelijkse kampleven pijnlijk duidelijk voorstelbaar wordt. Uitgeverij Athenaeum. € 17,50. E-book: € 13,99
‘De nieuwe religieuze intolerantie, een uitweg uit de politiek van de angst’, door Martha Nussbaum. Hoe komt het dat sommige kranten de moord op 77 Noren toeschreven aan islamitische extremisten, totdat duidelijk werd dat een rechtse terrorist de dader was? Waarom werden in Zwitserland, een land met vier minaretten, middels een referendum deze bouwwerken verboden? Hoe kan het dat het plan voor een cultureel centrum voor moslims op Manhattan leidde tot een verhit politiek debat in de Verenigde Staten? In haar nieuwe boek analyseert Martha Nussbaum een groot aantal voorbeelden van intolerantie ten opzichte van religieuze minderheden – en dan met name ten opzichte van moslims. Ze laat zien dat in al deze gevallen angst voor het andere en onbekende een belangrijke drijfveer is. Geïnspireerd door de filosofie, geschiedenis en literatuur formuleert zij een uitweg uit de greep van de angst. Respect voor andermans gewetensvrijheid is daarbij van cruciaal belang, en de bereidheid anderen te gunnen wat we voor onszelf verlangen. Uitgeverij Ambo Anthos. € 24,95.
‘Tweede persoon enkelvoud’, door Sayed Kashua. De naamloze gedreven Arabische strafrechtadvocaat, woonachtig in Oost-Jeruzalem, treft op een dag in een antiquarisch exemplaar van De Kreutzersonate van Tolstoj een briefje aan in het handschrift van zijn vrouw. Zij bedankt daarin iemand voor een heerlijke avond. De advocaat raakt buiten zinnen van jaloezie en begint aan een nietsontziende zoektocht naar de ware toedracht. De andere verteller in deze roman is een jonge maatschappelijk werker, ook een Palestijnse Israëliër. Hij verzorgt een joodse jongen, Jonathan, die thuis in coma ligt. Nadat de maatschappelijk werker met een collega naar een Arabisch studentenfeest is geweest, schrijft zij hem een lief bedankbriefje. Om en om wisselen de vertellers elkaar af en zo ontspint zich het verhaal van een huwelijkcrisis én het vraagstuk over de Arabische identiteit in een joodse omgeving. De manier waarop het verband tussen de verhaallijnen geleidelijk aan wordt onthuld maakt deze roman buitengewoon bijzonder. De spanning wordt verhoogd door de verwijzing naar De Kreutzersonate, de klassieke novelle over een ongelukkig huwelijk dat eindigt in moord. Uitgeverij Ambo Anthos. € 20,95
‘Anton. Mussert en de NSB: opkomst en ondergang van een populist’, door Bert Bukman. Op 7 mei 1946 stond Anton Mussert wegens landverraad voor het vuurpeloton, op dezelfde Waalsdorpervlakte waar in de oorlog talrijke verzetsstrijders waren geëxecuteerd. In de jaren die eraan voorafgingen, veranderde zijn NSB van een rechts-populistische partij zoals zovele in een steunpilaar voor de bezetter. Hoewel Mussert een steeds grotere hekel kreeg aan de Duitsers en op grond daarvan zelfs vreesde voor het concentratiekamp, bleef hij tot het einde toe op zijn post. Wel kwam hij steeds meer alleen te staan: partijgenoten vertrouwden hem niet, de nazi’s vonden hem niet radicaal genoeg, en van zijn vrouw – een zus van zijn moeder – vervreemdde hij in hoog tempo. De enigen op wie hij nog kon bouwen, waren zijn achternicht Marietje, met wie hij een gepassioneerde liefdesrelatie had, en Adolf Hitler, die hem tot het bittere eind de hand boven het hoofd hield, zonder overigens al te veel belangstelling voor zijn wel en wee te hebben. In Anton wordt het levensverhaal verteld van een man die begon als talentvol ingenieur maar die uiteindelijk de ene foute keuze maakte na de andere. Uitgeverij Meulenhoff. € 19,95. E-book: 12,99
‘Landschappen van de metropool van de dood. Over de grenzen van herinnering en verbeeldingskracht’, door Otto Dov Kulka. Landschappen van de dood is het verhaal van Otto Dov Kulka, die als joodse jongen de gruwelen van Auschwitz heeft overleefd. Dov Kulka wordt na de oorlog hoogleraar geschiedenis aan de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem, met als specialisatie de Holocaust. Eind jaren zeventig komt Dov Kulka voor het eerst terug in Auschwitz. Pas in het begin van de jaren negentig vat hij de moed op om zijn herinneringen op papier te zetten. Maar nu pas is de tijd voor Dov Kulka gekomen om het te publiceren. Hij heeft een uitzonderlijk en uniek boek geschreven: een persoonlijk verhaal waarin zijn herinneringen aan de gruwelen van het concentratiekamp zijn opgetekend, maar waarin hij tegelijkertijd reflecteert op de werking van het geheugen en de verbeeldingskracht. De herinneringen aan de 11-jarige jongen in het kamp stroken niet altijd met de feitenkennis van de professor. Wat doet het geheugen met de feiten en wat is de rol van de verbeelding? Landschappen van de dood is een persoonlijk verhaal, maar het heeft een universele uitstraling en vormt een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de Holocaustliteratuur. Uitgeverij Spectrum. € 19,99. E-book: € 15,99
‘Geheim. Het oorlogsverhaal van mijn vader’, door Leoni Jansen. Als Leoni zestien is, vertelt haar vader haar dat hij in de oorlog ‘fout’ is geweest. Veel vertelt hij niet, en zij vraagt niet door. Tien jaar na zijn dood, in 2008, wandelt Leoni naar Santiago de Compostella en daar begint het te knagen. Ze wordt nieuwsgierig naar hem, zijn geschiedenis, zijn keuzes. Ze reist zijn leven na; onder andere naar Tunesië, waar hij vocht in het Afrika Korps onder Rommel, en naar Texas, waar hij twee jaar lang als krijgsgevangene tussen de zwarte katoenplukkers werkte, en naar Veenhuizen, waar hij na de oorlog gevangen zat. Overal probeert ze een stukje van de puzzel te vinden. Hoe heeft zijn keuze het leven van vader en dochter getekend? Wat is goed en fout, toen en nu? Geheim is een persoonlijk verhaal, dat door de morele vragen universeel herkenbaar is. Er is ook een muzikale voorstelling over gemaakt. Uitgeverij De Kring. € 17,50. E-book € 8,99
‘De dag van morgen’, Ignacio Martínez de Pisón. Justo Gil is een slimme, ambitieuze immigrant in Barcelona die als informant terechtkomt bij de Brigada Social, de geheime politie van het regime. Twaalf memorabele personages beschrijven hoe ze op een bepaald moment in hun leven met Justo in aanraking komen. Hun verklaringen vormen allemaal puzzelstukjes van de figuur Justo Gil en geven en passant een caleidoscopische kijk op de snel veranderende realiteit van de jaren zestig en zeventig in Spanje. De dag van morgen is het verhaal van de persoonlijke teloorgang van een man. De schrijver zelf: “Ik wilde het verhaal vertellen dat nog niet eerder was verteld. We weten niet veel over de privézaken van de Brigada Social, de boeken die erover geschreven zijn, zijn getuigenissen van Anti-Franquisten, die geleden hebben onder arrestaties en martelingen. Over collaborateurs en informanten is weinig geschreven, maar ze waren fundamenteel voor de onderdrukkers.” Uitgeverij Signatuur. € 19,95
‘Zo vader. Een keuze voor de Waffen-SS die generaties lang nadreunt’, Marcel Rözer. “Toch niet alweer een boek over de oorlog?” kreeg Marcel Rözer te horen toen hij in eigen kring vertelde over het project waarin hij de gangen van zijn vader in de Tweede Wereldoorlog beter hoopt te begrijpen. “Heb jij een vader?” luidde zijn tegenvraag. “Dan is dit ook een boek voor jou.” In Zo vader duikt journalist Marcel Rözer in het leven van zijn ouders en de rest van de familie. Met de Achterhoek als decor beschrijft Rözer de geschiedenis van zijn foute familie. Laag voor laag komt hij dieper bij de waarheid, bij de feiten die angstvallig voor hem verborgen werden gehouden en die hij onbewust ook liever niet wist. Daarnaast probeert hij zich te ontdoen van het masker van schuld en schaamte dat doorgegeven werd van vader op zoon. Zo vader gaat over persoonlijke bevrijding, over kijken zonder oordeel, maar ook over de lichtzinnigheid van de hedendaagse mens inzake oorlog en vrede. Of zoals Primo Levi het stelde: “Het is gebeurd en daarom kan het weer gebeuren”. Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar. € 16,95. E-book: € 13,90
‘Rechtsherstel na de Tweede Wereldoorlog van geroofd Joods onroerend goed’, door Maarten-Jan Vos & Serge ten Braake. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden joden systematisch beroofd van hun huizen, winkelpanden en landbouwgronden. Hun bezittingen vielen in handen van de bezetter of werden verkocht aan derden. Na de oorlog bepaalde de Nederlandse regering dat zowel de landbouwgronden als de huizen terug moesten naar de oorspronkelijke eigenaar, dan wel de erfgenamen. Die bepaling is echter lang niet altijd gevolgd. In dit boek, een initiatief van het Centraal Joods Overleg en Stichting Platform Israël, beschrijven de historici Vos en ter Braake het proces van rechtsherstel na de oorlog. Kwamen alle panden en percelen terug bij de rechtmatige eigenaren? Welke haken en ogen zaten er aan de uitvoering van het beleid? En hoe rechtvaardig waren de schikkingen die werden getroffen tussen oorlogskopers en Joodse eigenaars? Naast de inhoudelijke kant van het verhaal presenteren de auteurs ook een stappenplan, waarmee ze hopen onderzoekers en nabestaanden de weg te wijzen als zij de oorlogsgeschiedenis van een Joods huis of perceel natrekken in de archieven. Uitgeverij Boom. € 15
‘Leven met de vijand. Amsterdam onder Duitse bezetting 1940-1945’, door Barbara Beuys. Duitse soldaten vallen op 10 mei 1940 het Koninkrijk der Nederlanden aan en bereiken op 15 mei Amsterdam. Het alledaagse leven met de vijand zet de liberale houding van de Nederlanders zwaar onder druk. Hoe kan je trouw blijven aan je principes in een klimaat van angst, omkoperij en terreur? Welke rol speelden de NSB en het verzet? Leven met de vijand is een uitstekend portret van Amsterdam en haar inwoners, van helden, collaborateurs en passieve burgers gedurende de jaren onder de Duitse bezetting. Een standaardwerk. Aanvankelijk beschermen de Amsterdammers zich tegen de Duitse bezetter door zich aan te passen. Zo blijft hun stad leefbaar. De inwoners van de hoofdstad behouden hun optimisme, hun werelds karakter, hun culturele vitaliteit en hun ruimdenkendheid. Verbazingwekkend genoeg houden de Duitsers in het begin ‘strategisch’ afstand van de NSB. Hoe zichtbaarder de jacht op de Joodse bevolking wordt, des te breder het individuele verzet. Het gemeentebestuur blijft de bevelen gehoorzamen, het lagere politiekorps soms met knarsende tanden. Beuys geeft een veelstemmig verslag van de efficiënt geplande naziterreur, de functie van de Joodse Raad en van het verzet dat zich pas grondig organiseert wanneer bij razzia’s niet-joodse mannen als dwangarbeiders worden geronseld. Het boek schetst een levendig beeld van de ‘verzetsbankier’ en de diamantenslijpers, van jodenvangers en vervalste persoonsbewijzen, van verraad en barmhartigheid. Leven met de vijand laat een tijd zien waarin de Amsterdammers hun geliefde concerten, jazzcafés, sportevenementen blijven bezoeken maar ook met gevaar voor eigen leven Joodse kinderen verbergen. De auteur weet de lotgevallen van de inwoners op indrukwekkende en aanschouwelijke wijze met de straten, pleinen en gebouwen van de stad te verbinden. Beuys’ boek vormt een centraal stuk Nederlands-Duitse geschiedenis: het bewogen portret van de stad Amsterdam in grote nood – voor de eerste keer uitvoerig op papier gezet door een Duitse auteur die meermaals bekroond werd voor haar gave om de geschiedenis tot leven te wekken. Uitgeverij Cossee. € 24,90
‘Racisme, antisemitisme, extreemrechts geweld en discriminatie in Nederland. Rapportage incidenten, aangiftes, verdachten en afhandeling 2010 en 2011’, door Bas Tierolf, Niels Hermens, Lisanne Drost en Arnt Mein. De onderwerpen racisme, extreemrechts geweld, antisemitisme en discriminatie zijn veelbesproken thema’s in Nederland. Niet voor niets betreft gelijke behandeling en het gelijkheidsbeginsel Artikel 1 van onze Grondwet. Dit toont hoe belangrijk dit thema voor onze samenleving is. Een terugkerende vraag in de maatschappelijke en politieke discussies is: hoe vaak wordt het discriminatieverbod overtreden? In deze monitor is deze vraag kwantitatief uitgewerkt voor de jaren 2010 en 2011. De inhoud is gebaseerd op een nieuwe manier van gegevensverzameling bij de politie, die vergelijkingen met andere gegevensbronnen mogelijk maakt. Deze rapportage is uitgevoerd in opdracht van de Anne Frank Stichting. Te lezen is hoe vaak de genoemde onderwerpen voorkomen in politieregistraties, met het aantal aangiftes, verdachten en de aard van de incidenten. Ook zijn regionale verschillen in Nederland weergegeven en valt te lezen hoe zaken worden afgehandeld door het Openbaar Ministerie.Uitgegeven door het Verwey-Jonker Instituut. € 12 of downloaden op www.verwey-jonker.nl
‘Poes in verdrukking en verzet 1940-1945’ door Paul Arnoldussen. Katten waren in de Tweede Wereldoorlog het haasje. Maar hoe veelvuldig en in welke mate? En hoe verweerden zij zich? Parooljournalist Paul Arnoldussen ondernam een zoektocht langs de verborgen geschiedenis van de poes in tijden van verdrukking en verzet: het eten, het gegeten worden, de drama’s, het avontuur. Hij sprak met poezenbezitters, zocht maar vond weinig in archieven, maar des te meer in de kranten van destijds. De auteur schetst een beeld van de zich verzettende en de zich aanpassende poes. In twee uitgebreide aanhangsels gaat hij in op de lotgevallen van de katten van Anne Frank (Moortje, Mouschi en Moffi) en de getekende poezen van de familie Toonder: Dicky Dons, Miezelientje en Tom Poes. Uitgeverij De Poezenkrant. € 14,90
Redactie Alert!
Gepubliceerd in Alert! 2-2013