Azərbaycan dili

Azərbaycan dili
Orijinal adı:	Azərbaycan dili (Azərbaycanda), آذربايجان ديلی, Azərbaycan türkcəsi, Türk azərbaycanca(İranda), Азәрбајҹан дили (Rusiyada)
Ölkələr:	Azərbaycan, İran, Gürcüstan, Rusiya, Ukrayna, Almaniya, ABŞ, İraq, Türkiyə, Suriya, Qazaxıstan, Böyük Britaniya
Regionlar:	İranda: Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan, Qəzvin, Həmədan, Qum ostanlarında; qismən Mərkəzi, Gilan, Kürdüstan; Mazandaran və Rəzavi Xorasan ostanlarında; Tehran, Kərəc, Məşhəd şəhərlərində. Gürcüstanda: Marneuli, Bolnisi, Dmanisi, Qardabani; yığcam halda Saqareco, Kaspi, Mtsxeta, Salka, Laqodexi, Kareli, Tetri-Skaro, Qori, Telavi; eləcə də Tbilisi, Rustavi, Dedoplis-Skaro şəhərlərində. Rusiyada: yığcam halda Dağıstanda (Dərbənd, Tabasaran, Rutul, Qızılyar rayonlarında); eləcə də Rusiyanın bir çox digər şəhərlərində. Türkiyədə: kompakt halda Qars, İqdır, Ərzurum illərində; eləcə də Türkiyənin bir çox digər şəhərlərində. İraqda: türkmanların dili
Rəsmi status:	Azərbaycan Rusiya Dağıstan
Danışanların ümumi sayı:	45-50 milyon
Reytinq:	30
Təsnifatı
Kateqoriya:	Avrasiya dilləri
Altay dilləri Türk dilləri Oğuz dilləri
Yazı:	latın əlifbası (Azərbaycanda) kiril əlifbası (Dağıstanda) ərəb əlifbası (İranda)
Dil kodları
QOST 7.75–97:	азе 025
ISO 639-1:	az
ISO 639-2:	aze
ISO 639-3:	aze, azj, azb, qxq, slq
Bax: Layihə:Dilçilik

Azərbaycan dili (Azərbaycanca, Azərbaycan türkcəsi) — Azərbaycan Respublikasının və Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir. Türk dillərinin cənub-qərb qrupuna daxildir.

Azərbaycan dilindən Azərbaycan, İran, İraq, Gürcüstan, Rusiya, Türkiyə, Ukrayna, Suriya ərazisində geniş istifadə olunur.

Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilin cüzi fərqlənən 4 dialekti vardır:

1. Şərq dialekti — Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektləri
2. Qərb dialekti — Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri
3. Şimal dialekti — Şəki və Zaqatala-Qax dialektləri
4. Cənub dialekti — Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri

Azərbaycan dili genealoji bölgüyə əsasən türk dillərinə mənsubdur. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, bu qrupa daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Dialektlər bir-birindən fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Azərbaycan dili türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə yanaşı türk dilləri qrupunun oğuz dilləri yarımqrupuna daxildir.

Qısa tarixi

İranın şimalında Azərbaycan dilinin ləhcələri

Eyni zamanda yazı dili də olan Azərbaycan Türkcəsi, yazı dili ənənəsinə sahib olma baxımından Türkiyə Türkçesiyle dərhal dərhal paraleldir. Türkmən Türkcəsi və Gagavuz Türkcəsinin nisbətən daha gec yazı dili olmasına baxmayaraq Azerbaycan Türkçesi köklü bir yazı dili ənənəsinə malikdir.

Azərbaycan türkcəsinin yaranması

Azərbaycan dilinin və xalqının təşəkkülü III–VII əsrlərdə baş vermiş, VII-VIII əsrlərdə başa çatmışdır. Bu zaman Azərbaycanda gedən dini mübarizə artıq sona yetmişdir. XI əsrdə Azərbaycan dili Qafqazda və qonşu ölkələrdə geniş inkişaf tapır. Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qrupuna daxildir. Yerli əhalinin əsas dili olan Azərbaycan dili XI əsrin ortalarında oğuz tayfaları dilinin güclü təsiri altında tam şəkildə formalaşmışdır. XII əsrdə ədəbi Azərbaycan dili təşəkkül tapdı. Şairlər fars və ərəb dilləri ilə yanaşı bu dildə də əsərlər yazırdılar. N.Cəfərov "Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi" əsərində "XI-XII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanda meydana çıxan möhtəşəm türk dövlətlərində rəsmi dil kimi ərəb, fars dilləri ilə yanaşı türkidən də istifadə olunduğunu" göstərir.

Səfəvilər dövlətində Azərbaycan türkcəsi sarayda və orduda hakim dil olmaqla imperiyanın ilk rəsmi dövlət dili idi . Rus alimi V.V.Bartold 1912-ci ildə yazırdı: "...xanədanın təşəkkül etdiyi yerdə Azərbaycan əhalisi türkcə danışırdı və nəticədə türkcə Səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı."

Azərbaycan dilinin iki dövrü haqqında

Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII (13-cü) əsrdən XVIII (18-ci) əsrə qədər olan dövrü, yeni adlandırıla bilən ikinci dövr isə XVIII (18-ci) əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.

Əski Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelində olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq (eşq təriqinin (yolunun) tərki), daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının İstiqlal Bəyannaməsi (əski əlifba ilə)

Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr daha çox işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə bu tipdən olanların əvəzinə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görürük.

Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:

1. ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi XIII-XIV (13-14-cü) əsrlər
2. klassik şeir dili mərhələsi XV-XVII (15-17-ci) əsrlər

İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:

1. ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi XVIII (18-ci) əsr,
2. milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi XIX-XX (19-20-ci) əsrin əvvəli,
3. müasir mərhələ XX (20-ci) əsrin 1-ci rübündən sonra).

Azərbaycan türkcəsinin rəsmi adı

Əsrlər boyu işğallar nəticəsində Azərbaycan dilinin adı dəyişdirilmişdir. Azərbaycan dili uzun müddət "türki", "türk dili", "Azərbaycan türkcəsi", bəzən isə "tatar dili", "Qafqaz tatarlarının dili" (xüsusən rus dilində yazılmış əsərlərdə) adlandırılmışdır

1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti yaranandan az sonra Azərbaycanda kargüzarlığın türk dilində aparılması ilə bağlı qərar qəbul edilir. 1921-ci ildə Nəriman Nərimanov Dadaş Bünyadzadə ilə birgə Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı dekret imzalayırlar. 1921-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olunur və oraya dövlət dili haqqında maddə salınmır. 1924-cü ildə Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Azərbaycanda dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı qərarı qəbul olunur.

1936-cı ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dili türk dili kimi qeyd edilir. Ancaq 1937-ci ilin aprel ayında qəbul olunun əsas qanunda dövlət dili haqqında heç bir qayda öz əksini tapmır. Ancaq Konstitusiyada xüsusi maddə olmasa da, 1936-cı ildən sonra bütün normativ sənədlərdə dövlət dili Azərbaycan dili qeyd edilir.

1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına aşağıdakı məzmunda maddə əlavə edilir: "Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir…"

Dövlət dilinə həsr edilmiş bütün iclaslarda demokratik şərait yaradıldığından müxtəlif fikirlər özünü göstərir:

• Azərbaycan dilidir;
• Türk dilidir;
• Azərbaycan türk dilidir;
• Azərbaycan türkcəsidir;
• Türk dilləri ailəsinə daxil olan Azərbaycan dilidir.

Prezident Heydər Əliyevin çıxışından: "Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var. Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var... Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi? Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan türküyəm"

Yenə həmin iclasda dövlət başçısı qeyd edir: "… taleyimiz belə gətirib ki, məsələn bizə tatar deyiblər. Amma biz tatar deyilik axı. Neçə illər bizə tatar deyiblər. Elə Həsən bəy Zərdabi də özünə tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə tatar deyiblәr Bu Bakıda, Azərbaycanda bir belə azərbaycanlı ziyalı olduğu halda məktəblər açılmışdı – "russko-tatarskaya şkola"… Mən bununla sa­dəcə demək istəyirəm ki, bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə tatar deyiblər. Rusiyanın burada qubernatorları bizə tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər türk deyilib. 60 ildir biz "Azərbaycan dili", "azərbaycanlı" deyirik. İndi bəs nə edək? Bunlara cavab olmalıdır ki, bir qərar qəbul edək".

Məsələnin ciddiliyini nəzərə alan dövlət rəhbəri mütəxəssislərin iştirakı ilə geniş müzakirələr keçirdi və həmin müzakirələr mövcud problemlərin həlli üçün kifayət qədər məhsuldar oldu. Həmin müzakirələr göstərdi ki, yalnız milli ictimai təfəkkür deyil, bilavasitə mütəxəssislər də ana dilinin qeyd-şərtsiz "türk dili" adlandırılmasının əleyhinədirlər. Buna səbəb isə:

• iki müstəqil türk mənşəli dilin hər ikisinin eyni bir adla adlandırılması özünü doğrultmur və təcrübədə onları ayrı-ayrı adlarla (Azərbaycan türkcəsi – Türkiyə türkcəsi) adlandırmaq lazım gəlir;
• Azərbaycan ərazisində yaşayan qeyri-türk mənşəli müxtəlif xalqlar, etnoslar (talışlar, tatlar, kürdlər, ləzgilər və s.) "Azərbaycan dili"nin "türk dili" adlandırılmasından hər hansı halda narahat olurlar, bir sıra qüvvələr isə bundan istifadə edərək "xırda millətçilik" hisslərini qızışdırırlar;
• "Azərbaycan dili" adı artıq neçə on illərdir ki, uğurla işlənir, kifayət qədər böyük işlənmə təcrübəsinə malikdir.

Fonetik xüsusiyyətləri

Fonetik xüsusiyyətinə görə "ə" foneminin bütün pozisiyalarda işlənmə tezliyi ilə fərqlənir.

Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz ("işıq", "ildırım" kimi "i" saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k, q, ğ, x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.

Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 9 qısa (i, ü, e, ö, ə, a, o, u, ı), 6 uzun (i:, e:, ö:, ə:, a:, u:) sait var. Uzun saitlər bu dil üçün səciyyəvi deyil, onlar demək olar ki, yalnız alınma sözlərdə çox az hallarda işlənir.

Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma /ɑlˈmɑ/ (meyvə)– alma /ˈɑlmɑ/ (almaq).

Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

Danışıq dili

Danışıq dili yazılış dilindən bəzi hallarda fərqlənə bilər, məsələn:

• dəqiqə-dəyqə
• səhifə-səyfə
• sillə-şillə
• şer-şeir
• inək-inəy
• və s.

Sintaktik xüsusiyyətləri

Ana dili abidəsi (Naxçıvan)

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.

İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir.

Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.

Fellər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.

Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir.

Əlifbası

Azərbaycan türkcəsi – Ərəb əlifbası ilə yazılmış şeir kitabı (Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri 1819-1891)

Türk yazı tarixi uyğurların əlifbasıyla başlasa da, Azərbaycan türkçəsinin yazılmasına ərəb əlifbasının bir variantı ilə başlanıb. Səlcuq və osmanlı türkləri X (10-cu) əsrdən başlayaraq ərəb qrafikalı əlifbanı əsas tutmuş və bu əlifba ilə çoxlu dəyərli əsərlər yaratmışlar. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX (20) əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub və bu əlifbayla Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının qiymətli əsərləri qələmə alınıb.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra 1919-cu ildə Xudadad bəy Məlikaslanovun rəhbərliyi ilə latın əlifbasına keçmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın hazırladığı tədbirlər planını parlament təsdiq edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdiyindən bu məsələni həyata keçirmək mümkün olmur.

1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunsa da Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929-1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1939-1991-ci illərdə isə kiril əlifbasından istifadə olunub. 1991-ci ildən başlayaraq tədricən yenidən latın əlifbasına keçilib. Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.

Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin əlifbası latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasıdır.

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası
ﺍ	ﺏ	پ	ﺕ	ﺙ	ﺝ	چ	ﺡ
ﺥ	ﺩ	ﺫ	ﺭ	ﺯ	ژ	ﺱ	ﺵ
ﺹ	ﺽ	ﻁ	ﻅ	ﻉ	ﻍ	ﻑ	ﻕ
ﻙ	گ	ﻝ	ﻡ	ﻥ	ﻭ	هـ	ی
Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifbalarının qarşılıqları · Hərəkə · hamza ء Rəqəmlər

Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

Ərəb Cənubi Azərbaycanda (1929-cu ilə qədər həm də Şimali Azərbaycanda)	Latın (1929–1939) Şimali Azərbaycanda	Kiril (1939–1991) Şimali Azərbaycanda	Latın (1992-h.h.) Şimali Azərbaycanda
ا,آ	A a	А а	A a
ﺏ	B b	Б б	B b
ﺝ	C c	Ҹ ҹ	C c
چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
ﺩ	D d	Д д	D d
	E e	Е е	E e
ﻉ ,(کسره)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ﻑ	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
ﻍ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
ﺡ,ﻩ	H h	Һ һ	H h
ﺥ	X x	Х х	X x
	Ь ь	Ы ы	I ı
ی	I i	И и	İ i
ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
ﻙ	K k	К к	K k
ﻕ	Q q	Г г	Q q
ﻝ	L l	Л л	L l
ﻡ	M m	М м	M m
ﻥ	N n	Н н	N n
ﻭ	O o	О о	O o
	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ﺭ	R r	Р р	R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t
ﻭ	U u	У у	U u
ﻭ	Y y	Ү ү	Ü ü
ﻭ	V v	В в	V v
ی	J j	Ј ј	Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	З з	Z z

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Cənubi Azərbaycanda işlənən ərəb alifbası fars dilindən və Osmanlı türkcəsindən təsirlənib. Bu əlifba ərəb dilinə uyğun olsa da, Türk dil ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinə səslərin çoxluğuna görə asas formada əlverişli deyil. Bu əlifbanın bərpası uğrunda müasir əsrimizdə bir neçə addım atılsada bu çalışmalar xalq içində yayılmayıbdır. Cənubi Azərbaycanda əhali fars dilində təhsil almağa məcbur olduqları üçün ərəb və fars sözlərilə orijinal diktə ilə tanışdırlar.

Hazırda İranda Azərbaycan türkəsi üçün işlədilən ərəb əlifbası ilə bağlı vəziyyət çox qarışıqdır. Cənubi Azərbaycan ziyalılarının latın əlifbasının daha münasib olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq bu əlifbanın tətbiqinə dövlət tərəfindən qadağa və məhdudiyyətlər qoyulub. İranda Azərbaycan türkcəsində kitab və qəzetlər yalnız ərəb əlifbası ilə işıq üzü görür.

Ərəb əlifbasını bərpa etmə təşəbüslərinin biri Türk Dil Ortoqrafiya Seminarı tərəfindən həyata keçirilib. Bu seminar Doktor Cavad Heyətin başçılığıyla 2001-ci ilin oktyabrında Tehranda keçirilmişdir. Ərəb əlifbasında yazılan Azərbaycan türkcəsinin imlasında (yazılmasında) birlik yaratmaq Seminarın baş hədəfi seçilmişdir. Türk Dili Yazı Quralları ترک دیلی یازی قورالاری adlı qərarlar seminarın sonunda qəbul olunmuşdur.

Ərəb əlifbasında bəzi hərflərin forması kəlmə arasında harada gəlməsindən asılıdır. Bu hərflər kəlmə başında, sonunda və ortasındə dəyişir.

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifba qarşılıqları

Təkdə	Əvvəldə	Ortada	Sonda	Adı	Latın	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)
ﺍ	آ / ا	ﺎ	ﺎ	əlif	a / ə / o / ’	aç	آچ
ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	be	b	baba		بابا
پ	ﭙ	ﭙـ	پ	pe	p	papaq	پاپاق
ﺕ	ﺗ	ﺘـ	ﺖ	te	t	Tat	تات
ﺙ	ﺛ	ﺜـ	ﺚ	se	s	saniyə	ثانیه
ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	jim	j	cib	جیب
چ	چـ	ـچـ	ـچ	che	ch	çap		چاپ
ﺡ	ﺣ	ﺤـ	ﺢ	he	h	hal	حال
ﺥ	ﺧ	ﺨـ	ﺦ	xe	x	xal	خال
ﺩ	—		ﺪـ	dal	d	dil	دیل
ﺫ	—		ﺬـ	zal	z	Azərbaycan	آذربایجان / آزربایجان
ﺭ	—		ﺮـ	re	r	rəng		رنگ
ﺯ	—		ﺰـ	ze	z	zor		زور
ژ	—		ـژ	zhe	zh	Jalə		ژاله
ﺱ	ﺳ	ﺴـ	ـﺲ	sin	s	sal		سال
ﺵ	ﺷ	ﺸـ	ـﺶ	şin	ş	şirin		شیرین
ﺹ	ﺻ	ﺼـ	ـﺺ	sād	s	Səməd	صمد
ﺽ	ﺿ	ﻀـ	ـﺾ	zād	z	zərər	ضرر
ﻁ	ﻃ	ﻄـ	ـﻂ	tā	t	təbil	طبیل
ﻅ	ﻇ	ﻈـ	ـﻆ	zā	z	zahir	ظاهیر/ ظاهر
ﻉ	ﻋ	ﻌـ	ـﻊ	əyn	ə / ‘	əməl	عمل
ﻍ	ﻏ	ﻐـ	ـﻎ	ğeyn	ğ	bağ		باغ
ﻑ	ﻓ	ﻔـ	ـﻒ	fe	f	fil		فیل
ﻕ	ﻗ	ﻘـ	ـﻖ	qaf	q	qələm	قلم
ک	ﮐ	ﮑـ	ـﮏ	kaf	k	kitab	کیتاب / کتاب
گ	ﮔ	ﮕـ	ـﮓ	gaf	g	gül		گل/گول
ﻝ	ﻟ	ﻠـ	ـﻞ	lam	l	lalə		لاله
ﻡ	ﻣ	ﻤـ	ـم	mim	m	mən		من
ﻥ	ﻧ	ﻨـ	ـﻦ	nun	n	naz		ناز
و	—		ﻮـ	vav	v / o	vilayət	ولایت / ویلایت
ﻩ	ﻫ	ﻬ	ﻪ	ha	h , ə	hava , dədə	هاوا , دده
ﻯ	ﻳ	ﻴـ	ﯽ	ye	y , i	yaz	یاز
-	ئـ	ـئـ	-	həmzə	ı , e	beş	بئش

Bu hərflər özlərindən sonra heç bir hərfə vəsl olmazlar: آ،ا،د،ذ،ر،ز،ژ

Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifba qarşılıqları

Latın	Ərəb Təkcə	Ərəb Başda	Ərəb Ortada	Ərəb Sonda	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)
Aa	آ / ا	آ / ا	ﺎ	ﺎ	al	آل	آزاد
Bb	ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	baş	باش	بنده
Cc	ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	can		جان
Çç	چ	چـ	ـچـ	ـچ	çal	چال	چونکه
Dd	د	د	د	د	diş	دیش	دوست
Ee	ائ	ائـ	ئـ	ئ	sel el ev	سئل ائل ائو
Əə		ع / ا	عـ/ ـَ	ـه / ه	əl sələ əmi	اَل سَله عمی
Ff	ف	فـ	ـفـ	ف	fil		فیل
Gg	گ	گـ	گـ	گ	göz	گوز	گل
Ğğ	غ	غـ	غـ	غ	Ağır	آغئر	زغال، غوک
Hh	ه / ح	هـ / حـ	هـ / حـ	ـه / ح/ ه	hərbə	حربه	هزار
Iı	ای /اێ	ای /اێ	ئـ/ێ	ی/ێ	mıx		میخ / مێخ
İi	ای	ایـ	یـ	ی	diz	دیز
Jj	ژ	ژ	ژ	ژ	Jalə		ژاله
Kk	ک	کـ	کـ	ک	Kitab	کیتاب
Ll	ل	لـ	لـ	لـ	lülə	لوله
Mm	م	مـ	مـ	م	muqam	موقام
Nn	ن	نـ	نـ	نـ	Nina	نینا
Oo	اوْ/او	اوْ/او	وْ/ و	و/وْ	Dolu	دولو / دوْلو
Öö	او / اؤ	او / اؤ	و/ؤ	و/ؤ	söz , özüm	سوز / سؤز , اوزوم / اؤزوم
Pp	پ	پـ	پـ	پ	pul		پول
Qq	ق	قـ	قـ	ق	qaşıq	قاشیق
Rr	ر	ر	ر	ر	radar	رادار
Ss	ث/س/ص	ثـ/سـ/صـ	ثـ/سـ/صـ	ث/س/ص	müsəlləs səggiz səhifə	صحیفه سگگیز مثلّث / موثللث
Tt	ت/ط	تـ/ط	تـ/ط	ت/ط	tut təbil	توت طبیل
Uu	او/اۇ	او/اۇ	و/ۇ	و/ۇ	uzun quzu	اوزون / اۇزون قوزو / قۇزۇ
Üü	او/اۆ	او/اۆ	و/ۆ	و/ۆ	üzüm düz	اوزوم / اۆزۆم دوز / دۆز
Vv	و	و	و	و	vahid	واحید
Xx	خ	خـ	خـ	خ	xahiş		خاهیش
Yy	ی	یـ	یـ	ی	yay	یای
Zz	ز/ض/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ض/ظ	zor nəzir zamin münəzzəm	نذیر ضامین منظّم / مونظظم	زور

Yuxarıdakı cədvəldə səsli hərflərin həqiqi qarşılıqları Ərəb əlifbasında olmamağı aydınlıqla göstərilir.

Azərbaycan dilinin söz ehtiyatı

2004-cü ildə çap edilmiş Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində təqribən 70, yeni çap edilən son orfoqrafiya lüğətində isə 105 min söz vardır.

Azərbaycan dilinin öyrənilməsi

• Argentinanın La Plata Milli Universitetinin nəzdindəki Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Avraziya fakültəsində azərbaycanşünaslıq fakültəsi fəaliyyət göstərir.
• Mərakeşdə Rabatdakı V Məhəmməd Universitetinin nəzdində Azərbaycan dili kursları fəaliyyət göstərəcək. Bu ərəb ölkələrində açılmış ilk belə bölmədir .
• Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviriliyinin təşəbbüsü ilə Rus pravoslav kilsələrində "Azərbaycan dilini öyrənirik" layihəsinə başlayıb. Bakı şəhərinin bir neçə kilsəsində həftədə iki dəfə Azərbaycan dili dərsi keçiləcək. Kilsə əməkdaşlarının da qatıldığı bir neçə bölmədə fəaliyyət göstərəcək ödənişsiz kurslara ilkin mərhələdə 60-dan çox dinləyici yazılıb. Xüsusi müsabiqə yolu ilə ali və orta məktəblərin rus bölmələrindən seçilən müəllimlərin əmək haqları Bilik Fondu tərəfindən ödəniləcək.

Yeparxiya belə kursların Azərbaycanın digər bölgələrində - Gəncədə, Xaçmazda, Sumqayıtda fəaliyyət göstərən kilsələrdə də açılmasını təklif edib.

İstinadlar

Ədəbiyyat

• Məhəmməd Rza Heyət. "Şairlərimiz bizi və dilimizi necə adlandırırlar" // "Varlıq" məcmuəsi, Tehran, 1376.
• Məhəmmədtağı Zehtabi. "İran türklərinin əski tarixi" – Təbriz, 1378.
• Xaqan Babayev. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən (XVI-XX əsrlər). "Elm və həyat" nəşriyyatı. Bakı. 2002

Həmçinin bax

• AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
• Azərbaycan dilinin tarixi
• Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• Azərbaycan dilinin frazeologiya lügəti

Xarici keçidlər

• Azərbaycan dili
• Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
• Azərbaycan dili haqqında
• Azərbaycan dilinin ərəb alifbasıyla yazı qaydaları (1-ci və 2-ci Türk Dili Ortoqrafiya Seminarının qəbul etdiyi qaydalar)
• Prezident Heydər Əliyevin yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın iclasında giriş və yekun sözü
• Latın və Ərəb Qrafikalı Azərbaycan Əlifbası
• Son İran şahı Rza şahın Atatürk ilə Azərbaycan türkcəsindəki dialoqu
• Azərbaycan dilinin öyrənilməsi
• Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
• Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı