Exipto e o Exterior

En vista de que ese Can pastor dos Pirineus en que metamorfoseou o Nadador (el-rei Sol gorentaba moito deles, e alcumaba ao seu 'Señor do abrigo de peles branco') anda a morderme nas coxas para que volte ao redil pasado de entradas histórico-mitolóxicas inaturábeis, voume deixar facer, e levar adiante o encargo de "8 momentos de humor negro na historia ou 8 momentos surrealistas da historia", anque penso que os vou repartir entre dúas entradas, para que deste xeito corran tan rápido coma eses outros cans que me resultan gratos estéticamente: os lebreis árabes, ou Salukis, de pranta tan nobre e elegante que xa adornaban os muros da tumba do rei Atef e as modernas tendas dos beduínos, que os exclúen do catálogo de animais impuros.

1) A Peste Negra é un fenómeno ben coñecido que afectou á Europa Medieval entre os anos 1347 e 1351, extendéndose como unha marea negra sobre o continente e segando as vidas de arredor dun tercio ou da metade da poboación europea da época. O causante de semellante xenocidio aínda é hoxe obxeto de discusión (as sospeitas tenderon a recaer na bacteria Yersinia Pestis, espallada polas ratas e os seus piollos). Dende aquela, e anque con menos forza, as epidemias de peste tornaron en mal recurrente, petando nas nosas portas ata o umbral mesmo da Modernidade (os frikis teatrais lembraredes, cecais, certa peste dezaoitesca, corsa e marsellesa que dá comezo aos delirios de Artaud en Le Théâtre et son Double).
O curioso neste fenómeno, alén dos danos inmediatos ou das formas evidentes e espectaculares en que afectou á cultura popular (Danse Macabre) está nas súas consecuencias a medio prazo, xa que segundo moitos historiadores, a enorme mortalidade acabou beneficiando aos campesiños occidentais (bon, a aqueles que sobreviviron, claro). Ante a falla de man de obra, a nobreza veríase obrigada a mellorar as condicións de vida e os contratos coa escasa poboación labrega. E á peste seguirílle a emancipación dos servos das obrigas feudais (iso sí, tamén estimulada por revoltas labregas, como a Jacquerie, ou a de Wat Tyler).

2) O Pacto Xermano-Soviético de 1939 causou no seu día non pouco escándalo, ao darlle carta de natureza a unha caligrafía aparentemente imposíbel: o pacto da estrema dereita coa estrema esquerda, por riba do cadavre de Polonia e os Países Bálticos. Alén das bágoas de crocodrilo das Democracias Occidentais (anque algunhas son tan paveras como esta caricatura. ‘O lixo da terra, non é?’ ‘O asasino sanguinario dos obreiros, verdade?’), o pacto provocou o embarazo incómodo dos militantes das dúas opcións, que viñan dándose de paus dende 1919, máis ou menos, e que reanudarían o seu negocio de balas a partir de 1941, cando os nazis romperon a baralla deste póker macabro e decidiron destruír ao inimigo ideolóxico par excellance. Non pouco do humor negro virá dos marxistas que, fieis á disciplina de partido, defenderon esta política na época (ben, alomenos tiveron máis dignidade niso, anque errados, que a social-democracia covarde de 1914...) e despois, co gallo de que ‘se gañaba tempo’ para armar á URSS contra o Feixismo.

3) Na mesma orde de cousas, hai unha xustiza poética na retirada do Alexandr Nevsky, dirixida por Serguei Eisenstein, do mercado soviético pouco despois da sinatura dese Pacto (a obra, que reconciliara ao director xudeu con Stalin e pola que recibira a Orde de Lenin, agasallaba ao espectador cun evidente paralelo entre os Nazis e os Cabaleiros Teutónicos) e o estreno da ópera ‘Die Walküre’, de Richard Wagner, no teatro Bolshoi o 21 de Novembro de 1940, tamén dirixida polo mesmo director. Os diplomáticos nazis queixábanse dos ‘trucos xudeos deliberados’ da montaxe, malia que a obra fose feita para facerlles a rosca e exibir a nova 'amizade' ruso-xermana. Esta peza daríalle o testigo de volta ao ‘Alexandr’ pouco menos dun ano despois...

4) Malia a terríbel devastación que causaron os Mongois nas terras que conquistaron (dende un xenocidio de millóns de chineses, no estremo Oriente, ata a destrucción irreparábel do Bagdad dos Abbasíes en 1258, cando o Tigris tornou vermello co sangue e negro coa tinta dos libros destruídos) tamén deron lugar, de xeito totalmente involuntario, a un Renacemento cultural que ía afectar a esas terras durante os séculos que lles viñan por diante. A tolerancia relixiosa e o desenrolo do libre comercio (bon, isto último en menor medida...) axudaron bastante ao renacer cultural, pero a clave radicou máis ben na interacción entre os dous polos estremos do enorme imperio, sinaladamente China e Irán, dando lugar a novos modelos e formas artísticas. Mentras que os mercaderes das terras persas axudaron a reorientar a producción da cerámica chinesa para o seu mercado iraní e ao espallamento dos manuscritos coloreados, tamén os modos cortesáns e as actividades de Pekin influíron positivamente nas dos soberanos Īl-Khānidas do Irán. Anos despois, ese túzaro salvaxe que foi Timur-Lang, visitado por un embaixador de el-rei de Castela (Ruy González de Clavijo deixaría un libro sobre as súas experiencias que aínda se conserva) veu a repetir a historia como traxicomedia, deixando moitas cidades e terras devastadas e un magnífico mausoleo baixo as espléndidas cúpulas de Samarcanda, ben cimentadas con sangue e adobe.

A fin de Isaac Babel

(...) Tralo pacto de Ribbentrop, Stalin liquidou os casos de Yezhov que se estiveran a acumular, entre eles o do propio 'Morita', que confesou ser un espía dos ingleses, dos xaponeses e dos polacos. Tamén denunciou aos amantes literarios da súa muller, e deste xeito, a marca indelébel dos bicos de Yevgenia resultaría fatal moito despois de que ela mesma desaparecera da escea. Sholojov foi protexido pola sombra do propio Stalin, pero Isaac Babel foi detido, e as derradeiras palabras que lle dirixiu á súa muller foron as seguintes:
-Por favor, encárgate de que a nosa filla medre feliz.
O 16 de Xaneiro de 1940 Stalin asinou 346 condeas a morte, unha lista cos tráxicos restos do naufraxio do Gran Terror, na que se misturaban nomes de auténticos monstros cos de persoas inocentes; entre eles estaban algúns dos talentos máis sobresaíntes do mundo das artes, coma por exemplo o de Babel, o do director teatral Meyerhold, e o dun amante de Yezhova, o xornalista Koltsov (no que se inspirara Hemingway para a personaxe de Karpov na súa obra For whom the bell tolls), pero tamén o propio Yezhov, o seu irmán e os seus sobriños -que non eran culpábeis de ren-,a súa célebre amante, Glinkina, e un xerarca caído en desgracia, Eije. A maioría (anque non Yezhov) foron torturados sen piedade -coa fruición que poñían Beria e Kobulov no seu traballo- na prisión de Sujanov, o reino especial de Beria que, ironías do destino, fora noutrora o convento de relixiosas de Santa Catalina.
"Os interrogadores comezaron a empregar a forza comigo, un pobre home enfermo de sesenta e cinco anos -escribiulle Meyerhold a Molotov-. Obrigáronme a que me tumbase boca abaixo e logo mallaronme na planta dos pés e na columna vertebral cunha correa de goma. Sentáronme nunha cadeira e mallaron na parte superior dos pés... Durante os días seguintes, nos que aquelas partes do meu corpo se cubriron de grandes hemorraxias internas, volveron a mallar sobor daquela morea de contusións vermellas, azuis e amarelas, e a dor fíxose tan intensa que parecía que estiveran botándome auga fervendo por enriba... Ouveaba e choraba da dor. Malláronme o lombo... malláronme a cara, deixando caé-los seus puños con forza dende unha distancia considerábel... Aquela irresistíbel dor, emocional e física, fíxome verquer infinitas bágoas..."



Nos días sucesivos, Ulrij, o xuíz de Stalin tan amigo das sentenzas de morte, condeou a tódolos reos á pena capital nunha serie de xuízos rápidos e precipitados levados a cabo no cárcere de Lefortovo, antes de acudir a unha gala no Kremlin na que actuaron o tenor Kozlovski e a bailarina Lepeshinskaya. Babel foi condeado baixo a acusación de ser "un axente dos servizos segredos de Francia e Austria... e de estar vencellado á muller do inimigo do pobo, Yezhov". Foi fusilado á unha e media da mañá do 27 de Xaneiro de 1940, e o seu cadavre incinerado.

Koba, Mandelstam, Pasternak

A ilusión do desxelo veuse confirmada cando Yagoda se presentou na casa de Stalin e recitou un poema de Osip Mandelstam que, do mesmo xeito que a súa amiga, a fermosa poetisa de Leningrado Anna Ajmátova, escribía versos dunha claridade emocional abraiante e que seguen brillando no medio desa penumbra da humanidade como destellos de sinceira honradez. Naturalmente, a ámbolos dous custáballes adaptarse á mediocridade soviética.

Yagoda pagou a Mandelstam co irónico cumprido de aprenderse de momeoria o seu poema, dezaséis versos nos que Stalin era condenado e convertido en obxeto de escarnio, chamándoselle bigotudo "rupestre morador do Kremlin" e "matador de labregos", cuxos "grosos dedos" eran tan "aceitosos coma vermes". O poeta Demian Bedni queixáraselle a Mandelstam de que Stalin deixaba a pegada graxenta dos seus dedos nos libros que constantemente lle pedía emprestados. Os demais dirixentes eran "unha banda de xefazos de finos pezcozos", verso que escribiu Mandelstam ao darse conta de que o pescozo de Molotov sobresalía do da súa guerrera e do pequena que tiña a cabeza. Stalin sentiuse ofendido, malia comprender o valor do poeta. Daí a despiadade orde enviada a Yagoda, que parecía referida a unha porcelana de gran valor: "Debe ser conservado, pero aillado".

A noite do 16 ao 17 de Maio, Mandelstam foi detido e condenado a tres anos de desterro. Namentras, os amigos do poeta correron a pedirlle axuda aos mecenas que tiñan entre os xerarcas bolcheviques. A súa muller, Nadezhda, e o poeta Boris Pasternak apelaron a Bujarin en Izvestiya, mentres que Ajmátova foi recibida por Yenukidze. Bujarin escribiulle unha carta a Stalin dicindo que Mandelstam era un "poeta de primeira clase... anque non demasiado normal... PS. Boris Pasternak quedou absolutamente estupefacto pola detención de Mandelstam e de que ninguén saiba ren". Un detalle sumamente revelador é que Bujarin lle lembraba a Stalin que "os poetas sempre teñen razón, a historia está da súa parte".

-¿Quen autorizou a detención de Mandelstam? -exclamou Stalin-. ¡Que vergoña!

No mes de Xullo, consciente de que a nova da interese amosada no asunto ía a propagarse coma as ondas na superficie dunha lagoa ante a proximidade do congreso de escritores, Stalin chamou por teléfono a Pasternak. As chamadas que lle facía aos escritores tiñan xa o seu propio ritual. Poskrebishev telefoneaba primeiro para avisar ao destinatario da chamada de que o camarada Stalin quería falar con el: debía agardar. Cando se produciu a chamada, Pasternak atopábase no piso colectivo que ocupaba e díxolle a Stalin que non o daba escoitado ben, porque no pasillo había uns nenos berrando.

-O caso de Mandelstam estáse a revisar Todo vai ir ben -dixo Stalin, antes de engadir-: Se eu fose un poeta e un compañeiro meu tivera problemas, faría calquera cousa por axudalo. -Pasternak tentou, como é natural, definir o seu concepto de amizade, pero o primeiro secretario interrumpiuno-:

Pero é un xenio, non?

-Iso non é o que importa.

-Entón, que é o que importa?

Pasternak, que se sentía fascinado por Stalin, dixo que desexaba entrevistarse con el e latricar un pouco.

-Sobre qué? -preguntoulle este.

-Sobre a vida e amorte -respostou o poeta.

Stalin, cheo de perplexidade, colgou. En calquer caso, a conversa máis significativa tivo lugar máis adiante, cando Pasternak tentou convencer a Poskrebishev que o puxera outra vez en comunicación. O asistente negouse a facelo. O poeta preguntoulle entón se podía repetir o que falaran. A resposta foi un sí contundente.

Stalin gabábase de ser un gran entendido: "Indubidábelmente trátase dun gran talento" dicía nunha carta a propósito doutro escritor. "É sumamente caprichoso, pero así son as persoas que posúen un don especial. ¡Que escriba o que queira e cando queira!".

A extravagancia de Pasternak pode que lle salvase a vida, pois máis tarde, cando se propuxo a súa detención, parece que Stalin retrucou:

-A ese deixádeo en paz. Se está nas nubes!

A Biblioteca de Stalin

Cando Stalin morreu, deixou tras de sí miles de libros no seu apartamento do Kremlin e na súa dacha de Kuntsevo. Había literatura dos emigrados, dos Gardas Brancos, e libros dos vellos coñecidos que fixera asasinar: Trotsky, Zinoviev, Kamenev, Bukharin. Os seus libros, confiscados en tódolos lugares do país, vivían na súa biblioteca. No periodo de Khrushchev a colección foi repartida, e só ficaron os libros anotados por Stalin. O lacónico Koba deixara un gran número de notas nas marxes dos seus libros, e estas anotacións ofrécennos un camiño curioso cara os pensamentos privados do Gran Conspirador. No Arquivo do Partido boteille unha ollada a dous destes libros, ámbolos dous sobre o terror. O primeiro era 'Terrorismo e Comunismo' de Trotsky (1920). En calquera lugar onde Trotsky apelaba ao terror e á violencia revolucionarias Koba anotaba entusiásticamente: 'Exacto', '¡Ben dito!', '¡Sí!'.

O segundo libro era 'Terrorismo e Comunismo' do socialdemócrata alemán Karl Kautsky (1919). 'Os líderes do proletariado' dicía o autor 'comezaron a empregar medidas extremas, medidas sanguinarias, o terror'. Koba suliñara estas palabras, e escribira 'ha-ha' nas marxes.

Edvard Radzinsky, Stalin.