Asya

Başlığın diğer anlamları için Asya (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Asya
Alan	44,579,000 km² (17,212,000 sq mi)
Nüfus	3,879,000,000
Yoğunluk	89/km² (226/sq mi)
Ülkeler	47
Zaman Dilimi	UTC+2 (Türkiye) UTC+12 (Rusya)

Asya, Avrupa'nın doğusunda, Büyük Okyanus'un batısında, Okyanusya'nın kuzeyinde ve Arktik Okyanus'un güneyinde bulunan kıta. Tarihçi Herodot tarafından bu grekçe terim ilk kez bugünkü Salihli Ovası, sonraları da Gediz Havzası'nı nitelemek için kullanılmıştır. Sardes'in zenginliklerini anlatırken bu kenti asya'nın başkenti olarak betimlemiştir. Zamanla asya terimi önce Anadolu yarımadası sonraları ise Çin'e ve Moğolistan'a kadar (Marko Polo'nun keşifleriyle) olan toprakların tamamı için kullanıldı.

Eski Dünya kara kütlesinin bir parçası olan Asya 44 391 163 km²'lik yüz ölçümü ile dünyanın en büyük kıtasıdır. Aynı zamanda 1 010 m'lik ortalama yükseltisiyle de dünyanın en yüksek kıtasıdır. Asya bu yükseltisini; dünyanın en yüksek zirvelerini bünyesinde barındıran Himalaya Dağları'na borçludur.

Asya, kuzey-güney doğrultusunda 8 490 km genişliğindedir. Kıtanın en kuzeyinde, Rusya'da Çelyuskin Burnu (77° 42' 55" K paraleli) yer alırken, en güneyinde, Malakka Yarımadasındaki Buru Burnu (1° 14' 17" K paraleli) bulunur. Adaları esas aldığımız takdirde, Severneya Zemlya adası (81° 16' 23" K paraleli) ile Endonezya'ya bağlı Rudi Adaları (11° 00' 19" G paraleli) arasında 10 245 km'dir.

Kıta doğu batı doğrultusunda; Türkiye'nin anakaraya bağlı en batı ucu olan Çanakkale'nin Ayvacık ilçesi (26° 24' 17" D meridyeni) ile Çukçi Yarımadasında Dejnev Burnu (169° 40' 17" D meridyeni) arasında 8 200 km'dir.

Kıtanın özel konumu ise; Asya, kuzeyden Kuzey Buz Denizi ile sınırlıdır. Kuzey doğuda, Amerika'dan sığ bir deniz olan 100 km genişliğindeki Bering Boğazı vasıtası ile ayrılmaktadır.

Kıta doğuda Büyük Okyanus ile sınırlanır. Ancak kıyı açıklarında okyanus tabanından yükselen kuzey-güney doğrultulu dağların su üzerine çıkan kısımlarını oluşturan ada ve takım ada girlandları yer almaktadır. Burada; Aleut, Japon, Bonin ve Marian derin deniz çukurluklarından geçen ve "Andezit Hattı" adı verilen bir çizginin batısındaki bölge ile orada yer alan ada ve takım ada girlantları Asya anakarasına aittir.

Kıtanın güneydoğu sınırı biraz karışık olmakla birlikte Sunda Adaları ile Arafura Denizi arasından geçen hat sınır olarak kabul edilebilir. Kıtayı güneyden Hint Okyanusu sınırlandırmaktadır.

Asya'nın, Avrupa'nın doğusu ile iç içe girdiği batı sınırı ise oldukça tartışmalı bir meseledir. Mesela Anadolu Asya kabul edilmesine rağmen Avrupa'nın güneydoğusuna daha çok benzemektedir ve Doğu Avrupa Ovası da Asya'nın kuzeydoğusuyla benzerlik gösterir. Bu konuda birçok araştırıcı farklı görüşler ileri sürse de, en doğru kabul edilen sınır; Ural Dağları, Ural Nehri, Maniç Oluğu, Karadeniz, Boğazlar, Ege Denizi, Akdeniz, Süveyş Kanalı ve Kızıldeniz üzerinden çekilecek bir hattır. Bu hattın doğusunda kalan Anadolu ve Kafkaslar Asya'dan sayılırken Trakya Avrupa'ya dahil edilmektedir.

Dünya üzerinde bulunan çeşitli en büyükler Asya'da toplanmıştır. Asya; kıtaların en genişi (44 391 163 km²) ve ortalama yükseltisi en fazla olanı ( 1 010 m)'dır. Ayrıca dünyanın en yüksek tepesi (Everest tepesi, 8 848 m), en büyük gölü (Hazar Gölü veya Denizi), en derin gölü (Baykal Gölü), dünyanın deniz seviyesinden en alçak yeri (Lut Gölü, göl yüzeyi -392 m), ve dünyanın en alçak havzası (Turfan Havzası -154 m) Asya kıtasında bulunmaktadır.

Asya; 3.5 milyarı aşan nüfusu ile dünyanın en kalabalık kıtasıdır. Dünyanın en kalabalık ülkesi olan Çin (1 284 303 705 kişi, 2002 tahmini) bu kıtada yer almaktadır. Asya dinlerinin de doğduğu kıtadır. Semavi dinler arasında İslamiyet, Hıristiyanlık ve Musevilik dinlerinin her üçü de Ortadoğu'da ortaya çıkmıştır. Yine geniş kitlelere hitap eden Budizm ve Hinduizm de Asya menşeli dinlerdir. Asya aynı zamanda medeniyetler beşiğidir. Türk, Fars, Arap, Çin ve Hint medeniyetleri bu kıtada binlerce yıldır varlıklarını devam ettirmektedirler. Kıtada 100'ün üzerinde dil konuşulmaktadır. Kıtanın doğusunda sarı, güney kısmındaki adalarda siyah geri kalan kısımlarında ise beyaz ırktan insanlar yaşamaktadırlar.

Ülkeler

Asya ülkeleri renkli gösterilmiştir

BM'e göre Asya

  Kuzey Asya

  Orta Asya

  Batı Asya

  Güney Asya

  Doğu Asya

  Güneydoğu Asya

  Doğu Avrupa

Orta Asya (turuncu bölge)

"Güney Asya"'nın bazı tanımları.

  Güney Asya'nın genel tanımı

  Bazen "Güney Asya" kapsamına giren ülkeler

  BM'in "Güney Asya" tanımında bulunan ek ülkeler

Bugünkü Orta Doğu'nun siyasi ve ulaşım haritası

Ülke ve Bayrağı	Yüzölçümü (km²)	Nüfus	Irk	Nüfus Yoğunluğu (km²)	Başkent
Orta Asya ve Güney Asya:
Türkmenistan	488,100	4,603,244 (Temmuz 2001)	Türk	9.4	Aşkabat
Kazakistan	2,717,300	15,233,244 (Temmuz 2006)	Türk	5.6	Astana
Özbekistan	447,400	28,307,134 (Temmuz 2006)	Türk	61.0	Taşkent
Kırgızistan	198,500	5,213,898 (Temmuz 2006)	Türk	26.2	Bişkek
Tacikistan	143,100	6,578,681 (Temmuz 2001)	Fars	45.9	Duşanbe
İran	1,648,000	69,688,433 (Temmuz 2006)	Fars	41.6	Tahran
Afganistan	647,500	31,056,997 (Temmuz 2006)	Afgan	46.4	Kabil
Pakistan	803,940	158,616,639 (Temmuz 2009)	Pakistanlı	179.8	İslamabad
Hindistan	3,287,590	1,095,351,995 (Temmuz 2006)	Hint	333,1	Yeni Delhi
Nepal	140,800	25,284,463 (Temmuz 2001)	Nepal	179,5	Katmandu
Sri Lanka	65,610	19,408,635 (Temmuz 2001)	Sinha	80.2	Sri Jayawardenapura-Kotte
Maldivler	300	359,008 (Temmuz 2006)	Maldivli	1196.6	Male
Bhutan	47,000	2,279,723 (Temmuz 2006)	Butan	48.5	Thimphu
Bangladeş	144,000	147,365,352 (Temmuz 2006)	Bengal	1023.3	Dakka
Orta Doğu:
Irak	437,072	29,783,383 (Temmuz 2006)	Arap	61.2	Bağdat
Suriye	185,180	19,881,361 (Temmuz 2006)	Arap	101.9	Şam
Lübnan	10,400	3,874,050 (Temmuz 2006)	Arap	372.5	Beyrut
Filistin	6,220	4,260,636 (Temmuz 2010)	Arap	713	Kudüs
Ürdün	92,300	5,153,378 (Temmuz 2001)	Arap	55.8	Amman
Suudi Arabistan	1,960,582	30,757,092 (Temmuz 2009)	Arap	11.6	Riyad
Umman	212,460	2,622,198 (Temmuz 2001)	Arap	12.3	Muskat
Yemen	527,970	18,078,035 (Temmuz 2001)	Arap	34.2	San'a
Katar	11,437	885,359 (Temmuz 2006)	Arap	77.4	Doha
Kuveyt	17,820	2,418,393 (Temmuz 2006)	Arap	135.7	Kuveyt (şehir)
Bahreyn	665	698,585 (Temmuz 2006)	Arap	1050.5	Manama
Birleşik Arap Emirlikleri	82,880	2,602,713 (Temmuz 2006)	Arap	31.4	Abu Dhabi
Doğu Asya:
Japonya	377,835	127,463,611 (Temmuz 2006)	Japon	337.3	Tokyo
Moğolistan	1,565,000	2,654,999 (Temmuz 2001)	Moğol	1.6	Ulanbatur
Çin Halk Cumhuriyeti	9,596,960	1,313,973,713 (Temmuz 2006)	Çinli	136.9	Pekin
Kuzey Kore	120,540	23,113,019 (Temmuz 2006)	Koreli	191.7	Pyongyang
Güney Kore	98,480	48,846,823 (Temmuz 2006)	Koreli	496.0	Seul
Güney Doğu Asya:
Myanmar	678,500	47,382,633 (Temmuz 2006)	Myanmar	69.8	Yangon
Tayland	514,000	61,797,751 (Temmuz 2001)	Taylandlı	120.2	Bangkok
Kamboçya	181,040	13,881,427 (Temmuz 2006)	Kamboç	76.6	Phnom Penh
Laos	236,800	6,368,481 (Temmuz 2006)	Laoslu	26.8	Vientiane
Vietnam	329,560	79,939,014 (Temmuz 2001)	Vietnamlı	242.5	Hanoi
Malezya	329,750	29,385,858 (Temmuz 2006)	Malezyalı	73.6	Kuala Lumpur
Endonezya	1,919,440	245,452,739 (Temmuz 2006)	Endonez	127.8	Jakarta
Singapur	647	6,300,419 (Temmuz 2001)	Singapurlu	6646.7	Singapur
Brunei	5,770	379,444 (Temmuz 2006)	Bruneili	65.7	Bandar Seri Begawan
Filipinler	300,000	89,468,677 (Temmuz 2006)	Filipinli	298.2	Manila
Doğu Timor	14,609	950,000 (Temmuz 2006)	Timor	65.0	Dili
Kuzey Asya ve Batı Asya:
Rusya	17,075,200	142,893,540 (Temmuz 2006)	Rus	8.3	Moskova
Gürcistan	69,700	4,661,473 (Temmuz 2006)	Gürcü	66.8	Tiflis
Azerbaycan	86,600	9,677,800 (Temmuz 2015)	Türk	91.9	Bakü
Türkiye	780,500	75,427,317 (Nisan 2012)	Türk	91.9	Ankara
Kıbrıs Cumhuriyeti	6.000	760.000 (Temmuz 2006)	Yunan	77.2	Lefkoşa
Ermenistan	29,800	5,067,401 (Temmuz 2006)	Ermeni	83.0	Erivan
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti	3.355	265.1001 (Temmuz 2006)	Türk	79	Lefkoşa
Dağlık Karabağ Cumhuriyeti	11.458	141.400 (2010)	Ermeni		Hankendi
Güney Osetya	3.900	72.000 (2007)	Oset	18	Şinval
Abhazya	8.432	216.000 (2003)	Abhaz	72.5	Sohum

Ekonomi

Çin Ticaret Bakanlığı'ndan bir yetkili kısa süre önce düzenlenen basın toplantısında, 2008 yılında Çin ile Asya ülkeleri arasındaki ekonomik gelişme hakkında bilgi verdi. Söz konusu yetkili şunları söyledi:

"2008 yılının başlarından itibaren dünyanın ekonomik gelişmesinde olumsuz unsurlar sürekli arttı. Asya ekonomisi de tarihte eşi görülmemiş sorunlarla karşı karşıya bulunuyor.

2008 yılının başlarında buğday fiyatları yüzde 140, pirinç fiyatları da yüzde 80 arttı Petrolün varil fiyatı 150 Amerikan dolarına yaklaştı. Bu unsurların etkisiyle Asya ülkelerinde enflasyon oranı, gelişmiş ülkelerinkinin 2-3 katına çıktı. Asya Kalkınma Bankası'nın tahminlerine göre, 2008 yılında Asya ülkelerinin ortalama enflasyon oranı yüzde 7.8 oldu. Bu oran son 10 yılda en yüksek seviyeye ulaştı. Enflasyon, bölgenin ekonomik istikrarına zarar vermenin yanı sıra bazı ülkelerde siyasi çalkantıya yol açtı. Çin, Vietnam ve Hindistan borsalarında büyük dalgalanmalar yaşandı. Çin ve Japonya'nın da aralarında bulunduğu az sayıda ülkenin dışında diğer Asya ülkelerinin parasının Amerikan doları karşısındaki değeri önemli ölçüde düştü. Hindistan, Kore Cumhuriyeti ve Vietnam'da ticaret açığı arttı.

Bunlara rağmen, Asya'nın genel ekonomik durumu halen iyi. Ülkeler etkili önlemler aldı. Asya ekonomisi genel olarak büyümeyi koruyacak. Dünya Para Fonu'nun tahminlerine göre, 2008 yılında Asya'nın ekonomik büyüme hızı yüzde 6.2 oldu.

İklim ve Bitki Örtüsü

Her türlü iklimin görüldüğü Asya kıtasını dört iklim kuşağına ayırmak en uygun yoldur. Bunlar; Kuzey ve Kuzeydoğu Asya, Orta Asya, Güney ve Güneydoğu Asya ile Akdeniz ve Ekvator bölgesidir. Kıtanın kuzeyinde bulunan Kuzey Buz Denizi ve Kuzey Kutbu, bölgenin iklimini tamamen etkiler. Deniz, senenin birkaç haftası haricinde don halindedir. Irmaklar ancak yazın iki üç ay akabilir. Kalan zamanlarda don halindedir.

Kuzeyi teşkil eden Sibirya bölgesinde sıcaklık kışın -50 dereceye kadar düşmekte, yazın ise, en sıcak mevsimde ancak 15 dereceye çıkabilmektedir. Kuzey kuşaktan hemen sonra gelen Orta Asya sert bir kara iklimine sahiptir. Tibet Yaylasının Himalaya ve diğer dağ silsilelerinin bulunduğu bölgede sıcaklık farkları çok yüksektir. Kara ikliminin bir başka özelliği olan yağışların az olması da haliyle mevcuttur. Güney ve Güneydoğu Asya bol yağışlı ılıman Muson iklimine sahiptir.

Yağışlar mevsimlere göre değişiklik arz etmekte olup, yağışlarda en büyük tesir, yazın denizden karaya esen muson rüzgarlarıdır. Kışın tam aksi istikamette, yani karadan denize doğru esen muson rüzgarları, Hindistan' dan çıkıp denizi aşarak, Japonya' nın üzerinden geçerken, Japon adalarına bol yağmur yağmasına sebep olurlar.

Ön Asya' da Akdeniz kıyılarında bulunan bölgelerde, ılıman Akdeniz iklimi hüküm sürer. Yaz mevsiminde çok sıcak olan bu bölge kış aylarında ılıman ve bol yağışlı olur. Ekvator bölgesindeki adalarda ise, bütün sene boyunca ortalama sıcaklığı 27 °C olan ekvator iklimi hakimdir. Asya kıtasının en sıcak bölgesi Arabistan ve Irak bölgesidir. Bağdat' ta yazın sıcaklık gölgede 50 dereceye kadar çıkar.

Her yönde olduğu gibi yağışlarda da büyük farklılıklar göze çarpar. Yağış ortalaması kuzeybatıdaki çöllerde sıfırdır. Cava, Sumatra, Borneo adaları ile Birmanya' nın bulunduğu güneydoğuda yağış ortalaması 3000 milimetreyi geçer. Akdeniz kıyıları genellikle kış aylarında bol yağış alır. Hindistan ve Birmanya' da yaz mevsimi boyunca devam eden yağışların arkasından sık sık kış kuraklığı gelir.

Kurak mevsimin uzun olduğu bölgelerde mahsul yılda ancak bir defa ekilir. Yağışlar olmadığı zaman ekim yapılamadığından mahsul seneye kalmaktadır. Bu sebepten Hindistan ve Çin' de yağışların yetersiz olmasından dolayı zaman zaman büyük kıtlıklar olmuştur. Kurak mevsimin uzun olmadığı bölgelerde bir yılda iki defa mahsul alınabilir.

Bitki örtüsü, tabii olarak iklime bağlı olduğu içindir ki, Asya kıtasının bitki örtüsü de iklimi ile çeşitlilik arz eder. Kuzey Buz Denizi yakınlarında, buz ve soğuktan dolayı sadece buzlar eridiği zaman ortaya çıkan yosun ve bir iki çeşit bitkiden müteşekkil bir bitki örtüsü mevcuttur. Hiç ağaç bulunmayan bu ovalık bölgede bulunan bu tip bitki örtüsüne "tundra" adı verilir. Tundra bölgesinin güneyinde Tayga denilen bölge yer alır. Meşe, çam, ladin vs. ağaçlarından meydana gelen bu balta girmemiş ormanlık bölge, kıtayı doğudan batıya bir yeşil kuşak gibi aşar. Bu Tayga bölgesinin güneyinde Orta Asya' nın tipik karakteri olan bozkırlar ve çöller şeridi uzanır. Bu şeridin güney sınırı olan Orta Asya dağ silsilelerinin akabinde bulunan Muson bölgesinde yaprak döken ağaçlar bol bulunur. Bu daha ziyade kıyı bölgeleridir.

Fauna Özellikleri

Kuzey Buz Denizi kıyılarında ayıbalığı, fokbalığı, deniz ayısı, kutup ayıları ve bazı deniz kuşları bol miktarda bulunur. Sibirya ormanlarında ren geyiği, boz ayı, kurt, tilki, vaşak, kutup geyiği, sincap gibi orman hayvanlarına çok sayıda rastlanır. Bozkırlarında ceylan, karaca, at, deve, tarla faresi, dağ sıçanı, bıldırcın, bağırtlak, kırlangıç, çavuşkuşu gibi hayvanlar yaşar. Orta Asya çöllerinde ise kertenkele, yaban eşeği ve çöl geyiği gibi hayvanlar yaşamaktadır.

Hindistan ve Çin, hayvan çeşidinin bol olduğu yerlerdir. Fakat ne yazık ki, bilgisizce ve usulüne uygun olmadan yapılan avlanmalar, çoğu hayvanın neslini tüketmiş, çoğunun ise tükenmeye yüz tutmasına sebep olmuştur. Kaplan ve panda, nesli azalan hayvan türlerinin başında gelmektedir. Çakal, misk kedisi ve firavun faresi, yaygın haldedir. Hindistan' da maymun, geyik, karaca, Hint gergedanı, Hindistan filleri, kartal, tavuskuşu, papağan, sülün, yalı çapkını, turna, balıkçıl, timsah, kobra yılanı ve komodo ejderi başta gelen hayvan türlerindendir. Tropikal bölgelerde maymun çeşitleri boldur. Arabistan'da ceylan sürüleri meşhurdur. Arap atı, bu bölgeye mahsus dünyanın en iyi cins atıdır ve kıymetlidir.

Madenler

Maden bakımından oldukça zengin olan Asya kıtasında dünyada nadir bulunan uranyumdan, en bol bulunan kömüre kadar bütün madenler çıkarılmaktadır. Arabistan Yarımadasında, Sibirya'da ve Tibet Yaylasında petrol; Sibirya'da elmas, demir, petrol, kurşun; doğuda, altın, demir, mangan; Hindistan'da alüminyum, mika, mangan, demir; Pakistan ve Afganistan'da krom en önemli madenlerdendir.

Notlar

Türkiye, Rusya, Kazakistan, Gürcistan ve Azerbaycan topraklarının bir kısmı Avrupa'dadır.

Kaynakça

Kıtalar