Josef Mengele

Josef Mengele Anioł Śmierci
Josef Mengele w 1956 r.
Hauptsturmführer
Data i miejsce urodzenia	16 marca 1911 Günzburg
Data i miejsce śmierci	7 lutego 1979 Bertioga
Przebieg służby
Lata służby	1938 – 1945
Formacja	Schutzstaffel

Josef Mengele (ur. 16 marca 1911 w Günzburgu, zm. 7 lutego 1979 w Bertiodze, Brazylia) – niemiecki lekarz, SS-Hauptsturmführer, doktor medycyny i antropologii, zbrodniarz wojenny, zwany Aniołem Śmierci.

Dzieciństwo

Był najstarszym z trzech synów Karla i Walburgi (z domu Hupfauer) Mengele. Jego ojciec, inżynier, był właścicielem odlewni produkującej sprzęt rolniczy i młynarski. Był ulubionym dzieckiem rodziny, był także niezwykle uzdolniony. Jego ulubionymi przedmiotami były biologia, zoologia, fizyka, filozofia naturalna i antropologia. Jako dziecko kilkakrotnie otarł się o śmierć w wyniku chorób lub wypadków. Mając sześć lat omal nie utopił się w beczce deszczówki. Przeszedł ciężkie zatrucie krwi. W 1926 roku zachorował na zapalenie szpiku kostnego, z którego jednak wyszedł.

W 1930 roku zdał maturę. Najpierw chciał studiować stomatologię, ale w końcu zdecydował się na medycynę. W październiku 1930 roku Josef Mengele wyjechał z rodzinnego miasta do Monachium na studia.

Studia

Został przyjęty na wydziały filozofii i medycyny Uniwersytetu Monachijskiego. Uczestniczył w kursach antropologii, paleontologii i medycyny. W marcu 1931 roku wstąpił do młodzieżowej przybudówki Stahlhelmu, organizacji byłych żołnierzy. Do NSDAP wstąpił w roku 1937.

Jednym z jego nauczycieli był dr Ernst Rüdin. Wspólnie z kilkoma innymi lekarzami głosił on pogląd, że lekarze powinni niszczyć „życie pozbawione wartości”. Był jednym z autorów hitlerowskich ustaw dotyczących przymusowej sterylizacji, które weszły w życie w lipcu 1935 roku. Osobą, która pomogła Mengele w karierze był prof. Theodor Mollison z Uniwersytetu Monachijskiego. Twierdził on, że wiedza z zakresu dziedziczności pozwala określić na podstawie fotografii, czy dana osoba miała żydowskich przodków.

Lekarz

W 1935 roku Josef Mengele otrzymał tytuł lekarza za pracę pod tytułem „Badania rasowo-morfologiczne żuchwy u czterech grup rasowych”. Była to napisana suchym stylem, choć drobiazgowo zilustrowana praca, w której Mengele wykazywał możliwość identyfikacji przynależności rasowej ludzi na podstawie badań żuchwy. Nie było w niej treści antysemickich czy rasistowskich. W 1936 roku Mengele zdał państwowy egzamin lekarski w Monachium i podjął pierwszą pracę – w klinice Uniwersytetu Lipskiego. Pełnił tam funkcję młodszego rezydenta. W Lipsku poznał Irene Schoenbein – swoją pierwszą żonę.

1 stycznia 1937 roku, dzięki rekomendacji prof. Mollisona, został asystentem w Instytucie Dziedziczności, Biologii i Czystości Rasowej Trzeciej Rzeszy na Uniwersytecie Frankfurckim. Dołączył do zespołu badawczego jednego z najwybitniejszych genetyków europejskich – prof. Otmara Freiherra von Verschuera. Jednym z tematów jego badań były bliźnięta. Razem z profesorem pisali raporty dla specjalnych trybunałów sądzących Żydów przyłapanych na utrzymywaniu intymnych stosunków z Aryjkami. W maju 1937 roku Josef Mengele wstąpił do NSDAP (nr 5574974). Rok później po dokładnej kontroli drzewa genealogicznego Josef Mengele został przyjęty do SS. W lipcu 1938 roku Mengele otrzymał dyplom medycyny Uniwersytetu Frankfurckiego – oznaczało to, że stał się doktorem nauk medycznych.

W lipcu 1939 roku poślubił Irenę. Centralne Biuro do spraw Ras i Przesiedleń zakwestionowało jej czystość rasową – chodziło o jednego z jej dziadków, który mógł pochodzić z nieprawego łoża. Drobiazgowe śledztwo nie dało żadnych rezultatów, jednak przez to małżeństwo Mengele nie zostało uznane za całkowicie czyste rasowo.

Wojna

Latem 1940 roku Mengele otrzymał przydział do jednostki wojskowej w Kassel, jako oficer medyczny. Spędził tam tylko miesiąc. W sierpniu awansował do stopnia SS-Untersturmführera i został wcielony do Waffen-SS. W czerwcu 1941 roku został wysłany na Ukrainę, gdzie po raz pierwszy wziął udział w walkach i gdzie za bohaterstwo wykazane podczas ewakuacji załogi trafionego czołgu przyznano mu Krzyż Żelazny drugiej klasy. Następnie przebywał pewien czas w okupowanej Polsce jako pracownik ekspozytury Urzędu Genealogicznego do spraw Rasy i Osadnictwa, podlegającego bezpośrednio Heinrichowi Himmlerowi. W Polsce zespoły lekarzy SS przeprowadzały kontrolę mieszkańców zajętych przez Niemców terenów pod względem ich przyszłej przydatności rasowej.

W styczniu 1942 roku Mengele powrócił na front wschodni jako członek służby medycznej dywizji Waffen-SS Viking (5 Dywizja Pancerna SS Wiking). Latem 1942 roku po pięciodniowej bitwie o Batajsk otrzymał Krzyż Żelazny pierwszej klasy za wyciągnięcie pod ostrzałem dwóch rannych żołnierzy z płonącego czołgu i udzielenie im pierwszej pomocy. Otrzymał także Czarną Odznakę za Rany oraz Medal za Opiekę nad Narodem Niemieckim.

Pod koniec 1942 roku został przeniesiony do Berlina do Biura do spraw Ras i Przesiedleń. 24 maja 1943 roku, po kolejnym awansie (do stopnia Hauptsturmführera SS) Mengele (najprawdopodobniej za wstawiennictwem von Verschuera) otrzymał przeniesienie do obozu koncentracyjnego Auschwitz zastępując jednego z chorych lekarzy.

Auschwitz-Birkenau

Blok 10, w którym wykonywano eksperymenty medyczne Auschwitz

Mengele wyróżniał się spośród lekarzy SS w Auschwitz. Jako jedyny służył na froncie i posiadał wysokie odznaczenia. Na początku Mengele objął funkcję lekarza obozu kobiecego w Birkenau. W dwa dni po przybyciu do obozu zadecydował o posłaniu do komór gazowych wszystkich 1042 Romów, w których barakach wybuchła epidemia tyfusu. Zdaniem Mengele tyfusu nie należało leczyć, lecz eliminować.

Od chwili przybycia do Auschwitz Mengele – wraz z innymi oficerami i lekarzami SS, wśród których znajdowali się dr Carl Clauberg i dr Johann Paul Kremer – uczestniczył w selekcji Żydów i Romów przybywających do obozu z całej Europy. Gestem dłoni lub ruchem trzcinki wskazywał „niezdatnych do pracy”, a zatem przeznaczonych do natychmiastowej likwidacji w komorach gazowych. Posyłał tam wszystkie dzieci, starców, chorych, ułomnych lub osłabionych Żydów i Romów oraz wszystkie ciężarne kobiety. Od maja 1943 do listopada 1944 roku Mengele wziął udział w co najmniej 74 selekcjach na rampie.

Odegrał aktywną rolę podczas 31 selekcji w obozowym szpitalu, wysyłając na śmierć poprzez rozstrzelanie, wstrzyknięcie trującej substancji lub zagazowanie tych chorych, których zdrowie podkopały głód, przymusowa praca, niewyleczone choroby lub sadystyczne zachowanie strażników. Podczas każdej akcji selekcyjnej nienagannie ubrany w biały lekarski fartuch i białe rękawiczki Mengele rychło zyskał wśród więźniów Auschwitz miano Anioła Śmierci.

Josef Mengele w obozie Auschwitz przeprowadzał także eksperymenty pseudomedyczne. Jego głównym celem było znalezienie sposobu na genetyczne warunkowanie cech aryjskich u dzieci i zwiększenie ilości ciąż mnogich. Dlatego też obiektem jego zainteresowań stały się bliźnięta, na których przeprowadzał wszystkie możliwe badania medyczne. Potem oboje bliźniąt było równocześnie zabijanych, aby porównać ich narządy wewnętrzne. Mengele pracował także nad opracowaniem metody zmiany koloru oczu oraz nad chorobą obecną w obozie cygańskim (romskim) w Birkenau – tzw. zgorzelą policzka (inaczej noma, rak wodny). Interesowały go również różne anomalie biologiczne np. karłowatość.

Do swoich eksperymentów ofiary wybierał spośród tysięcy więźniów żydowskich i romskich przywożonych na rampę w Birkenau. Bliźnięta i inne ofiary jego eksperymentów były przetrzymywane w stosunkowo dobrych warunkach, jednak przeprowadzane eksperymenty były bardzo okrutne. Badania rozpoczynały dokładne pomiary czaszek, uszu, nosów i innych cech zewnętrznych badanych dzieci. Potem były one zabierane do szpitala męskiego, gdzie dokonywano badań anatomicznych. Następnie bliźnięta i karłów poddawano okrutnym badaniom bez znieczulenia. Wykonywano amputacje, punkcje lędźwiowe, wstrzykiwanie bakterii powodujących tyfus, umyślne zakażanie ran i inne. Mengele wielokrotnie rozkazywał przeprowadzenie całkowitej wymiany krwi między parami bliźniąt. W obozie miał dwie pracownie eksperymentalne oraz salę do przeprowadzania sekcji zwłok ulokowaną w jednym z krematoriów.

Wyniki swoich badań nad bliźniętami zamierzał wykorzystać do napisania pracy habilitacyjnej, której jednak nie zdążył ukończyć. Wyniki jego badań nie zachowały się, bo Mengele uciekł z Auschwitz na dziesięć dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej zabierając dokumentację badań nad bliźniętami i karłami, która później najprawdopodobniej została zniszczona.

Współczesne próby odtworzenia programu jego badań oparte są na zeznaniach jego współpracowników, zarówno kolegów-lekarzy, jak i więźniów prowadzących dokumentację. Współczesne oceny programu jego badań w większości uznają, że nie miały one żadnej większej wartości naukowej. Szacuje się, że Mengele wykonał swoje zbrodnicze eksperymenty na ok. 1500 bliźniętach, z których przeżyło mniej niż 100.

Losy powojenne

Gdy zbliżał się koniec wojny, Mengele zamienił mundur SS na mundur zwykłego niemieckiego żołnierza. Został schwytany i umieszczony w amerykańskim obozie jenieckim pod Monachium. W przeciwieństwie jednak do ogółu członków Waffen-SS, przez zwykły przypadek, prawdopodobnie z powodu jego kłopotów ze zdrowiem, nie pozwolono mu na wykonanie standardowego dla SS tatuażu z grupą krwi po wewnętrznej stronie lewego ramienia, ok. 20 cm nad łokciem. Brak tatuażu uchronił go od automatycznego aresztowania.

W całej Europie rozpoczęły się zakrojone na dużą skalę poszukiwania Mengele, a mimo to zdołał się ukryć na cztery lata. W 1949 dzięki pomocy biskupa Aloisa Hudala, który sześć lat wcześniej został zwerbowany przez hitlerowski wywiad, uciekł do Argentyny. Tam został namierzony przez Mosad, ale nie zatrzymany, bo priorytetem Mosadu była wtedy akcja zatrzymania Adolfa Eichmanna. W 1959 przeniósł się do Paragwaju, a w 1960 znalazł się w Brazylii. Nigdy nie stanął przed sądem, chociaż za pomoc w jego schwytaniu wyznaczono nagrodę w wysokości 10 mln marek.

„	W ostatnich latach życia w Brazylii Mengele czyta Tołstoja, Ringelnatza, od czasu do czasu przemówienia Hitlera. Odrzuca Carla Zuckmayera („Des Teufels General”), który wyemigrował w 1938 roku, jako rasowego mieszańca. Chętnie słuchał Beethovena. Kocha psy, lubi strudel jabłkowy, prowadzi zapiski na temat zatkanych słuchawek prysznicowych i umywalek, braku prądu, napraw odkurzacza i zepsutego telewizora. Człowiek, który posłał do gazu tysiące, drobiazgowo odnotowuje swoje niedomagania: migreny, bóle głowy, zawroty głowy, biegunki, problemy z krążkiem międzykręgowym i pęcherzem, reumatyzm.	”
— Ernst Klee, Auschwitz – medycyna III Rzeszy i jej ofiary, wyd. UNIVERSITAS, Kraków 2005, s.442

Zmarł 7 lutego 1979 roku niedaleko Santosu w Brazylii – w czasie kąpieli w oceanie doznał prawdopodobnie udaru mózgu i utonął. Pochowany został jako Wolfgang Gerhard. Przeprowadzone badania DNA w 1992 potwierdziły tożsamość Mengele.

Kultura masowa

• Do postaci Josefa Mengele nawiązują utwory: Angel of Death zespołu metalowego Slayer, Szkielet Mengele Jacka Kaczmarskiego i Josef Mengele zespołu Ivo Partizan, twórczość krakowskiego rapera Eripe. Motyw Josefa Mengele pojawia się również w utworze Muzyka, miłość, przyjaźń rapera Zeusa oraz Koyaanisqatsi poznańskiego rapera Słonia.
• Film Wakolda (2013) w reżyserii Lucíi Puenzo, oparty na jej bestsellerowej książce Anioł Śmierci (Replika, Zakrzewo 2014), jest fikcyjną historią spotkania między Mengele, żyjącym w ukryciu w Argentynie, a dwunastoletnią dziewczynką, na której Mengele eksperymentuje działanie hormonu wzrostu.
• Film Chłopcy z Brazylii (1978) w reżyserii Franklina J. Schaffnera opowiada fikcyjną historię zbiegłego do Paragwaju Mengele knującego międzynarodową intrygę.

Zobacz też

• Auschwitz-Birkenau
• eksperymenty medyczne i pseudomedyczne w Auschwitz, eksperymenty na ludziach
• Obozy niemieckie 1933–1945, holocaust, ludobójstwo, nazizm, zbrodnie przeciwko ludzkości

Bibliografia

• Rupert Butler, SS-Wiking. Historia 5. Dywizji Waffen-SS i ochotników germańskich, Warszawa 2003, ISBN 83-85239-58-8.
• Martin Gilbert, Druga Wojna Światowa, Poznań 2000, ISBN 83-7150-713-5.
• Ernst Klee, Medycyna III Rzeszy i jej ofiary, Kraków 2005, ISBN 83-242-0537-3.
• Y. Ternon, S. Helman, Historia medycyny SS, Warszawa 1973
• M. Nyiszli Byłem asystentem doktora Mengele

Linki zewnętrzne

• A People Uncounted. The Untold Story of the Roma. Dir. Aaron Yeger. 2011. Film.