Historias de la Frivolidad

Tal é o título dun programa especial da televisión española do ano 1967 e realizado por Narciso Ibáñez Serrador co gallo de 'tentar  limpar' a pésima imaxe exterior que o réxime franquista proxectaba naquelas datas. Porén a película (que no comezo ía chamarse 'Historias de la censura') resultou ser demasiado atrevida para os censores da TVE, que alén de mudarlle nome, conseguiron que se proxectara tan só ás tantas da madrugada e logo da emisión do himno nacional que preludiaba a fin de emisión.

Collo emprestada a obra e o sketch que vos amosei como escusa para latricar un chisco sobre a 'outra censura' que, máis sutil e insidiosa, topamos tamén nas nosas sociedades democráticas. É que dentro da miña experiencia xornalística, houbo veces que me topei con ela non só nas súas variantes interiorizadas, senón nas externas, tendo que facer modificacións de textos ou incluso velos rexeitados para a publicación.

Porén, tampouco sería honesto presentar estes sucesos no seo dunha narrativa de branco-negro, co heroico escritor enfrontándose ao malvado sistema opresor. Así, cando traballamos para un medio informativo, non podemos alegar descoñecemento da liña editorial (e polo tanto, ideolóxica) do tal medio, ou das súas dependencias económicas que determinan o que se pode e debe dicir dende as súas páxinas. Ao aceptar traballar na radio/televisión/xornal de turno, asinamos implícitamente un pacto mefistofélico de tinta, que non de sangue, e as boas palabras e idealismos arredor da liberdade de expresión e o dereito á información fican arrombadas cos trastos vellos dun faiado metafórico.

Mais voltando á miña experiencia persoal, o caso é que as sorpresas para mín viñeron máis do que me permitiron colar pola porta traseira que daquelas ocasións nas que pairou sobre min o gume da tesoira. Como mostra, podedes reler o derradeiro parágrafo da miña reseña publicada da obra completa de Lois Pereiro, con dardos envelenados explícitos e, non por verdadeiros menos evidentes, ás políticas lingüicidas da Xunta.

En futuras 'historias da frivolidade' habemos falar dalgúns destes episodios, e de como o Mantedor conseguiu eludir, ou non os esforzos da olladela panóptica. E cando caeron os veos de chumbo, habemos rescatar e anotar brevemente as escritas proibidas.

Vestidos de Bronce

Relendo estes días a Ilíada de Homero, e antollándoseme unha guía visual para a imaxinación que me permitise dibuxar na mente o aspecto dos guerreiros da Idade de Bronce, topei con esta estupenda páxina, obra de Andrea Salimbeti e Stephanie Gröner inzada de bos dibuxos, fotos de restos arqueolóxicos, estudos e recreacións de armaduras, cascos, armas, escudos, carros e naves. Recoméndovos encarecidamente navegar por ela e topar a pictorialización do Escudo de Aquiles, o lugar da nacemento da ἔκφρασις.

Sir Terry - to read or not to read? (II)

Comezaba este parladoiro o mes pasado falando das virtudes literarias -ou a ausencia destas- na obra do finado Terry Pratchett, aguilloado polas ásperas verbas de Jonathan Jones. O certo é que poucos días despois da súa diatriba, e no medio dunha desas tormentas nunha taza de té tan típicas das redes virtais, o crítico retrucou cun novo artigo, que non podemos describir como unha retractación malia que antes de redactalo decidise por fín ler unha novela enteira (concretamente, Small Gods) do autor que critica.

Novamente, podo empatizar coas teses que defende no artigo (algo máis agora que amosa unha atitude menos épatant) e que resumidamente serían as seguintes:

-a escrita de Pratchett non é carente de virtudes, entre as que se citan o inxenio e a agudeza, anque máis na liña do humor de Wilde que dos conceptos de Gracián.

-a relevancia temática vese recoñecida (nesta novela, a crítica racionalista ao fanatismo relixioso), anque posta nunha comparación fronte á que desmerece cando pensamos na valentía dun Salman Rushdie enfrentado a fundamentalistas de verdade que o condearon a morte, e non só a espectros de ficción.

-o gran emprego do humor, convertido en 'chascarrillos' que se suceden, divertidos por sí sós mais que logo producen certa saturación lectora, vai unido a un emprego coloquial, sinxelo e pouco artístico da linguaxe, xunto cunha caracterízación dos personaxes que a Jones lle resulta maniquea e simplista. 

-fronte a isto, temos un exemplum á inversa nas novelas de Philip Roth, que o crítico idolatra e que presentarían un emprego literario da linguaxe e unha maior sensibilidade cara a psicoloxía humana e o bizarro fluxo da realidade e do mundo real "en toda a súa impredicibilidade, comedia salvaxe, desexo, monstruosidade, excitación e miseria".

No seu remate, Jonathan Jones ábrenos as augas, coma novo Moisés, para que contemplemos novamente, anque cunha atitude máis tolerante, a fenda entre dúas correntes existentes da escrita: a do entretemento (non censurable por sí, agás cando prentende venderse como outra cousa) e a da literatura; a da distracción e a da arte. Deus recoñecerá aos seus.

Por suposto, o discurso de Jones é un locus communis arredor de ideas do estético, do literario e do valioso que leva a debatirse dende o advento da modernidade, e que ten motivado ríos de tinta e reflexións moito máis sisudas das que eu puidese aportar (e menos, nun espazo limitado). Antes de aprazar (máis unha vez) opinións persoais sobre esta polémica e os méritos, deméritos e usos de Pratchett, permitídeme apuntar á teoría do Campo Literario, de Pierre Bourdieu como unha das elaboracións intelectuais máis satisfactorias, malia defectos, no eido de analizar as confrontacións capital cultural-económico, audiencia de masas e audiencia restrinxida (ou ausente), burguesa ou intelectual, alto ou baixo nivel de consagración... Amais de nos seus estupendos libros, un resumo podedes topalo neste excelente cadro. Reducindo un chisco o tosco determinismo sociolóxico que por veces atenaza ao francés, a súa ollada resulta moi instructiva para percibir sobretodo as dúas grandes contradiccións, ou polos, arredor dos que se ve empurrado o escritor (e o lector): dunha banda unha escrita máis integrada (xa sexa na vertente 'popular', asociada ao entretemento ou na burguesa-académica) e doutra, unha máis apocalíptica (xa sexa na súa variante bohemia ou nas grandes figuras  e movementos formalistas, experimentais e vangardistas).

Reseñas - Obra completa de Lois Pereiro

Obra completa (Edición bilingüe)

Lois Pereiro;  prólogo de Pere Gimferrer; introducción de Xosé Manuel Pereiro; traducción de Daniel Salgado

2011, Xunta de Galicia - Libros del Silencio

* * * * (bo)

A opera omnia do noso poeta máis punk, subversivo e mitteleuropeo. Hai máis que dicir?

[Eis outra das reseñas publicadas na prensa pasada e que non aparece nos fíos da Rede de Redes. Repasando algunhas das cousas que poño -sobretodo no derradeiro parágrafo-, non deixo de sorprenderme coa manga ancha que me permitían, ás veces.]

Co gallo da celebración do Día das Letras Galegas, sempre contamos coa sorte dunha presada de novos volumes arredor da vida e obra do homenaxeado. É algo que se agradece dobremente cos textos de Lois Pereiro, varios deles dispersos e de difícil chegada para o lector, que pode ver satisfeito na edición de Libros del Silencio o devezo de termar nunha man e nun volume con tódolos poemas que escribiu o poeta-punk de Monforte, e coas propina dun ensaio e dunha novela inacabada.

Xúntanse, xa que logo, nas máis de 700 páxinas que seguen os tres poemarios do autor que denantes viran a luz en edicións Positivas e Espiral Maior: Poemas para unha Loia, Poemas 1981-1991 e Poesía última de amor e enfermidade (1992-1995). Segue a noveliña Náufragos do Paraíso, que vira certa luz dende as páxinas da revistas Luzes de Galicia, a swiftiá Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia, e remátase cunhas notas literarias escritas na agonía dos derradeiros días do autor: Conversa ultramarina.

Varios son os aspectos que chaman a atención desta edición, máis alá da intrínseca calidade dos textos que por si soa xa recomendaría a lectura e adquisición da Obra Completa. Comezamos cun prólogo de Pere Gimferrer, que sitúa, apoia e dignifica a voz poética de Pereiro (e das escritas ibéricas á marxe do castelán), rachando cos tópicos e prexuízos que quixeran soñar nunhas poesías en língua local ‘telúricas e enxebristas’, vivindo nunha aldea idealizada e nun pasado eterno e etnográfico a exhibir en museos cos traxes rexionais. Non: Gimferrer (da estirpe dos poetas lúcidos e xenerosos que, como Gamoneda, son quen de valorar que a lírica galega está nas cotas máis altas de calidade e modernidade de toda a península) arrinca nunha breve pero intensa perspectiva onde aparecen os espectros internacionais que danzan os seus ritos de palabra e veleno nos versos do monfortino: “Lois Pereiro transita por la geografía de los mapas y por la cartografía universal de la modernidad. Una poesía doblemente itinerante y peregrina, en la que la muerte adquiere acentos sobrecogedores y visionarios, dignos de Valente o Paul Celan”.

Tamén de grande interese resulta o percurso vital que traza Xosé Manuel Pereiro sobre os días do autor, desnovelando unha pequena biografía coa que contextualizar os escritos e coa que imaxinar os días de Lois Pereiro, ‘rosa intransixente co poder’, en Madrid, Monforte e Compostela; os contactos poéticos (de amor e desamor) e a fundamental ligazón con Manolo Rivas, que o proclamaba ‘o clásico que a literatura galega ten sen sabelo’. Un clásico do que agora xa todos sabemos (anque algúns xa léramos con entusiasmo anos atrás os seus versos), e que brincou a edicións completas como esta e a bolsas de supermercado e stensils das paredes galegas.

Chama a atención, quizaves, para o descoñecedor (e foi motivo de varias críticas veladas e subterráneas) o recoñecemento dun autor cunha obra relativamente escasa, testemuñada coa división do volume do que falamos na versión orixinal e na traducción castelá da obra. Mais a sombra desta censura impertinente non merece máis resposta que a de apuntar cara os textos deste libro, cuxa calidade, interese, frescura, innovación, fixeron del xa dende fai tempo un portavoz e un modelo para contracanons, e un poeta admiradísimo pola xuventude que os defensores do idioma teñen o deber de cortexar (e quizaves este Día das Letras non deixa de ser unha chiscadela para este público). Polo demais, o que aquí lles escrebe aborrece da prolixidade, e garda unha íntima e insobornábel paixón por aqueles autores que saben escribir os libros escasos e os versos xustos e escolleitos: un Kavafis, un Dylan Thomas, e dende logo, un Pereiro.

Para rematar, só quixeramos mencionar o carácter bilíngüe desta edición, que non deixou de desconcertarnos. Non polo traballo do traductor (impecábel e tan correcto como se pode pedir), senón pola necesidade en sí dunha edición bilíngüe dada a proximidade e facilidade lingüística do galego para calquer español-falante que poña algo de vontade. Se a decisión obedece a un encomiábel esforzo por difundir os versos do monfortino por todo o estado, para que cheguen a máis ollos que os dos Gimferrer e Gamoneda, aledarnos habemos; nembargantes, desconcerta, dicimos, este interese da Xunta (co-patrocinadora da edición) nunha presunta defensa das nosas letras no exterior nos intres en que tan silandeira e sibilinamente traballa para derrubalas no interior.

Libros do Mes (and back to work)

Setembro é un mes de eterno retorno, e por iso gardei este video para os primeiros días que, ao final, comparto convosco o derradeiro:

Choqueiradas aparte, aquí tedes a lista das lecturas mensuais...

Mirror of the Invisible World de Peter J. Chelkowski

The White Castle de Orhan Pamuk [E]

Jingo de Terry Pratchett [E]

Piers Plowman de William Langland

*Archaeologies of the Future de Fredric Jameson

*The Iliad de Homer / Ennis Rees (tr.) [E]

*Historia de la literatura griega de Albin Lesky [E]

*Philosophy: 100 Essential Thinkers de Philip Stokes [E]

The Powers that Be

É esta que vos poño no título unha expresión idiomática do inglés para referirse ás élites, tirada das traducións da Biblia de William Tyndale e de el-rey Xaime, e que glosa o grego αἱ δὲ οὖσαι ἐξουσίαι. Venme hoxe á mente porque relendo estes días a Ilíada de Homero e as fazañas dos seus reis e guerreiros, non deixa de sorprenderme o pouco peso dunha orde sacerdotal-clerical non só nesta obra, senón en toda a historia da Hélade e baixo a república e imperio romanos. Isto é algo ben característico e excepcional da civilización greco-latina (equiparable tan só, noutros lares, coa civilización sinítica e xaponesa). En case tódalas demais civilizacións premodernas, o podio do goberno é compartido case que a partes iguais entre unha aristocracia guerreira / funcionarial / terratenente, dunha banda, e unha casta relixioso-eclesiástica pola outra, que moitas veces pretende impoñerse por riba do poder civil (pensemos na nosa Idade Media, por exemplo).

"You have your moments...

..., not many of them, but you do have them".

Tal é a frase que lle adica a princesa Leia a Han Solo nunha escea do Imperio Contraataca. Cólloa emprestada hoxe para me referir a un dos poucos passus, ou capítulos (concretamente o XVI) do poema inglés medieval Piers Plowman que resulta estéticamente interesante e non demasiado aburrido. É, defeito, a lectura que máis me está custando rematar da que teño memoria, ao mesmo nivel que o Hiperión de Hölderlin.

Vaia por diante que o mantedor é un friki habitual da literatura medieval, o que podería facer sorpresivas as dificultades de lectura que me está a provocar esta obriña, que mentalmente non podo deixar de comparar, negativamente, co Dante. Temos eiquí un longo e confuso poema alegórico sen unha clara trama aparente, agás da moi difusa pescuda de Verdade e Salvación por parte dunha personaxe anónima (máis adiante, e indirectamente, enterarémonos de que se chama William Langland). A personaxe cae durmida cada dous por tres, experimentando soños, visións e soños dentro de soños nos que, dun xeito repetitivo, monótono e heteroxéneo, vanlle aparecendo figuras alegóricas (a Santa Igrexa, a Conciencia, a Dama Estudo, o Clero, Pedro o Labrego, a Alma, a Paciencia...) máis secas que unha folla de bacallau, xa que case ningún nos presenta rasgos distintivos e propios, e que emiten longuísimos, interminables discursos non necesariamente relacionados co concepto que encarnan, e nos que con case predecible regularidade se critica a corrupción, o poder e o materialismo da igrexa da época -sobretodo no caso dos frades das ordes mendicantes. Polo medio hai tamén pequenos tableaux, esceas ou narracións alegóricas con algo máis de interese e valor estético, como a descripción inicial da 'Fermosa Chaira das Xentes', a fábula dos ratos, a prisión e xuízo da Dama Proveito ou a representación dos Sete Pecados Capitais.

A trama, dicimos, non parece avanzar nunca, xa que logo de encontro tras encontro con cada alegoría, un non ten a sensación de que as preguntas e respostas que se xeran sexan acumulativas e coerentes, e vaian xerando un extra de coñecemento que leve claramente á Verdade e Salvación que busca o protagonista. Esta é quizaves unha lectura severa, e certos críticos sí defenderían unha certa 'progresión', mais aínda admitindo que teñan razón, a tal progresión é unha escura noite da alma (e do lector) a través dun xardín de sendeiros que se bifurcan, de tal maneira que farían á obra merceredora de aprezo e inclusión no canon posmoderno como exemplo de escrita da différance do Derrida, que se a chega a atopar, adicaríalle de certo as súas boas dúas ou terceiras partes da Gramatoloxía. Noutra orde de cousas, tampouco axuda nada a língua en que está escrito o poema: unha versión enrevesada do inglés medio en verso aliterativo que fai parecer sinxelo e actual a Gonzalo de Berceo, e case intelixible sen transcripción moderna ao seu carón.

De todas maneiras, son consciente de que estou a ser inxusto coa obra, ao xulgala cuns parámetros que o autor e a sociedade que a crearon, de seguro, rexeitarían. Ningún dos dous entendería -ou aceptaría- a frivolidade da escrita cunha fín totalmente estética e allea ao didáctico-educativo; as preocupacións que inzan a obra (sobretodo, o porqué da aparente decadencia da sociedade cristiá medieval en vivir dacordo cos seus propios valores e idearios, ou o xeito correcto de enfrentarse á pobreza e á mendicidade) ou non son as nosas, ou xa non teñen urxencia ou xa recibiron respostas, satisfactorias ou non. Porén, e como lector actual, non podo menos que pensar no proveito intectual e artístico que lle saco a esta lectura, e alén dun maior coñecemento da mentalidade, o estilo, a linguaxe e as preocupacións da Inglaterra do século XIV, non lle saco moito.

Dito iso, a obra ten os seus momentos. Por iso recomendo ao curioso como introducción a lectura do passus XVI, no que autor decide deixar de lado (e para ben) os discursos longuísimos, e presenta unha serie de alegorías visuais efectivas, breves e doadas de entender: a Árbore da Caridade, que medra no xardín dos nosos corazóns; os tres piares que a soportan e que a defenden dos Tres Inimigos (o Mundo, o Diaño e a Carne), e que representan ás 3 figuras da Trinidade; os froitos da Árbore (matrimonio, castidade e virxindade), que cómicamente rouba o demo cando caen, e que transmutan entón nas almas dos xustos que viviron antes do Mesías e que por iso deben agardar no Limbo a súa chegada; a imaxe de Cristo como un cabaleiro da época, que loita nunha 'xusta' no Calvario contra o demo; ou ao remate, o encontro con Abrahám / a Fé, que segue explicando con símiles a Trinidade, asociándoa ao matrimonio. De gorentarche o que liches, podes seguir adiante e xustar ti tamén, coma Cristo co Demo,  co poema enteiro.